628
разнообразных вариантах упражнений. Это приводит к тому, что обучающийся свободно
овладевает словарным материалом и безошибочно применяет в практике.
Современные образовательные системы и учебники содержат в себе некоторые
методики и упражнения для выработки орфографических навыков. Это и система
зрительных диктантов В.Н. Зайцева, и система развивающего обучения Л.В. Занкова в
целом.
Список использованной литературы:
1. В.В. Репкин Развивающее обучение языку и проблема орфографической
грамотности [Текст] / В.В. Репкин // Вестник. – 1996. – №1. – С. 26.
2. Как проектировать универсальные учебные действия в начальной школе: от
действия к мысли: пособие для учителя [Текст] / А.Г. Асмолов [и др.]; под ред. А.Г.
Асмолова. – М.: Просвещение, 2008. – 151 с.
3. Жуйков С.Ф. Формирование орфографической ориентировки в процессе чтения /
С.Ф. Жуйков // Первое сентября. – 2004. – №6.
4. П.С. Жедек Звуковой и звукобуквенный анализ на разных этапах обучения
орфографии [Текст] / П.С. Жедек // Начальная школа. – 1991. – №8. – С. 51.
5. М.С. Соловейчик Современные подходы к обучению орфографии в начальных
классах [Текст] / М.С. Соловейчик, О.О. Харченко // Начальная школа. – 2006. – №17. – С.
101
6. М. И. Скрипникова, К.С. Беспалова, Н.С. Журавлева Из истории русского языка//
Фундаментальные проблемы науки: сб. статей Международной научно-практической
конференции. 2016. С. 174-177.
7. К.Ю. Гайрбекова Игровые интерактивные технологии как средство обучения РКИ
// Рефлексия. 2018.
8. С.Р. Велиева, А.Э. Бавбекова Мотивация и методы ее повышения в процессе
преподавания русского языка как иностранного // 2022г.
9. А. И. Суярова, С.Р. Велиева Методика кейс-стади при обучении русскому языку
как иностранному // 1 апреля 2021г.
10. С.Р. Велиева Формирование универсальных учебных действий при изучении
имени прилагательного в начальной школе // 29 ноября 2021г.
АБДУЛЛА ҚАҲҲОР МАЪНАВИЯТ ҲАҚИДА
Xamrakulova Xurshida
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‗zbek tili va adabiyoti
universiteti dotsenti, filologiya fanlari doktori
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Abdulla Qahhorning axloqiy-taʼlimiy qarashlari uning
―Haq soʻzning kuchi‖(Maqolalar. Suhbatlar. Qaydlar) asari asosida yoritildi. Bunda adibning
jamiyat hayotiga oid muhim masalalar, onalik va bolalikni himoya qilish, paxtachilikning millat
ayollari ustidagi zahmati va uning olib kelajak salbiy oqibatlari, millat taraqqiyotida ona
tilining ahamiyati, insoniyat uchun zarur boʻlgan axloqiy sifatlar, maishiy hayotdagi koʻz
ilgʻamaydigan, ayni damda jamiyat inqiroziga sabab boʻladigan omillar va taʼlim-tarbiya,
hamda adabiy-tanqidiy qarashlariga alohida eʼtibor qaratildi. Shuningdek, yozuvchi
qarashlarini yosh avlodga singdirish masalasiga ham urgʻu berildi.
Kalit soʻzlar:
shaxs maʼnaviyati, ijtimoiy illatlar, axloqiy-taʼlimiy qarashlar, adabiy-
tanqidiy fikrlash, publitsistik maqolalar, suhbatlar, yozuvchi pozitsiyasi.
