Xx asr boshlarida mirzachol vohasidagi agrar oʻzgarishlar (―Туркестанское селъское хозяйство jurnali asosida)

Поделиться
Хамидова, Х., & Мирзаева, Н. (2022). Xx asr boshlarida mirzachol vohasidagi agrar oʻzgarishlar (―Туркестанское селъское хозяйство jurnali asosida). Современные инновационные исследования актуальные проблемы и развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 631–634. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/zitdmrt/article/view/5389
Хуррия Хамидова, Guliston davlat universiteti

magistranti

Назира Мирзаева

Rahbar: dotsent

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Maqolada «Туркестанское сельское хозяйство» jurnali ma‘lumotari asosida Rossiya imperiyasi tomonidan Turkiston oʻlkasida yuritilgan yer va suv munosabatlarining Mirzachol vohasiga ta‘siri tahlil etilgan.Yerning unumdorligi, tarkibi, Sirdaryo suvining xususiyatlari va choʻl sharoitida dehqonchilik qilish mashaqqatlari yoritilgan.


background image

631

10. Bugungi kunda rus tilining ahamiyati toʻgʻrisida gapirish oftobning ahamiyatini

tushuntirishday bir gap.

11. Tuygʻusiz, ilhomsiz yozilgan asar changlanmagan gulga oʻxshaydi – meva tugmaydi.
12. Ilhomning oʻzi hech qachon kelmaydi. Ilhomni yozuvchining oʻzi qidirib borishi,

topishi kerak. Ilhomning makoni xalqning dilida – majburiyat emas, zaruriyat, xohishga
aylangan mehnatning shavkati, baxtiyor odamning qahqahasida, jabrdiydaning koʻz yoshida,
oshiq va maʼshuqlarning koʻzlari va soʻzlarida, odamda mehr va gʻazab uygʻotadigan hodisa va
voqealarning magʻzida...

13. Yozuvchining umri yil bilan oʻlchanmaydi, ijodiy faoliyatining samarasi bilan

oʻlchanadi.

14. Yozuvchining xalqqa aytadigan gapi naqadar muhim, naqadar katta, naqadar zaurur

boʻlsa, buni kitobxon qalbiga olib kiradigan obraz shu qadar kuchli boʻlishi kerak.

15. Tanqid yomon asar bilan kitobxon orasida dallol, shirinkomaga vijdonini sotadigan

yurkasiz dallol boʻlmasligi kerak.

16. Ijodning boshi – yozuvchining muvozanatdan chiqishi, konkrer asar ushning ifodasidir.
17. Havas hammada ham boʻlishi mumkin, lekin havasning oʻzi kishini hech qayoqqa

eltmaydi, Men, masalan, tanbur chertib hammani qoyil qilgim keladi, lekin nachoraki, dard bor-
u, darmon yoʻq.

18. Bizning sinfdagina emas, butun maktabda xunuk yozish ayb boʻlib qoldi. Kimdir

xunuk xatga ―Chuvolchang‖ deb ot qoʻyibdi. Xunuk xatni koʻrsak, ―Bir bet chuvolchang‖, ―Bir
daftar chuvolchang‖ deb kular edik. Bu gapni eshitib oʻqituvchimiz xoʻp kuldilar, koʻzlaridan
yosh chiqib ketdi. Hali-hali qoʻlimga qalam olsam, tepamda Muhammadjon domla
―chuvolchang‖ deb turganga oʻxshaydilar.

Yozuvchi ijodini baholaganda uni oʻtkir dramaturg, mohir hikoyanavis debgina emas,

balki jamiyat hayotidagi muammolarni sinchkovlik bilan kuzatadigan, ularning yechimini taqdim
qila oladigan munaqqid sifatida ham qaray bilish lozim.

Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:

1.

Abdulla Qahhor. Bir xatga javob. Haq soʻzning kuchi. Asarlar. Besh jildlik. Beshinchi

jild. –T.: Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va sanʼati nashriyoti, 1989. –272 б.

