“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
276
UY-JOY QURILISHINI DAVLAT-XUSUSIY SHERIKLIK ASOSIDA VA
ULUSHLI MOLIYALASHTIRISH
Berdaliyeva Muhabbatxon Zayniddin qizi
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti huzuridagi
“O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning
ilmiy asos
lari va muammolari” ITM, doktorant,
Annotatsiya.
Ushbu tezisda ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikka erishishda uy-joyni
moliyalashtirish sohasining ahamiyati, uy-joyni moliyalashtirishning turli usullari, xususan,
korporativ moliyalashtirish va davlat-xususiy-sheriklik masalalari muhokama qilingan hamda
xorij tajribasi keltirib o
‘
tilgan.
Kalit so‘zlar:
uy-joy, moliyalashtirish, korporativ moliyalashtirish, davlat-xususiy
sherikchiligi asosida moliyalashtirish.
Ijtimoiy-iqtisodiy jadal rivojlanish davrida aholini uy-
joy bilan ta’minlash
masalasi davlat uchun dolzarb bo‘lib qolmoqda. Demografik o‘zgarishlarning
doimiy o‘sib borishi bilan davlatning uy
-joy masalalariga aralashuvi innovatsion
va samarali strategiyalarni talab qiladi. Shu nuqtai nazardan, davlat-xususiy
sheriklik (DXSh) uy-
joy sotib olish layoqati yetarli bo‘lmagan aholi qatlamiga
arzon uy-joy qurish muammolariga muvaffaqiyatli yechim topishning asosiy
vositasi sifatida namoyon bo‘lmoqda.. O‘z mablag‘
laridan tashqari, yangi uy-joy
quruvchilar DXSh doirasida uzoq muddatli bank kreditlari, aksiyadorlik fondlari
va maxsus maqsadli kompaniyalar (SPV) kabi turli moliyalashtirish
instrumentlariga murojaat qilishadi.
DXShda tomonlar o‘rtasidagi
vakolat va
maj
buriyatlarning taqsimlanishiga ko‘ra, 2 xil sheriklik shaklini ajratib
ko’rsatish mumkin. Davlat ustunlikka ega bo‘lgan DXSh quyidagi sxemada o‘z
aksini topgan (1-rasm):
*LQM
–
loyihalash, qurish, moliyalashtirish
1-rasm. Davlat-xususiy sherikchiligida davlat ustunlikka
ega bo‘lgan sheriklik[
Ошибка! Источник ссылки не найден.
]
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
277
Qurilish kompaniyalari va investorlar subsidiya uchun eng past talab yoki
ular taklif qilishga tayyor bo‘lgan eng yuqori
mukofot asosida raqobatlashadilar
(1-jadval)[
Ошибка! Источник ссылки не найден.
].
1-jadval
Davlat ustunligidagi sheriklikda tomonlarning vakolatlari[
Ошибка!
Источник ссылки не найден.
]
Davlat vakolatlari
Xususiy sherik vakolatlari
Yer va infratuzilma bilan ta’minlash
Benefitsiarlar tanlash va dizayn uchun talablarni
belgilash
Past daromadlilar uchun kafolatli chegirma berish
Ipoteka bilan bog‘liq subsidiyalarni taqd
im etish
Uy-joy qurilishini tahskil qilish
Qurilishni moliyalashtirish
Boshqarish va texnik xizmat ko‘rsatish
Investorlar yerning qoldiq qiymati, uy-
joyning arzonligi, o‘z kapitali: qarz
levereji va rivojlanish dasturi bo‘yicha raqobatlashadi.
DXShda xususiy sektor
ustunlikka ega bo‘lgan sherikchilik shakli sxemasi 2
-rasmda keltirilgan.
2-rasm. Davlat-xususiy sherikchiligida xususiy sektor ustunlikka ega
bo‘lgan sheriklik [
Ошибка! Источник ссылки не найден.
]
Xususiy sektorning hissasi bevosita jarayon ijrosi bilan bog‘liq bo‘ladi.