629
Abdulla Qahhorning axloqiy-taʼlimiy qarashlari ostida jamiyatimizning turli mavzulari,
muammolari oʻz aksini topgan. Uning ―Haq soʻzning kuchi‖ asariga bir qancha maqolalari
jamlangan boʻlib ular ichida biz mavzu qilib tanlaganimiz masalalarga oid qarashlar alohida
oʻrin egallaydi. ―Paxtakorning har bir yutugʻi qimirlagan jonni quvontiradi‖ maqolasida
jamiyatning ogʻriqli nuqtalari qalamga olingan ulardan biri oʻz davri uchun dolzarb boʻlgan
paxta terish mashinalarining ommaviy paxta dalalariga jalb qilinmasligi, borlari ham paxta
sifatiga zarar yetkazatgani, natijada hosilni yigʻib olishda ayollar va bolalar mehnatidan
foydalanilayotgani haqidagi maʼlumotlarning 1960-yilda jaranglagani Abdulla Qahhorning
jasorati edi. Shu oʻrinda ―ayol kishining boʻynidagi falon ming kilogramm yukni ―menga ort‖
deb yelkasini tutib turgan mashinaning hammaning koʻziga yaxshi koʻrinmasligi uning
sifatsizligini belgilasa, ayol kishining paxtadan ham boshqa tashvishlarining koʻpligi uning paxta
mexnatining tagida ezilib ketayotganligi turli misollar bilan izohlanadi. Ushbu maqolada
yozuvchi qoʻrqoqlik, qoloqlik, lanjlik va lanj odamlarning jamiyat taraqqiyotiga yetkazayotgan
zararlari xususida ham toʻxtalib oʻtadi.
Onalar va bolalar muammosi ham birinchilardan boʻlib Abdulla Qahhor tomonidan tilga
olingan edi: ―Ayol kishining boshida paxtadan ham boshqa tashvish koʻp: tugʻadi, kechalari
uyqusini harom qilib bolaga qaraydi, oʻstiradi... Baʼzi raislar kolxoz yaslisini maqtab, ―bizning
yaslimiz ikkinchi ona‖ deyishadi. Toʻgʻri shunaqa yaslilar koʻp, lekin har qalay bolagina
―ikkinchi oan‖ning bagʻridan koʻra birinchi onaning etagida koʻproq yayraydi. Xotin kishi kir
yuvadi, non yopadi, uyga qaraydi, sigir sogʻadi...‖ [8. Б. 134].
Abdulla Qahhor ―Oila va muhabbat‖ maqolasida oilaning darz ketishiga sabab boʻshlgan
uchta omilni koʻrsatadi. Ulardan biri orzu havas ortida katta toʻy qilish va yigitnging katta
qarzga botishi boʻlsa, ikkinchisi, qaynana-kelin munosabatidagi nomuvofiqlik. Afsuski har ikki
illat jamiyatmizda haligacha mavjud. Uchinchisi (yozuvchi buni kamroq uchraydigan deb
koʻrsatadi), ―mushakday chiroyli, chaqmoqday koʻzni qamashtiradigan, lekin bir lahzali,
oʻtkinchi muhabbatnamo tuygʻu asosiga qurilganidir‖. ―Muhabbat va oila masalasida xato
qoʻyilgan qadam, sudning hukmiday, hech qachon va hech kim tuzatolmaydigan xato boʻladi.
Sudning yanglish hukmi bilan turmada oʻtgan vaqt, yanglish qurilgan oilada gʻurbat bilan
kechgan umr hech qachon qaytmaydi‖[6. Б. 145] degan fikrlari hukm boʻlib yangraydi.
Rahbar xodimlarning orasida qoʻl ostidagi odamlarning moddiy ahvolini yuqori
tashkilotlardan yashiradigan, bu haqda ularga notoʻgʻri maʼlumot beradigan, majlislarda
―farovon turmush‖, ―madaniy toʻq turmush‖ haqida lof uradigan kimsalarni yozuvchi
―koʻzboʻyamachi otligʻ qabih kimsalar‖ deb ataydi. Bunday koʻzboʻyamachilar davlat bilan
xalqning orasiga parda tortadilar. Bunday koʻzboʻyamachilar orasida rajio va televideniye
muxbirlari ham borki, ular xoʻjakoʻrsinga material tayyorlaydi va namoyish qiladi. Shu tariqa
Abdulla Qahhor mutasaddilarni ayovsiz tanqid ostishga oladi.