2.

Abdulla Qahhor. Bolalar adabiyoti toʻgʻrisida. Haq soʻzning kuchi. Asarlar. Besh

jildlik. Beshinchi jild. –T.: Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va sanʼati nashriyoti, 1989.

–272 б.

3.

Abdulla Qahhor. Gap aruzda emas. Haq soʻzning kuchi. Asarlar. Besh jildlik. Beshinchi

jild. –T.: Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va sanʼati nashriyoti, 1989.

–272 б.

4.

Abdulla Qahhor. Muhabbat va oila. Haq soʻzning kuchi. Asarlar. Besh jildlik. Beshinchi

jild. –T.: Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va sanʼati nashriyoti, 1989.

5.

Abdulla Qahhor. Sinchalak, Asarlar. Besh jildlik. Uchinchi jild. –T.: Gʻafur Gʻulom

nomidagi adabiyot va sanʼati nashriyoti, 1988. –368 b.

6.

Abdulla Qahhor. Paxtakorning har bir yutugʻi qimirlagan jonni quvontiradi. Haq

soʻzning kuchi. Asarlar. Besh jildlik. Beshinchi jild. –T.: Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va
sanʼati nashriyoti, 1989.

–272 б.

7.

Abdulla Qahhor. Sinchalak, Asarlar. Besh jildlik. Uchinchi jild. –T.: Gʻafur Gʻulom

nomidagi adabiyot va sanʼati nashriyoti, 1988. –368 b.

8.

Abdulla Qahhor. Paxtakorning har bir yutugʻi qimirlagan jonni quvontiradi. Haq

soʻzning kuchi. Asarlar. Besh jildlik. Beshinchi jild. –T.: Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va
sanʼati nashriyoti, 1989.

–272 б.

9.

Abdulla Qahhor. Har bir mahalla – bir oila. Haq soʻzning kuchi. Asarlar. Besh jildlik.

Beshinchi jild. – T.: Gʻafur Gʻulom nomidagi adabiyot va sanʼati nashriyoti, 1989.

–272 б.


XX ASR BOSHLARIDA MIRZACHOL VOHASIDAGI AGRAR OʻZGARISHLAR

(―ТУРКЕСТАНСКОЕ СЕЛЪСКОЕ ХОЗЯЙСТВО‖ JURNALI ASOSIDA)


background image

632

Xamidova Xurriyat G‗ofurjon qizi

Guliston davlat universiteti magistranti

Ilmiy rahbar: dots. Mirzayeva Nazira Djurayevna

Annotatsiya:

Maqolada «Туркестанское сельское хозяйство» jurnali ma‘lumotari

asosida Rossiya imperiyasi tomonidan Turkiston oʻlkasida yuritilgan yer va suv
munosabatlarining Mirzachol vohasiga ta‘siri tahlil etilgan.Yerning unumdorligi, tarkibi,
Sirdaryo suvining xususiyatlari va choʻl sharoitida dehqonchilik qilish mashaqqatlari
yoritilgan.

Kalit soʻzlar:

«Туркестанское сельское хозяйство», koʻchirish, A.V.Krivoshein,

MIrzachoʻl, Sirdaryo, irrigatsiya.


1885-yilda tashkil etilgan Turkiston qishloq xoʻjaligi jamiyati tomonidan 1906-yilda

R.R.Shreder ishtirokida «Туркестанское сельское хозяйство» jurnali nashr etila boshlangan.
Turkiston dehqonchilik jamiyati vitse-prezidenti boʻlgan agronom N.N. Aleksandrov jurnal
muharriri sifatida ham faoliyat yurita boshlagan. Viloyatdagi obunachilar soni boʻyicha bu jurnal
juda qisqa vaqt ichida yetakchilar qatoridan joy oldi, tarmoq jurnali boʻlgani uchun adadi
boʻyicha Turkistonda chiqadigan koʻpchilik kundalik gazetalardan oldinda edi. 1909 yilda
Rostov-Don shahrida boʻlib oʻtgan bog'dorchilik koʻrgazmasida jurnal kichik oltin medal bilan
taqdirlangan[1].

