“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
336
АКЦИЯ ҚИЙМАТИ ВА УНИ БАҲОЛАШ ЁНДАШУВЛАРИ
Караев Мансур Юлдашевич
Хусусийлаштириш
ва давлат
активларини бошқариш
муаммоларини тадқиқ этиш
маркази катта илмий ходими
Фонд бозори ўзининг ривожланиши давомида бир қатор
ўзгаришларга дуч келди, бунинг натижасида ҳозирги вақтда корхонанинг
реал бозор қийматининг динамикаси қатор ҳолларда унинг акциялари
қийматининг динамикасидан фарқ қилади. Шу боисдан, корхонанинг
кутилаётган қиймати ва унинг акциялари динамикаси ўртасидаги фарқни
келтириб чиқарадиган сабабларни ўрганиш долзарб вазифа ҳисобланади,
чунки бу реал инвестиция киритиш тўғрисида қарор қабул қилинган
тақдирда, акциядорлик жамиятларига биржада муомалада бўладиган
молиявий воситалар орқали инвестициялар келишини қийинлашти–
ради
[1].
Инвесторлар
учун
молиявий
активларнинг
инвестициявий
жозибадорлигини баҳолашнинг асосий воситалари
фундаментал ва
техник таҳлил ҳисобланади. Бироқ, фундаментал ва техник таҳлил чоғида
баҳолашнинг аниқлигини мураккаблаштирадиган бир қатор муаммолар
мавжуд. Техник таҳлил молиявий активларни баҳолашнинг кўплаб
усуллари ва индикаторларини таклиф этади, лекин фундаментал
кўрсаткичларга таянмайди ва кўпинча инвесторларга нотўғри маълумот
беради. Фундаментал таҳлил эса молиявий активларнинг умумий
инвестициявий
жозибадорлигини
баҳолайди,
аммо
инвесторга
тенденциянинг муайян вақт давомида қандай ривожланиши ҳақида аниқ
маълумот бермайди [2].
Потенциал инвесторлар ва компаниянинг фонд бозоридаги
акциядорлари учун асосий мақсад даромад олишдан иборат. Даромадни
дивиденд тўловларидан ҳам, акцияларни сотиб олиш ва сотиш ўртасидаги
курс фарқидан ҳам олиш мумкин. Муайян компаниянинг акцияларини
сотиб олишдан олдин инвестор сотиб олинадиган акцияларнинг бозор
қиймати келажакда қандай ўзгариши ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлиши
керак [3].
Ушбу мақоланинг мақсади акция қиймати тушунчаси ва уни аниқлаш
усулларини кўриб чиқишдан
иборат.
M.
M. Троховнинг
[4] ёзишича, молиявий воситаларни шакллантириш
ва улардан фойдаланишда ушбу воситаларнинг қиймати муҳим роль
ўйнайди. Замонавий иқтисодиётда «қиймат» тушунчасининг аҳамияти
унинг барча турдаги иқтисодий муносабатларнинг ажралмас қисми
эканлиги билан боғлиқ. Иқтисодий муносабатлар учун қиймат тушунчаси
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
337
ғоят кенг қамровли бўлиб, унинг эволюцияси иқтисодий фаннинг
эволюцияси бирга рўй берди. Бу ҳақида Аристотель, А. Смит, Д. Рикардо, К.
Маркс, А. Маршалл ва бошқа классикларнинг фундаментал асарлари
далолат бериб турибди.
Ю.В. Козирнинг
[5] таъкидлашича, бизнесни баҳолаш ва корпоратив
молия назариясида қиймат деганда фараз қилинган харидор қандайдир
предмет
ёки объектга (товар
ёки хизматга) алмаштиришга тайёр бўлган
пул эквиваленти тушунилади. Бошқача қилиб айтганда, бу фараз қилинган
харидор баҳоланаётган объект учун қанча пул тўлашга тайёрлигининг
ўлчови.
Л.Д. Ревуцкийнинг [6] назарида, иқтисодий тадқиқотлар доирасида
«нарх» ва «қиймат» тушунчалари сезиларли даражада фарқланиши
мумкин бўлса
-
да, акцияларга нисбатан, одатда, иккала атамани ҳам
ишлатиш мумкин.