Abdulla Qahhor bolalar tarbiyasiga alohida eʼtibor berib oʻtgan. U 1946-yilda yozilgan
―Bolalar adabiyoti toʻgʻrisida‖ maqolasida: ―Kattalar uchun yozilgan kitobda yoʻl qoʻyilgan
xatolarni tuzatish mumkin, lekin bolalar uchun yozilgan kitobda ketgan xatoni tuzatib boʻlmaydi,
bu xatodan bolani ogohlantirilsa, xato uning zehniga chuqurroq oʻrnashadi‖ – deb yozar ekan,
davomidan – ―Bolalar uchun kitob yozadigan kishi gʻoyat usta sanʻatkor, katta tajribali pedagog,
tilning zarshunosi boʻlmogʻi kerak‖[2. Б. 80] – deb bolalar ozuvchisi zimmasidagi masʻuliyat
nihoyatda katta ekanligini taʻkidlaydi. Shuningdek, bolalar adabiyoti darajasining past ekanligi
haqida yozuvchi kuyunib gapiradi. Uning bir qancha sabablarini keltiradi. Avvalo bolalar
adabiyoti soyuzning(Yozuvchilar uyushmasining), adabiy jamoatchilikning nazaridan chetda
ekanligi, ikkinchidan, bolalar uchun yozadigan yozuvchilarning umumiy saviyasi pastligidan
bolalar adabiyoti kattalar adabiyoti darajasida oʻsmaganligini aytib oʻtadiki, bu qaysidir maʼnoda
yozuvchining bashoratiga oʻxshaydi. 1946-yilda aytilgan gaplar hozirgi kun uchun ham ayni
muhim masalalar sirasida turibdi. ―Bolalar yozuvchilarining oldiga qattiq talablar
qoʻymaganimiz uchun koʻpi ―kosib‖ boʻlib qolyapti. Bulardan birmunchasi bolalar uchun yozish
qanchalik masʼuliyatli ekanini, bu masʼuliyatni yelkasiga olgan odam qanchalik bilimli,
qanchalik hunarmand boʻlishi kerak ekanini yaxshi bilmaydi, tushunmaydi‖[2. Б. 80], – deb
630
yozar ekan adib bu bolalar adabiyoti vakillari uchun ham yoʻriqnoma ekanligini unutmaslik ayni
damda pedagoglar uchun bolaga nimani qanday oʻqitish haqida ham oʻziga xos saboqdir.
Abdulla Qahhorning ―Gap aruzda emas‖ maqolasida ijodkorning adabiy-nazariy
qarashlari bilan bir qatorda axloqiy-taʼlimiy qarashlari ham berilgan. Xususan, aruz vaznini
niqob qilib ijod qilayotganlar va ularning asarini qoʻshiq qilib sahnaga olib chiqayotgan
sanʼatkorlar adibning tanqidiga duchor boʻlishadi. Ayniqsa Abdulla Qahhor ― ―Bu kungacha aruz
vaznida yozilgan sheʼrlarning juda koʻpi muhabbat haqida. Lekin bularning hammasi deyarli
erkak jonivorning urgʻochi jonivorni yoʻqlab chiqargan tovushidan farq qilmaydi. Bu sheʼrlarda
insonga xos olijanob tuygʻudan asar ham topolmaysiz‖[3. Б. 72], – deb kuyunib yozsa, ayrim
aruzda yozilgan sheʼrlarni bosib boʻlmasligini, ular koʻpincha aritist va aktrisalarning
repertuarlaridan joy olib omma orasiga kirib borayotganidan xavotirini yashirmaydi. ―Bu
narsalarni bosish ayb ekanini shu xildagi shoirlarning oʻzlari ham bilishadi. Bu narsalarni
koʻpincha zotan, isteʼdodi yoʻq, tomoshabinni sanʼati bilan qoyil qilolmaydigan artist va
aritskalar repertuar qilishadi. Baʼzan oʻzlari zakaz qilishadi, zakaz qilshganda ham ―qichiqroq
boʻlsin‖ deyishadi. Keyin, oilaviy oʻtirishlarda ham aytib boʻlmaydigan ―qichiq‖ sheʼrlar
sahnaga chiqadi, oʻz qadrini bilmagan, izzat nafsini biron bezorining qiyqirigʻiga alishtiradigan
bu shoʻrlik ―sanʼatkor‖ shoirdan juda mamnun boʻladi, uni eng zoʻr shoir deb biladi. Bu xildagi
qabih narsalarning – ―islovot adabiyoti‖ning tarqalishiga baʼzan ―melodist-kompozitor‖ deb
atalgan xaridorlar ham sabab boʻladi‖[3. Б. 74]. Hozirgi kunda saviyasiz qoʻshiqlar-ku urchib
ketgani mayli, behayo filmlarni ham ekranga chiqarayotgan mutasaddilar uchun Abdulla
Qahhorday tanqidchi juda zarurga oʻxshaydi. Abdulla Qahhor bunday siyqasi chiqqan soʻzlarga
oʻralgan qofiyali soʻzlarni tahlil qilar ekan, ―qani haqiqiy muhabbat, olijanob tuygʻuning tarkibi
boʻlgan oʻzaro mehr-oqibat, har qanday oʻtga bardosh beradigan sadoqat, sof qalb, samimiyat,
fidokorlik, tenglik‖ deb yozadi. Uning oʻzi ham insoniylikni ana shu mezonlar asosida
oʻlchagan. Buni adibning Kibriyo Qahhorova bilan kechgan chorak asrlik hayot yoʻli isbotlaydi.