Rossiya imperiyasi mustamlakachilik siyosatini amalga oshira boshlagandan keyin,

Turkiston agrar va irrigatsiya ishlariga markazdan chaqirilgan mutaxasislar jalb etildi.
M.Bushuev, A.V.Krivosheinlar shunday mutaxasislardan edi. Davlat mulklari va ziroatchilik
vaziri A.V.Krivoshein Rossiya imperiyasining Turkistonda yuritgan agrar siyosatidan
koʻzlagan bosh maqsadi va asosiy yoʻnalishlari haqida toʻxtalib, bu masalada uch koʻrinish
mavjud, birinchisi ―paxta‖ masalasi boʻlsa, ikkinchisida ―sug‗orish‖, uchinchisida ―ruslarni
koʻchirib keltirib oʻrnatish‖ deb yozgan. A.V.Krivoshein oʻz fikrlarini aniq dalillashga urinib,
masalaning dastlab iqtisodiy tomoniga alohida urg‗u beradi. Bizning ichki bozorimizga ,soʻnggi
20 yil ichida Amerika paxtasi uchun faqat boj tariqasida 700 mln. rubl toʻlashga toʻg‗ri keladi,
1900-yildan esa yiliga 40 mln. rubldan toʻlab kelmoqda deb ta‘kidlagan.
1886 yilgi ―Nizom‖ oʻlkaga rus aholisini koʻchirib keltirish yoʻli bilan oʻlkani ruslashtirish
harakatini qonunan mustahkamlab, unga siyosiy tus berdi. Koʻchib keluvchilarga 10 tanobdan
kam boʻlmagan yer ajratish belgilandi. U Turkiston dehqonlari oʻz yerlarining toʻla xoʻjayinlari
boʻlgan holda imperiya sanoatiga xom ashyo yetishtirish uchun shart-sharoitga ega boʻlishlarini
yoqlab chiqdi. Maxfiy maslahatchi Girs tayyorlagan qonun loyihasida barcha yerlar yaylovlar,
dehqonlarga qishloq aholiga mavjud odat boʻyicha har biriga alohida ravishda va toʻla xususiy
mulk sifatida biriktirilishi zarur ekanligini takidladi. Girs oʻzining taftish yakunlarini ifodalagan
taqdimnomasida yer-suv munosabatlariga toʻxtalib shunday deb yozgan. Turkiston oʻlkasidagi
har-bir qishloq uchastkalarga boʻlindi, ularning egalari undan odat va meros yoki xujjatlarga
koʻra toʻla xoʻjayin sifatida foydalandilar. Ana shu yerga egalik qilish shaklidan xalq mamnun
ekan, bu shaklni saqlab uni qonunan tasdiqlash kerak. Turkistonda esa 1906 yilda ―Sirdaryo
koʻchiruvchilik rayoni‖ tashkil etilib, mahalliy aholi yerlarini rus mujiklari uchun tortib olib
berish rejasi tuzildi. Turkistondagi mustamlaka mamuriyati bundan avval bu sohada oʻz holicha
ish tutgan boʻlsa, endilikda mahalliy aholi yerlarini tortib olish bevosita markaz tomonidan
boshqariladigan va izchil amalga oshiriladigan boʻldi[2].