T.В. Алайцеванинг ёзишича, қимматли қоғознинг энг муҳим
хусусиятларидан бири –
бу унинг қиймати. Акция қийматининг бир нечта
тури мавжуд:
•
номинал қиймат –
устав капитали миқдорининг АЖ Уставида қайд
этилган
чиқарилган акциялар сонига нисбати;
•
акциянинг баланс қиймати АЖнинг бухгалтерия балансига
мувофиқ ҳар
бир акция учун активларнинг, реал мол
-
мулкнинг қанча
миқдори тўғри келишини кўрсатади;
•
эмиссия қиймати –
бу акцияни дастлабки жойлаштиришдаги
қиймат.
•
қимматли қоғознинг бозор қиймати –
бу қимматли қоғозни сотиб
олишнинг сотувчига ҳам, харидорга ҳам маъқул келадиган қиймати.
•
тугатиш қиймати –
бу акциядорлик жамияти тугатилгандаги
акциянинг қиймати
[7].
Акцияларнинг бозор қийматини турли
усуллар ёрдамида аниқлаш
мумкин бўлиб, улар одатда учта катта гуруҳга бирлаштирилади. Баҳолаш
усулларини ушбу гуруҳларга бўлиш қийматни аниқлаш усулларидан ҳар
бирининг асосида ётувчи базавий принципларга асосланади. Акцияларни
баҳолашнинг харажат, даромад ва қиёсий усуллари мавжуд.
Харажат усуллари тиклаш принципига, яъни режали харидор
баҳоланаётган объект учун худди шундай объектни янгидан барпо этиш
харажатларидан ортиқча пул тўламайди, деган тахминга асосланади.
Шундай қилиб, акцияларни харажат ёндашуви нуқтаи назаридан баҳолаш
–
бу айнан шунча активларга эга бўлган ва бозорда айнан шундай ўринни
эгаллаб турган худди шундай акциядорлик жамиятини барпо этиш учун
қилинган барча харажатларни ҳисоблаш, сўнгра умумий харажатларга
инвестор кўрадиган фойданинг ўртача миқдорини қўшиш деганидир [8].
Акцияларни баҳолашнинг даромад усуллари –
бу баҳолаш
объектининг қийматини баҳолашнинг баҳолаш объектидан кутилаётган
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
338
даромадларни аниқлашга асосланган усуллари тўплами. Корхона
акцияларини даромад ёндашуви нуқтаи назаридан баҳолашда
корхонанинг ўзи мулкий мажмуа сифатида эмас, балки даромад
келтириши мумкин бўлган бизнес сифатида қабул қилинади. Корхонанинг
акцияларини даромад ёндашувини қўллаган ҳолда баҳолаш –
бу
корхонадан фойдаланиш ва (эҳтимол)
уни кейинчалик сотиш натижасида
юзага келадиган келгуси даромаднинг жорий қийматини аниқлаш [9].
Акцияларни баҳолашга
нисбатан
даромад ёндашуви доирасида иккита
усул ажратилади: фойдани (пул оқимини) капиталлаштириш усули ва
дисконтланган келгуси пул оқимлари усули.
Қиёсий ёндашув харидор объект учун очиқ бозорда ўхшаш
хусусиятларга эга объектни сотиб олиш мумкин бўлган суммадан ортича
пул тўламайди, деган тахминга асосланади. Ушбу усулнинг асосий
хусусияти унинг бозордаги вазиятга мумкин қадар яқинлигида,
чунки у
аналог компания (баҳоланаётган компания билан бир тармоқда
ишлайдиган компания) акцияларининг биржадаги нархини ёки аналог
компаниянинг қўшилиш ва қўшиб олиш битимларини тузиш учун
баҳолашдаги қийматини назарда тутади. Ушбу усул универсал бўлиб, уни
иқтисодиётнинг ҳар бир сектори учун қўллаш мумкин
[10].
Қиёсий
ёндашувнинг асосий афзаллиги шундаки, баҳоловчилар
ўхшаш корхонани сотиб олиш ёки сотишнинг ҳақиқий қийматига
асосланади. Мазкур ҳолатда, нархни бозор белгилайди, чунки
баҳоловчининг роли аналог объектларнинг баҳоланаётган объект билан
таққосланишини таъминлайдиган баъзи тузатишларни киритиш
билангина чекланади.
Демак, илмий адабиётлар таҳлили шуни кўрсатдики, акция
қийматининг бир неча турлари мавжуд: номинал, баланс, эмиссия, бозор,
тугатиш
.
Корхона акциялари қийматини баҳолашга харажат даромад, харажат
ва қиёсий ёндашувлар мавжуд. Акциянинг бозор қийматини баҳолашга
нисбатан
харажат ёндашуви корхонанинг активларини ва уларнинг сотиб
олинадиган акциялар пакетига
тўғри келадиган улушини баҳолашга
имкон беради. Даромад ёндашувининг баҳолаш усуллари корхонанинг
келажакдаги рентабеллигини акс эттириш имконини беради, бунда
дисконт ставкаси орқали инвестициялар киритиш таваккалчилиги,
инфляциянинг эҳтимол тутилган суръатлари, шунингдек бозордаги
вазият ҳисобга олинади. Акциялар қийматини баҳолашнинг қиёсий
ёндашуви усуллари инвесторларга ривожланишнинг энг яхши
имкониятларига эга бўлган ва инвесторларга ўз қимматли қоғозларига
киритилган инвестициялардан кўпроқ фойдани таъминлай оладиган
компанияларни танлаш муаммосини ҳал қилиш имконини беради.
“MILLIY IQTISODIYOTNI ISLOH QILISH VA BARQAROR RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI”
mavzusida xalqaro ilmiy-amaliy konferensiyasi
339
Адабиётлар рўйхати
1.
Плотников А.П., Шишлов Р.А. К вопросу оценки рыночной стоимости компаний в
современных условиях // Изв. Сарат. ун
-
та. Нов. сер. Сер. Экономика. Управление. Право.
2018. Т. 18, вып. 1. С
. 68-73.
2.
Боровиков Д.Д. Прогнозирование рыночной стоимости акции ГМК «Норильский
никель» при помощи линейной модели корреляционно
-
регрессионного анализа //
Актуальные проблемы авиации и космонавтики
-
2015. Том 2.
3.
Трегуб И.В. Математическое моделирование динамики экономических
показателей // Современные проблемы науки и образования. 2013. № 6.
4.
Трохов М.М.
Понятие и виды
стоимости финансовых инструментов //
Банковские услуги. 2011. № 12.
5.
Козырь Ю.В. Стоимость компании: оценка и управленческие решения.
-
М.: Изд
-
во
«Альфа
-
Пресс», 2004. 200 с.
6.
Ревуцкий Л.Д. Ключевые показатели стоимости и качества обыкновенных акций
предприятий // Вопросы оценки. 2010. № 3. С. 33
-37.
7.
Алайцева Т.В. Рынок ценных бумаг: учебное пособие / –
Самара: Издательство
Самарского университета, 2022. –
76 с.
8.
Рутгайзер В.М. Оценка стоимости бизнеса. В 8 частях. Часть 5. Затратный
подход, или Подход, основанный на активах. М.: РИО Маок, 2006.
-
56 с.
9.
Рутгайзер В.М. Оценка стоимости бизнеса. В 8 частях. Часть 7. Доходный подход.
М.: РИО Маок, 2
006. -
48 с.
10.
Козырь Ю.В. Стоимость компаний. Оценка и управленческие решения. М.:
Альфа
-
Пресс, 2009.
-
372 с.
АНАЛИЗ СОСТОЯНИЯ СТАТИСТИЧЕСКИХ ДАННЫХ И
ЦИФРОВИЗАЦИИ УЗБЕКИСТАНА
Ким Дмитрий Игнатьевич
преподаватель кафедры информационные
системы и математические дисциплины,
Ташкентский филиал РЭУ им. Г.В. Плеханова,
dmitriy.kim.1995.04.23@gmail.com
Размухаммедов Даниярбек Джахангирович
старший преподаватель кафедры информационные
системы и математические дисциплины,
Ташкентский филиал РЭУ им. Г.В. Плеханова
daniyar.razmuhamedov05@gmail.com
Аннотация.
Узбекистан, стремясь к созданию цифрового общества, активно
внедряет технологии, направленные на совершенствование статистического анализа
и управления данными. Цифровизация в стране сопровождается трансформацией всех
сфер: от промышленности и сельского хозяйства до финансов и социальной защиты.
Важной составляющей этого процесса является модернизация системы, которая
позволяет более точно и оперативно собирать, анализировать и использовать данные
для принятия стратегических решений. В данной статье рассматриваются
существующие проблемы, возникающие при сборе данных.
Ключевые слова.
цифровизация, анализ данных, цифровая экономика.