Abdulla Qahhor shijoatli va jasoratli adib sifatida axloqiy-ta‘limiy masalalarda ham
oʻziga xos talablar qoʻygan munaqqiddir. Uning bir qator maqolalari, nutqlari, maʼruzalarida
mazkur masalaga urgʻu bergani ham adibning jamiyat taqdiriga befarq boʻlmagan inson
ekanligini koʻrsatadi.
Abdulla Qahhorning axloqiy-taʼlimiy qarashlari borasida ham muhim fikrlarni qayd qilib
oʻtish zarur
.
1. Men ―mayda‖, ―yirik‖ mavzu degan gapni tan olmayman. Nainki, paxta uchun kurash
―yirig‖ u bola tarbiyasi yoki oila ―kichik‖ mavzu boʻlsa!
2. Men oʻz respublikamni sevaman, oʻzbekcha sevaman.
3. Oʻtmish kishining xotirasida tinadi.
4. Yozuvchi qalbining chuqur joylarigacha koʻrsatadigan ikki sahifalik chinakam proza biz
uchun pala-partish, lekin ustaroq soʻzlar bilan yozilgan ―silliq‖ asardan koʻp darajada
foydaliroqdir.
5. Ayniqsa, bahor kunlari majlisdan yomoni yoʻq! Koʻcha-koʻyga suqlanib qarab
oʻtirganingizda bir odam minbarga chiqib, sartaroshning qaychisiday shaqqilayversa... Har
qanaqa odamning ham uyqusi keladi!
6. Nima uchun koʻcha harakatini buzayotgan kishiga militsiya hushtak chaladi-yu, butun
bir tilni buzayotgan odamlarga hech kim hushtak chalmaydi.
7. Oʻz qadrini bilgan kishi xohlamagan ashulasini pul bersangiz ham eshitmaydi.
8. Klassiklarda ham, xalq adabiyotida ham, hayotda ham odatan yigitlar yaxshi koʻrgan
qizlarini maqtashar edi. ―Koʻzing undoq, soʻzing bundoq‖ deyishar edi, Hozirgi koʻp ashulalarda
qizlar oʻzlarini oʻzlari maqtashadi: ―uyogʻim undoq, buyogʻim bundoq‖ deyishadi. ―Ey shoir,
axir tashabbus erkakdan boʻlishi kerak, bulbulning ham erkagi sayraydi-ku!‖ – deydigan odam
yoʻq!
9. Yozuvchini hech qachon hech kim koʻtarmaydi. Yaxshi yozuvchini yaxshi asarlari
koʻtaradi, yaxshi yozuvchi koʻtarilib ketganini hatto oʻzi bilmay qoladi.
631
10. Bugungi kunda rus tilining ahamiyati toʻgʻrisida gapirish oftobning ahamiyatini
tushuntirishday bir gap.
11. Tuygʻusiz, ilhomsiz yozilgan asar changlanmagan gulga oʻxshaydi – meva tugmaydi.
12. Ilhomning oʻzi hech qachon kelmaydi. Ilhomni yozuvchining oʻzi qidirib borishi,
topishi kerak. Ilhomning makoni xalqning dilida – majburiyat emas, zaruriyat, xohishga
aylangan mehnatning shavkati, baxtiyor odamning qahqahasida, jabrdiydaning koʻz yoshida,
oshiq va maʼshuqlarning koʻzlari va soʻzlarida, odamda mehr va gʻazab uygʻotadigan hodisa va
voqealarning magʻzida...