Mirzachol vohasidagi agrar munosabatlar haqida ―Туркестанское сельское хозяйство‖

jurnali orqali koʻplab ma‘lumotlar olishimiz mumkin. Jurnalda XX asr boshlarida Mirzachol
vohasida chol-dasht tuproqlarining tarkibi va tuzilishining xususiyatlari va koʻp hollarda tabiiy
suv oqimidan mahrum boʻlganligini koʻrsatadi. Bu yerda sug'oriladigan hududning barcha
sharoitlari allaqachon sug'oriladigan yerlarda tez-tez kiruvchi hodisalarni keltirib chiqaradigan
birinchi sug'orish qadamlaridan bog'lana boshlaydi. Shu ma'noda, ushbu salbiy hodisalarning


background image

633

sabablarini aniqlash va tuproq va yer osti suvlarining allyuvial genezisi nuqtai nazaridan
quyidagi xususiyatlar e'tiborga olinadi.
1) Mirzachoʻl dashidagi yer osti suvlarining Sirdaryo daryosi suviga oʻxshashligi
2) Tuproq va yer osti suvlarining kimyoviy xossalarining umumiyligi
3) Tuproq gorizontlarida ma'lum boʻlgan ketma-ketlik va nihoyat, yer osti suvlarining
chuqurligini Sirdaryo daryosidan choʻl chuqurligiga qarab kamaytirish[3].

Sirdaryoning suvining keskin xususiyati, masalan, Amudaryoning daryosi suviga

nisbatan, xlor oldida sulfat kislota ustunligi, Amudaryo suvida, aksincha, xlordan kamroq sulfat
kislota yoki bir xil miqdorda. Sirdaryo tumanida tuproq va yer osti suvlari xlorga qaraganda
sulfat kislotadan koʻra boyroq, Amudaryo - tuproqlari va suvi xlorga boy ekanligini koʻrishimiz
mumkin. Shu asosda, barcha Mirzachoʻl orqali umumiy suv ufqlari oʻtadi, deb taxmin qilish
mumkin. Sirdaryo daryosi Orol dengiziga shoshilib, yoʻl boʻylab oʻz suvlarining bir qismini
choʻllarga berib, tuproqning qalinligiga suv qatlamiga kirib, daryodan uzoqlashib, asta-sekin
yerga tushadi. Biz, shuningdek, bizning yer osti suvlarimiz shakllanishi bug' suv kondensatsiya
katta rol oʻynashi mumkin, deb taxmin qilish mumkin emas, bizning choʻllarida hech qanday
alohida linzalari guruh suv mavjud emas, hamma joyda bog'liq oqimini ifodalaydi, Lebedev aks
holda g'alati boʻladi, deydi qaysi Mirzachoʻl yer osti suv markazi 5-7 koʻchatlar ustida
yotadi,deb aytgan edilar.

Har bir tuman oʻzining tabiiy tarixiy va iqtisodiy xususiyatlaridan kelib chiqadigan

talablarga boʻysunishi kerak va agar Mirzachoʻl dashti nisbatan yirik dehqon tipidagi dala
xoʻjaligining ajoyib hududi boʻlgan, uni qimmatga tushirishga urinishlarni tanqidiy koʻrib
chiqish kerak. Masalan, universal bogʻdorchilik, uzumchilik, paxtachilik va boshqalar asosida.

Turkistonda qishloq xoʻjaligi boshqarmasi mutasaddilarining maʼrifiy koʻmagida hali

ham koʻplab mayda-chuyda fermer xoʻjaliklari mavjud boʻlib, ularning aholisi paxtachilik bilan
bir qatorda hududiy va haqiqatan ham barcha turdagi bogʻdorchilik bilan muvaffaqiyatli
shugʻullanishi mumkin edi. Mirzachol dashti esa asosan yangi dala yetishtirish,ya‘ni
ochish,paxtachilik va hokazolarda muvaffaqiyat qozonishi mumkin va kerak edi. Va bu yerda
bog'dorchilik faqat kichik iste'molchi tabiatining ahamiyati va oʻlchamlari bilan bog‘liq boʻlishi
mumkin.