Ushbu munosabatlarda davlat yoki xususiy sektorning ustunligi ularning
moliyalashtirish va sotuv jarayonini belgilashdagi vakolatlari bilan aniqlanadi.
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan davlatlarda aholini, jumladan o‘rta va past
daromadga ega bo‘lgan qismini talablarga mos, shinam uy
-joy bi
lan ta’minlash
masalalari asosiy ijtimoiy muommolardan sanalib, ko‘pchilik davlatlar mazkur
muammoni bartaraf etish maqsadida davlat va xususiy sherikchilik asosidagi
kooperatsion aloqalardan keng foydalanilib kelinmoqda. Xususan, 1950 yillarda
Yaponiyada uy-joy kredit korporatsiyasi, 1962 Koreya milliy uy-joy
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
278
korporatsiyasi tashkil qilingan.
2-jadval
Xususiy sherik ustunligidagi sheriklikda tomonlarning vakolatlari
[
Ошибка! Источник ссылки не найден.
]
Davlat vakolatlari
Xususiy sherik vakolatlari
Yer bilan ta’minlash
Dizayn uchun talablarni belgilash
Benefitsiarlar uchun talabni belgilash
Qurilishni moliyalashtirish
Risklarni o‘z zimmasiga
olish
Uy-joylarni loyihalash
Uy-joylarni qurish
Boshqarish
va
texnik
xizmat
ko‘rsatish
Yakuniy
foydalanuvchilarni
moliyalashtirish
Butun dunyo mamlakatlarida davlat o
‘
rta darajadagi hamda kam
ta
’
minlangan aholini uy-joy bilan ta
’
minlashda o
‘
ziga xos yo
‘
nalishlardan
foydalanishadi. Ulardagi umumiy xususiyat shundan iboratki mazkur jarayonda
davlat aralashadi va shu yerda davlat bilan xususiy sektorning kooperatsion
sherikchilik aloqalarini kuzatish mumkin bo
‘
ladi. Dunyoning rivojlangan hamda
rivojlanayotgan davlatlarida mazkur muammoni bartaraf etish maqsadida
qo
‘
llanilayotgan ipoteka subsidiyalarini qanday ko
‘
rinishlari mavjudligi va ular
qaysi davlatlarda qo
‘
llanilayotganligini davlatlar misolida ko
‘
rib chiqamiz.
Qurilishni ulushli moliyalashtirish.
Uy-joy qurilishi sohasidagi eng
muhim muammo yangi qurilgan uy-
joylarning mutlaq ko‘rsatkichlarda ham, uy
xo‘jaliklarining o‘rtacha daromadlari bilan taqqoslaganda ham yuqori
narxidir[1].
Mamlakatimizda o‘rta muddatli istiqbolda aholi bandligini ta’minlash
nisbatan yuqori darajadagi inflyatsiya bilan kechadi, shuningdek, xususiy sektor
mablag‘larini uy
-joy qurilish
iga jalb qilish bu yo‘nalishdag
i xorijiy tajribasidan
foydalanish zaruratini keltirib chiqaradi.
Qurilishni ulushli moliyalashtirishning mohiyati shundaki, uy-joy sotib
olmoqchi bo‘lgan shaxslar kelajakdagi ularga beriladigan uylarni
moliyalashtirish jarayonida ishtirok etishlari mumkin va moliyalashtirishning
bu usuli birinchi marta
Argentina
da o‘tgan asrning 80
-
yillari o‘rtalarida paydo
bo‘lgan.
Bunga sabab, yuqori inflyatsiya sharoitida banklarning qurilish
firmalariga kredit bermagani va ayni sababga k
o‘ra aholining uy
-joy sotib olish
uchun jamg‘armalarini to‘play olmagani edi. Hissaviy qurilish shartlariga ko‘ra,
uy-
joy sotib olmoqchi bo‘lgan shaxs, ish haqidan maxsus tashkil etilgan
aksiyadorlik jamiyatiga hissa qo‘shgan.
Hissa aktsiyani sotib olish bilan tasdiqlangan, uning qiymati pulda emas,
balki uyning kvadrat metrda ifodalangan. Biror kishi yetarli miqdordagi
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
279
aksiyalarga ega bo‘lgandan so‘ng, u aksiyalar evaziga uy
-joy olishi mumkin edi.
Argentinada birgalikda qurilish sxemasining joriy etilishi
avval qurilgan bo‘sh
uy-joylarni qayta sotilishiga olib keldi va qurilish kompaniyalari qurilishni
yakunlash va yangi uy-
joy qurish uchun aylanma mablag‘ni to‘plash imkoniga
ega bo‘ldi.
Germaniyada
kvartirani bo‘lib
-
bo‘lib to‘lash asosida sotib olish mumkin.
Masalan, dastlab xaridor na
rxning 25 %ini to‘laydi, shundan so‘ng kvartira unga
tayinlanadi, yana 30 % binoning yuk ko‘taruvchi va o‘rab turuvchi
konstruksiyalari qurilgandan keyin to‘lanadi, 20
% pardozlash ishlari va isitish
tizimlari, sanitariya-
tesisat, elektr jihozlarini o‘rnatish tugagandan so‘ng
to‘lanadi, 20 % mulk huquqini topshirishda, 5% qurilish to‘liq tugagandan so‘ng
amalga oshiriladi. Bundan tashqari, agar ishlab chiquvchi qurilishning u yoki bu
bosqichida bankrot bo‘lsa, boshqa kompaniya ishni yakunlaydi. Qurilish uch
un
to‘lov xaridorning mablag‘lari kiritilgan bankdagi maxsus hisobvaraqdan amalga
oshiriladi. Germaniya, Ispaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya va Rossiya
qonunlariga ko‘
ra, aksiyadorlar pulni ishlab chiqaruvchiga bermaydilar, balki
bankdagi maxsus depozit hi
sobvarag‘iga kiritadilar [1].
Latviyada
ma’lum bir uy
-joy mulkini bron qilish uchun uning qiymatining
5 dan 15% gacha to‘lash kifoya. Mulk foydalanishga topshirilgand
a qolgan
qismini to‘laydi. Agar biron sababga ko‘ra mulk tugallanmagan bo‘lsa, aktsiyador
o‘z hissasini qaytarib oladi[
Rivojlanayotgan mamlakatl
arda esa ma’lum bir bosqichda qurilishni
sherikchilikda moliyalashtirish samaradorligini tan olish va ushbu jarayonni
tegishli huquqiy tartibga solish z
arur. Bu amaliyot aholini qisqa va oʻrta muddatli
istiqbolda uy-
joy bilan taʼminlashda muhim vosita hiso
blanadi.
Xorijiy davlatlar qurilish tajribasini tahlil qilish uzoq muddatli ipoteka
kreditlarini berishda muayyan muammolar mavjudligini ko‘rsatmoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda qurilishni moliyalashtirishda DXShdan tashqari
qurilish va boshqa xususiy s
ektorlararo sherikchilikni yo‘lga qo‘yish, o‘tish
davrida aholini uy-
joy bilan ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Bundan tashqari,
ushbu amaliyot jamg‘armalarni inflyatsiya ta’siridan himoya qilish, uy
-joy
qurilishi sohasida barqarorlik va fuqarolarning isho
nchini ta’minlashning
samarali vositasidir. Shunday qilib, rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar
tajribasidagi farqlarga qaramay, qurilishdagi sherikchilik uy-
joy ta’minotini
yaxshilash va ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishning istiqbolli yo‘nalishi bo‘lib
qolmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.
Улугбек Сайдиев, ЦЭИР, Инструмент долевого строительства,
Экономическое обозрение №6 (246) 2020
2.
Sr. Urban Specialist Yan Zhang, (2023) Public-Private Partnerships for
Investment And Delivery of Affordable housing in Emergining Market Economies, 9 th
Global Affordable Housing Conference