13. Yozuvchining umri yil bilan oʻlchanmaydi, ijodiy faoliyatining samarasi bilan
oʻlchanadi.
14. Yozuvchining xalqqa aytadigan gapi naqadar muhim, naqadar katta, naqadar zaurur
boʻlsa, buni kitobxon qalbiga olib kiradigan obraz shu qadar kuchli boʻlishi kerak.
15. Tanqid yomon asar bilan kitobxon orasida dallol, shirinkomaga vijdonini sotadigan
yurkasiz dallol boʻlmasligi kerak.
16. Ijodning boshi – yozuvchining muvozanatdan chiqishi, konkrer asar ushning ifodasidir.
17. Havas hammada ham boʻlishi mumkin, lekin havasning oʻzi kishini hech qayoqqa
eltmaydi, Men, masalan, tanbur chertib hammani qoyil qilgim keladi, lekin nachoraki, dard bor-
u, darmon yoʻq.
18. Bizning sinfdagina emas, butun maktabda xunuk yozish ayb boʻlib qoldi. Kimdir
xunuk xatga ―Chuvolchang‖ deb ot qoʻyibdi. Xunuk xatni koʻrsak, ―Bir bet chuvolchang‖, ―Bir
daftar chuvolchang‖ deb kular edik. Bu gapni eshitib oʻqituvchimiz xoʻp kuldilar, koʻzlaridan
yosh chiqib ketdi. Hali-hali qoʻlimga qalam olsam, tepamda Muhammadjon domla
―chuvolchang‖ deb turganga oʻxshaydilar.
Yozuvchi ijodini baholaganda uni oʻtkir dramaturg, mohir hikoyanavis debgina emas,
balki jamiyat hayotidagi muammolarni sinchkovlik bilan kuzatadigan, ularning yechimini taqdim
qila oladigan munaqqid sifatida ham qaray bilish lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Abdulla Qahhor. Bir xatga javob. Haq soʻzning kuchi. Asarlar. Besh jildlik. Beshinchi
jild. –T.: Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va sanʼati nashriyoti, 1989. –272 б.
2.
Abdulla Qahhor. Bolalar adabiyoti toʻgʻrisida. Haq soʻzning kuchi. Asarlar. Besh
jildlik. Beshinchi jild. –T.: Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va sanʼati nashriyoti, 1989.
–272 б.
3.
Abdulla Qahhor. Gap aruzda emas. Haq soʻzning kuchi. Asarlar. Besh jildlik. Beshinchi
jild. –T.: Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va sanʼati nashriyoti, 1989.
–272 б.
4.
Abdulla Qahhor. Muhabbat va oila. Haq soʻzning kuchi. Asarlar. Besh jildlik. Beshinchi
jild. –T.: Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va sanʼati nashriyoti, 1989.
5.
Abdulla Qahhor. Sinchalak, Asarlar. Besh jildlik. Uchinchi jild. –T.: Gʻafur Gʻulom
nomidagi adabiyot va sanʼati nashriyoti, 1988. –368 b.
6.
Abdulla Qahhor. Paxtakorning har bir yutugʻi qimirlagan jonni quvontiradi. Haq
soʻzning kuchi. Asarlar. Besh jildlik. Beshinchi jild. –T.: Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va
sanʼati nashriyoti, 1989.
–272 б.
7.
Abdulla Qahhor. Sinchalak, Asarlar. Besh jildlik. Uchinchi jild. –T.: Gʻafur Gʻulom
nomidagi adabiyot va sanʼati nashriyoti, 1988. –368 b.
8.
Abdulla Qahhor. Paxtakorning har bir yutugʻi qimirlagan jonni quvontiradi. Haq
soʻzning kuchi. Asarlar. Besh jildlik. Beshinchi jild. –T.: Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va
sanʼati nashriyoti, 1989.
–272 б.
9.
Abdulla Qahhor. Har bir mahalla – bir oila. Haq soʻzning kuchi. Asarlar. Besh jildlik.
Beshinchi jild. – T.: Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va sanʼati nashriyoti, 1989.
–272 б.
XX ASR BOSHLARIDA MIRZACHOL VOHASIDAGI AGRAR OʻZGARISHLAR
(―ТУРКЕСТАНСКОЕ СЕЛЪСКОЕ ХОЗЯЙСТВО‖ JURNALI ASOSIDA)