Mirzacholda paxtachilikni toʻgʻri rivojlantirish va dehqonlar uchun toʻgʻri keladigan

boshqa gigiyenik sharoitlar yaratish uchun esa, yana oʻz vaqtida ariqlar qurish,kerak boʻlib,
buning uchun drenaj suvlarini past tekisliklarga toʻkib tashlash zarur va yetarli boʻlgan. Lekin
Sirdaryoning boʻshliqlaridan tashqari, shimolda Mirzachoʻl dashtiga endi sugʻoriladigan va
sugʻorilishi kerak boʻlgan yaxlit sugʻorish loyihasining ob‘yekti sifatida qarash kerak
boʻlgan.Sugorish tizimi va chiqindi bolib ketgan xandaklar kop boʻlgan, ularni tozalash asosiy
masala boʻlgan.

Uzoq vaqt davomida kuchli tog' oqimlari, daryoning bahorgi sellari,chang

zarralarini,qumni va boshqalarni olib yurishgan,xuddi shamol bilan almashinib, quruq vaqtda
atmosfera changini koʻtarib,keyin chang va qum tuproqqa chokadi. Chunki Mirzachol vohasida
dashtliklardan iborat bolgan.Bu esa tuproqning bu qismini ifodalaydi: suv bizning
tuproqlarimizning ma'lum bir kimyoviy tarkibini yaratish omilidir,ularni shamol va bug'lanish
bilan bizning tuproqlarimizda, tuproq shoʻrlanishiga va boshqalarga yordam beradi[4].

XX asr boshlarida Mirzachol aholisi asosiy mashguloti dehqonchilik va ziroatchilik

bolgan, bu esa oz navbatida sugorma dehqonchilikka asoslangan. Shuningdek mahalliy aholi
olkadagi mavjud sugoriladigan yerlardan foydalangan holda bugdoy, paxta, arpa, sholi, joʻhori
kabi ekinlar ekib,yilda ikki uch ba‘zan,tort martagacha hosil olish imkoniyatiga ega bolib,
dehqonchilikda mahalliy mirishkorlar oziga an‘ana yarata olgan. Turkiston oʻlkasining
Mirzachol olkasida, Farg‘ona va Samarqand viloyatlari singari koproq paxta ekishga
ixtisoslashgan edi[5].

Xulosa oʻrnida shuni aytish mumkinki, XX asr boshlarida

Mirzachol vohasidagi agrar

sohadagi oʻzgarishlarni yoritishda ―Туркестанское сельское хозяйство‖ jurnalda berilgan
ma‘lumotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Jurnalda berilgan ma‘lumotlar orqali, XIX asr oxiri XX


background image

634

asr boshlari Mirzachoʻl vohasi tarixini batafsil oʻrganish va yoritishda asosiy birlamchi
manbalardan biri boʻlib hisoblanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:

1. Бушеeв М. К вопросу об орошение Голодная степи, в связи с заболачиванием

почвы и распространениемъ малярии //Туркестанское сельское хозяйство. – Ташкент,
1915. -№1-6. – С.1-11

2. Имина.В.М. Ирригация имеетъ также//Туркестанское сельское хозяйство. –

Ташкент, 1906. - №7. – С.25-35

3. Фомченко А. П.. Русские поселения в Туркестанском крае в конце XIX—начале

XX в.-Ташкент: Фан,1983. -130 с.

4. Караваев В.Ф. Голодная Степь въ ея прошломъ и настоящемъ. Статистико-

экономическiй очеркъ.– Спб.: Типо-Литографiя Н.Л. Нарьекина, 1914 . – 253 с

.

5. ―Туркестанское сельское хозяйство‖ jurnali//

https://mytashkent. uz/2015/07/16//

5.02.2022.

RAQAMLI IQTISODIYOT TUSHUNCHASI VA AFZALLIKLARI

Xaydarov Baxrom Xolmurodovich

OʻzMU Jizzax filiali Iqtisodiyot kafedrasi assistenti

Saitov Sirojiddin Abduvalievich

OʻzMU Jizzax filiali Iqtisodiyot kafedrasi katta oʻqituvchisi

Annotatsiya:

Ushbu maqolada raqamli iqtisodiyotining amaliy ahamiyati, jihatlari, va

xorij tajribasi haqida so‗z yuritiladi. Bugungi shiddat bilan rivojlanayotgan global iqtisodiyot
sharoitida raqamli iqtisodiyot o‗z rivojlanishining boshlang‗ich davrida bo‗lib, birinchi
navbatda insonlarning turmush darajasini sezilarli darajada oshira olishi va bu uning asosiy
foydasi ekanligi yoritib berilgan.

