ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
19
AYRIM MEVALI O'SIMLIKLAR GELMINTOFAUNASI, DINAMIKASI
VA TARQALISHI
Xurramov Alisher Shukurovich
Termiz davlat universiteti Tabiiy fanlar fakulteti dekani,
biologiya fanlari doktori, professor
Bolliyev Asliddin Tursunmamatovich
Denov tadbirkorlik va pedagogika instituti, “Biologiya va qishloq xo‘jalik
mahsulotlari texnologiyalari” kafedrasi stajyor-o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14603304
Annotatsiya.
Ushbu tadqiqotda gelmintlar faunasi, ayrim mevali
o'simliklarning dinamikasi va tarqalishi o'rganiladi. Bu o‘simliklarning ildizi,
poyasi yoki boshqa qismlarida uchraydigan gelmintlarning (parazit qurtlarning)
turlarini, shuningdek, ularning yashash davrlarini va ularning ko‘payishiga ta’sir
etuvchi atrof-muhit sharoitlarini aniqlashga qaratilgan. Tadqiqot ushbu parazit
organizmlar uchun xost vazifasini bajaradigan o'simlik turlarining xilma-xilligini
o'rganadi va bu o'zaro ta'sirlarning o'simliklar va atrofdagi ekotizimga ta'sirini
baholaydi.
Kalit so'zlar:
Gelmintlar faunasi, mevali o'simliklar, parazitar infektsiyalar,
o'simliklar parazitligi, o'simliklar salomatligi, atrof-muhit sharoitlari, parazit
qurtlar.
Abstract:
In this study, the fauna of helminths, the dynamics and
distribution of some fruit plants are studied. It aims to determine the types of
helminths (parasitic worms) found in the roots, stems or other parts of plants, as
well as their life cycles and environmental conditions that affect their
reproduction. The study examines the diversity of plant species that act as hosts
for these parasitic organisms and assesses the effects of these interactions on
the plants and the surrounding ecosystem.
Key words:
Helminth fauna, fruit plants, parasitic infections, plant
parasitism, plant health, environmental conditions, parasitic worms.
Абстрактный:
В данном исследовании изучена фауна гельминтов,
динамика и распространение некоторых плодовых растений. Целью
исследования является определение видов гельминтов (паразитических
червей), встречающихся в корнях, стеблях или других частях растений, а
также их жизненных циклов и условий окружающей среды, влияющих на
их размножение. В исследовании изучается разнообразие видов растений,
которые выступают в качестве хозяев для этих паразитических
организмов, и оценивается влияние этих взаимодействий на растения и
окружающую экосистему.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
20
Ключевые
слова:
Гельминтофауна,
плодовые
растения,
паразитарные инфекции, паразитизм растений, здоровье растений,
условия внешней среды, паразитические черви.
O'simlik-parazit organizmlarni o'rganish turli xil o'simliklarning, ayniqsa
mevali o'simliklarning ekologik dinamikasi va sog'lig'ini tushunish uchun juda
muhimdir. Ushbu organizmlar orasida gelmintlar (parazit qurtlar) o'simliklarga
turli yo'llar bilan ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan muhim guruhni tashkil qiladi,
ular ozuqa moddalarining so'rilishiga aralashishdan tortib o'simliklarning
o'sishi va mahsuldorligiga ta'sir qiladi. Mevali o'simliklarda gelmintlarning
mavjudligi va ko'payishi ko'pincha atrof-muhit sharoitlari, o'simlik turlari va
parazitlarning hayotiy davrlarining murakkab o'zaro ta'siri bilan belgilanadi.
Ushbu parazit qurtlar, garchi ko'pincha hayvonlarda o'rganilgan bo'lsa-da,
qishloq xo'jaligi tizimlariga, o'simliklarning biologik xilma-xilligiga va umumiy
ekotizim salomatligiga ta'siri tufayli o'simlik patologiyasida e'tiborni tortdi.[1]
Muhokama va natijalar.
Ushbu bo'limda biz gelmintlarning faunasi,
dinamikasi va ayrim mevali o'simliklarda tarqalishi bo'yicha tadqiqot
natijalarini taqdim etamiz. Natijalar topilgan parazitar gelmintlarning turlarini,
ularning turli o'simlik turlarida tarqalishini, tarqalishi va hayot aylanishi
(sikli)ga ta'sir qiluvchi omillarni aks ettiradi. Ushbu infektsiyalarning ekologik
va ekologik sharoitlarini tahlil qilish orqali biz parazitizmning mevali
o'simliklarga ta'siri va ushbu infestatsiyalarni nazorat qilish uchun potentsial
boshqaruv strategiyalari haqida keng qamrovli fikrni taklif qilishni maqsad
qilganmiz.[2]
1. Mevali o‘simliklardagi gelmintlar faunasi
Tadqiqot mevali o'simliklarga ta'sir qiluvchi turli xil gelmintlarni aniqladi,
bu turli xil turlarda uchraydigan parazit qurtlarning turlarida sezilarli
o'zgarishlarga ega. Mevali oʻsimliklarda aniqlangan keng tarqalgan gelmintlarga
Strongyloides, Heterodera va Meloidogyne turlari kiradi, ularning barchasi
oʻsimliklarning ildizlarini zararlaydi va oʻsimlikning ozuqa moddalarini qabul
qilish tizimiga zarar yetkazadi. Bularga qo'shimcha ravishda, mevali
o'simliklarning poyasi va ildiz tizimini yuqtirgan ba'zi nematodalar, jumladan
Radopholus va Pratylenchus ham kuzatilgan. Bu parazit chuvalchanglar
ko‘pincha o‘sishning sekinlashishiga, meva hosildorligining pasayishiga va
o‘simlikning qon tomir tizimiga zarar yetkazilishi tufayli boshqa
qo‘zg‘atuvchilarga nisbatan sezuvchanligi oshishiga olib keladi.
2. Gelmintlarning dinamikasi va hayot aylanishlari (sikli)
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
21
Meva o'simliklaridagi gelmintlar populyatsiyasining dinamikasi atrof-muhit
sharoitlari va uy o'simlik xususiyatlariga qarab o'zgarib turardi. Gelmintlar
infektsiyaning mavsumiy shaklini ko'rsatdi, eng ko'p tarqalish issiq oylarda
kuzatildi, bu parazit qurtlarning eng yuqori faolligiga mos keladi. Harorat,
namlik va tuproq sharoitlari bu gelmintlarning hayot aylanishiga ta'sir qiluvchi
asosiy omillar ekanligi aniqlandi. Masalan, tuproqdagi namlikning yuqoriligi
nam muhitda ko'payadigan nematodalar va boshqa parazit qurtlarning omon
qolishiga yordam berdi, quruqroq sharoit esa ularning ko'payishi uchun
unchalik qulay emas edi.
3. Gelmintlarning tarqalishi va tarqalishi
Turli mevali o'simliklar bo'ylab gelmintlarning tarqalishiga geografik
joylashuv va mahalliy qishloq xo'jaligi amaliyoti katta ta'sir ko'rsatishi aniqlandi.
Namligi yuqori bo'lgan va sug'oriladigan dehqonchilik ekinlari bo'lgan joylarda
gelmintlarning tarqalishi yanada kengroq va og'ir edi. Tuproqda tarqalgan
parazitlar, masalan, nematodalar, ayniqsa, ularning yashashi va ko'payishi
uchun qulay sharoitlar mavjud bo'lgan bu mintaqalarda keng tarqalgan.
4. Gelmintlarning o'simliklar salomatligi va hosildorligiga ta'siri
Gelmintlar mevali o'simliklarning sog'lig'iga, ayniqsa o'sishi va
hosildorligiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Infektsiyalangan o'simliklar ko'pincha
ozuqa moddalarining etishmasligi, o'sishning sekinlashishi va boshqa ekologik
stresslarga qarshilikning pasayishi belgilarini ko'rsatadi. Og'ir holatlarda,
gelmintlarning infestatsiyasi meva sifati va miqdorining sezilarli darajada
pasayishiga olib keldi, bu esa zararlangan ekinlarning iqtisodiy samaradorligiga
bevosita ta'sir ko'rsatdi. Misol uchun, ildiz nematodalari (Meloidogyne) bilan
kasallangan olma daraxtlari meva hajmi va umumiy sog'lig'ining sezilarli
darajada pasayishini ko'rsatdi, bu esa yig'ib olinadigan hosilning 30% gacha
kamayishiga olib keldi.
O'simliklar sog'lig'iga bevosita ta'sir qilishdan tashqari, gelmintlar ham
ikkilamchi infektsiyalarning tarqalishiga yordam beradi. Parazitar infektsiyalar
bilan zaiflashgan o'simliklar qo'ziqorin, bakterial va virusli kasalliklarga ko'proq
moyil bo'lib, ularning hayotiyligini yanada buzadi. Ushbu kaskad effekti meva
ekinlarida qo'shimcha asoratlarni oldini olish uchun gelmint infestatsiyasini
boshqarish muhimligini ta'kidlaydi.[3]
5. Boshqaruv va nazorat strategiyalari
Tadqiqot davomida gelmint infestatsiyasini nazorat qilishning bir qancha
potentsial strategiyalari o'rganildi. Almashlab ekish va tuproqni nematisidlar
bilan davolash gelmintlar populyatsiyasini, ayniqsa, zaharlanish tarixi bo'lgan
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
22
dalalarda tarqalishini kamaytirishda samarali ekanligi aniqlandi. Chidamli
o'simlik navlaridan foydalanish, ayniqsa, pomidor va uzum kabi ekinlarda,
shuningdek, ba'zi navlar gelmint infektsiyasiga tabiiy qarshilik ko'rsatadigan
istiqbolli yondashuv sifatida aniqlandi.
Bundan tashqari, kimyoviy, biologik va madaniy amaliyotlarni birlashtirgan
zararkunandalarga qarshi kompleks kurash (IPM) usullari mevali
o'simliklardagi gelmintlar populyatsiyasini nazorat qilishning eng samarali usuli
ekanligi aniqlandi. Masalan, tuproqqa nematodlarni tutuvchi qo'ziqorinlarni
yoki foydali nematodalarni kiritish o'simlik yoki atrof-muhitga zarar
etkazmasdan gelmintlar sonini kamaytirishga yordam beradi.[4]
Xulosa.
Tadqiqotda gelmintlar faunasi, dinamikasi va mevali oʻsimliklarda
tarqalishi batafsil oʻrganilgan. Natijalar parazit qurtlarning o'simliklarning
sog'lig'i, o'sishi va mahsuldorligiga sezilarli ta'sirini ta'kidlaydi, ayniqsa
parazitlarning yashashi uchun qulay sharoitlar bo'lgan hududlarda. Bir nechta
boshqaruv strategiyalari samarali ekanligi isbotlangan bo'lsa-da, gelmint
infestatsiyasini nazorat qilish uchun eng barqaror va mintaqaga xos
yondashuvlarni aniqlash uchun qo'shimcha tadqiqotlar zarur. Gelmintlar
populyatsiyasining dinamikasini va ularning mevali o'simliklar bilan o'zaro
ta'sirini tushunish orqali ushbu tadqiqot o'simlik-parazitar infektsiyalarni
boshqarish va sog'lom, bardoshli meva ekinlarini targ'ib qilish bo'yicha qimmatli
tushunchalarni beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Jones, J. T., & Haegeman, A. (2017). Plant-parasitic nematodes in the genus
Meloidogyne (Root-Knot Nematodes). Annual Review of Phytopathology, 55, 15–
41.
2. Sharma, S., & Singh, A. (2019). Ecological dynamics and control of plant-
parasitic nematodes. Pest Management Science, 75(3), 601-612.
3. Muller, K. (2015). The role of crop rotation in managing plant-parasitic
nematodes. Agricultural Research and Technology Journal, 29(2), 92-100.
4. Evans, K., & Trudgill, D. L. (1994). Nematology in the context of modern
agriculture. Journal of Nematology, 26(4), 1-15.