Kalit so`zlar:

raqamli iqtisodiyot, raqamli texnologiyalar, taraqqiyot, tizim, internet

iqtisodiyoti, xalqaro raqobat raqamli texnologiya, raqobatdosh, kommunikatsiya.

Raqamli iqtisodiyot – bu jarayonlarni tahlil qilish natijalaridan foydalanish va katta

hajmdagi ma‘lumotlarni qayta ishlash asosida turli xildagi, texnologiyalar, asbob-uskunalar,
tovar va xizmatlarni saqlash, sotish va yetkazib berish samaradorligini jiddiy ravishda oshirishga
imkon beradigan, raqamli texnologiyalarga asoslangan elektron biznes va elektron tijorat bilan
chambarchas bog‗liq iqtisodiy faoliyat, hamda shu faoliyat natijasida ishlab chiqariladigan va
sotiladigan raqamli tovarlar, xizmatlar yig‗indisidir. Ba‘zida u internet iqtisodiyoti, yangi
iqtisodiyot yoki veb-iqtisodiyot degan terminlar bilan ham ifodalanadi.

Birinchi marta 1995 yilda amerikalik dasturchi Nikolas Negroponte ―Raqamli

iqtisodiyot‖ terminini amaliyotga kiritgan bo‗lsa, hozirda bu istilohni butun dunyodagi
siyosatchilar, iqtisodchilar, jurnalistlar, tadbirkorlar – deyarli barcha qo‗llamoqda[2].

Zamonaviy taraqqiyotning keyingi istiqbolida katta hajmli ma‘lumotlar bilan ishlash

texnologiyalari (Big Data), sun‘iy intellekt, neyrotexnologiyalar, kvant texnologiyalari,
buyumlar interneti, robototexnika va sensorika, raqamli elektron platformalar, bulutli va mobil
texnologiyalar, virtual va qo‗shimcha reallik texnologiyalari, kraudsorsing, blokcheyn
texnologiyalari, kriptovalyutalar va ICO, 3D- texnologiyalari singari raqamli texnologiyalar hal
qiluvchi ahamiyat kasb etmoqda.

Raqamli iqtisodiyot hozirgi mavjud sohalarning yarmidan ko‗prog‗ida beqiyos

o‗zgarishlar keltirib chiqarishi ta‘kidlanmoqda. Jumladan, Jahon banki ekspertlari fikricha,
tezkor internetdan foydalanuvchilar sonining 10 foizga ko‗payishi milliy iqtisodiyotlar yalpi
hajmini har yili o‗rtacha 0,4-1,4 foizga oshirish imkonini beradi[3,6].

Библиографические ссылки

Бушеев M. К вопросу об орошение Голодная степи, в связи с заболачиванием почвы и распространениемъ малярии //Туркестанское сельское хозяйство. - Ташкент, 1915.-№1-6.-С.1-11

Имина.В.М. Ирригация имеетъ также//Туркестанское сельское хозяйство. -Ташкент, 1906. - №7. - С.25-35

Фомченко А. П.. Русские поселения в Туркестанском крае в конце XIX—начале XX в.-Ташкент: Фан,1983. -130 с.

Караваев В.Ф. Голодная Степь въ ея прошломъ и настоящемъ. Статистико-экономическш очеркъ - Спб.: Типо-Литограф1я Н.Л. Нарьекина, 1914 . - 253 с.

“Туркестанское сельское хозяйство” jumali//https://mvtashkent. uz/2015/07/16// 5.02.2022.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов