STARS International University
55
Annotatsiya.
Maqolada perspektivaga oid qonuniyatlardan foydalanish vositasida o‘qu-
vchilarda grafik savodxonlik bo‘yicha o‘quv kompetensiyalarni rivojlantirish jarayonining
uzviyligini va uzluksizligini ta’minlashga oid metodik materiallar berilgan bo‘lib, tasviriy
san’at darslarida ulardan foydalanishga oid metodik tavsiyalar aniq grafik misollar orqali
bayon etilgan.
Kalit so‘zlar:
tasviriy san’at, chizmachilik, perspektiva, makon, fazo, shakl, konstruksiya,
yorug‘-soya, tatbiq etish, uzluksizlik, samaradorlik, grafik savodxonlik.
Узлуксиз таълимнинг барча турларида таълим сифати ва самарадорлиги-
ни оширишнинг муҳим дидактик талаблари ва шароитлари мавжуд. Шундай
шартларга асосланган талаблар билан таъминланадиган интеграцион ёнда-
шувлар таълимнинг барча соҳаларида таълим сифати ва самарадорлигини
оширишнинг муҳим омилларидан биридир. Жумладан, аниқ фанлар туркуми-
га кирувчи перспективага оид қонуниятлардан фойдаланиш ижтимоий фан-
ларни ўқитишда самарали тарзда қўлланиши мумкин. Биз теварак-атрофи-
мизни ўраб турган нарсаларни онгимизда доимий сақлаб қолиш учун турли
усуллардан фойдаланамиз. Бу усуллардан энг самаралиси нарсаларнинг те-
кисликда перспектив тасвирини ясаш ҳисобланади. Чунки нарсанинг пер-
спективасини ясашда унинг геометрик элементлари ҳар томонлама таҳлил
қилинади ҳамда шакли тўлиқ ўрганилади ва онгли равишда идрок қилинади.
Шундай амаллардан кейин инсон ўзи кўраётган ҳар бир нарсани таҳлил қи-
лишга одатланади ва хотирада сақлаб қолиш одати ривожланади. Кузатувчи
фазодаги нарсаларни қаердан кўраётганлигига қараб, уларни катта ёки кичик
кўриш орқали нарсаларнинг ўзгаришини онгли идрок қила бошлайди. Икки
ўлчовли текисликда перспектив тасвирлар ясаш жараёнида нарсанинг учин-
чи ўлчамини қаердан кўришга қарамай, тўғри ва аниқ бажариш имконига эга
бўлиш мумкин.
Демак, кўриш орқали буюмнинг фазовий шаклини идрок қилиш имкония-
тини берувчи энг яхши восита марказий проекциялаш усулида ҳосил қилин-
ган картина ёки чизма текислигидаги перспектив тасвир ҳисобланар экан.
Инсон кўзи теварак-атрофдаги буюмларни бирон-бир ёруғлик манбаи
орқали ёритилиши туфайли кўра олади.
SAYDALIYEV
S.S.,TAQU, p.f.n.
dotsent
TASVIRIY SAN’ATNI O‘QITISHDA
PERSPEKTIVAGA OID
QONUNIYATLARDAN SAMARALI
TARZIDA FOYDALANISH
https://doi.org/10.47689/STARS.
university-pp 51-57
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
56
Перспективада соя тасвирий санъат асарларининг мазмунини очиб бе-
ришда, кўпинча, асосий композицион роль ўйнайди.
Атрофдаги буюмларни кузатганда уларнинг қисмларининг ёритилиш дара-
жаси ҳар хиллигини кўриш мумкин.
Ёруғлик манбаига яқин бўлган ва ёруғлик нурлари 90° бурчак остида туш-
ган юзалар кучли ёритилади, аксинча бўлганда эса, ёритилиш даражаси куч-
сизланиб боради. Ёруғлик нурлари бутунлай тушмайдиган юзалар қоронғи
бўлади.
Буюмнинг ёки сирт рельефининг ҳар хил ёритилиши уларнинг фазовий
шакли ҳақида тасаввур ҳосил қилишга ёрдам беради. Рассомлар соя-ёруғлар-
ни штриховка, тушевка, тонировка ҳамда ранг кучи орқали тасвирлайдилар.
Тасаввур бўйича композиция тузиш ёки бирон-бир буюмни тасвирлашда со-
я-ёруғнинг тақсимланиши ва уларни қуриш қонуниятларини билиш зарур.
Нарсаларнинг ўзига қараб расм чизишда ҳам тасвирларнинг тўғри, реал бў-
лиши учун бу қонуниятларни яхши билиш мақсадга мувофиқдир.
Буюмларнинг шахсий ва тушувчи соялари қуйидагича ҳосил қилинади (1-
шакл): Ёруғлик манбаи бўлган С нуқтадан чиқаётган ёруғлик нурлари К текис-
ликни ёритади. Агар уларнинг йўлига бирон-бир буюм қўйилса, ёруғлик нур-
лари тўсилади ва текисликда ёритилмаган қисм ҳосил бўлади. Бундай қисм
буюмнинг тушувчи сояси деб аталади. Буюмнинг ўзининг бир қисми ёритил-
ган, яна бир қисми эса ёритилмаган бўлади. Ёритилмаган қисми буюмнинг
шахсий сояси дейилади. Ёритилган ва ёритилмаган қисмларни ажратиб ту-
рувчи чизиқ шахсий соянинг контури ёки соя-ёруғни ажратувчи чизиқ деб
аталади.
Буюмнинг тушувчи ва шахсий сояларини қуриш унинг ёритилиш шартла-
рига боғлик. Икки хил ёритиш манбалари мавжуд: сунъий ва табиий.
Соялар аксонометрик проекцияларнинг яққоллигини ошириб, уларни
ўқишни ва фазовий тасаввур қилишни осонлаштиради. Ортогонал проекция-
лардаги каби аксонометрик проекцияларда ҳам соя қуриш ёруғлик нурлари-
нинг текислик (ёки сирт) билан кесишган нуқтасини аниқлаш орқали амалга
оширилади (бу масала соя қуришнинг асосий масаласи бўлиб ҳисобланади).
Аксонометрик проекцияларда соя ҳосил қилиш учун аксарият ҳоллар-
да табиий ёритиш манбаи қуёшдан фойдаланилади (қуёшнинг ёруғлик нур-
лари ўзаро параллель жойлашади, деб қабул қилинган).
STARS International University
57
Ёруғлик нурининг йўналиши.
Соя ҳосил қилишда, асосан, кубнинг диаго-
нали бўйича йўналган ёруғлик нури қабул қилинган. 2-шаклда кўрсатилган
изометрик проекцияда, 3-шаклда эса тўғри бурчакли диметрик проекциялар-
да ёруғлик нурининг фазодаги ва унинг горизонталь (Ҳ) ҳамда фронталь (В)
текисликлардаги проекцияларининг йўналишларини аниқлаш кўрсатилган.
Изометрияда с йўналиш х ўқи билан устма-уст тушиб қолади. Чизмаларда
соялар қуришда чизма қоғозининг бўш жойида ёруғлик нурининг йўналиши
с ва заруратга қараб унинг битта ёки ҳамма проекциялари кўрсатилади.
Геометрик жисмларнинг шахсий ва тушувчи сояларини қуриш. 4-шаклда
тўрт ёқли призманинг координата текисликларига тушаётган сояларини ди-
метрияда қуриш кўрсатилган.
Олдинги вертикал қирра АБ нинг соясини қуриш учун у орқали Н нур те-
кислигини ўтказамиз. Нур текислиги горизонталь проекциялар текислигини
с› га
параллель чизиқ бўйича, фронталь проекциялар текислигини эса верти-
кал
чизиқ бўйича кесиб ўтади. А нуқтадан с га параллель ўтган ёруғлик нури
вертикаль чизиқни кесиб, А
с
нуқтани, яъни А нуқтанинг фронталь текисликда-
ги соясини беради. Б
С
1А
С
синиқ чизиқ АБ қирранинг сояси бўлади. Худди шу
усулда C
С
ва Д
С
нуқталарни аниқлаб, уларни ўзаро туташтирсак, призмадан
тушаётган соя контури ҳосил бўлади. Призманинг ўнг ва орқа ёқлари шахсий
соясида бўлади.
5-шаклда тўғри тўртбурчакли пира-
мида диметрияда тасвирланган. Пира-
мидадан горизонталь (Ҳ) ҳамда фрон-
таль (В) текисликларга тушаётган со-
яни қуришни кўрайлик. Пирамиданинг
учи Т дан с йўналишга ва асоси Т› дан
с› йўналишга параллель бўлган тўғри чизиқлар ўтказамиз. Бу чизиқлар ўзаро
кесишиб, Т нуқтанинг горизонталь текисликдаги ёрдамчи Т
1С
соясини бера-
ди. Т
’
Т
1С
чизиқнинг х ўқи билан кесишган 1 нуқтасидан вертикаль чизиқ чиқа-
риб, уни Т Т
1С
чизиқ билан кесишган Т
С
нуқтасини белгилаймиз. Т›1Т
С
синиқ
чизиқ пирамида баландлиги Т Т›
нинг сояси бўлади. Т
1С
нуқтадан пирамида
асосига уринма Т
1С
А ва Т
1С
Б чизиқларни ўтказамиз. Бу чизиқлар пирамида-
нинг шахсий соясининг чегаралари бўлган ТА› ва ТБ қирраларни ҳамда пира-
миданинг горизонталь текисликка соя контурини аниқлайди. ТА ва ТБ қирра-
ларнинг соялари бўлган Т
1С
А ҳамда Т
1С
Б чизиқлар
х
ўқини 2 ва 3 нуқталарда
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
58
кесиб ўтади. 2 ва 3 нуқталарни Т
С
нуқта билан бирлаштириб, пирамиданинг
фронталь текисликка тушган соясини ҳосил қиламиз. Пирамиданинг ТАД ва
ТДБ ёқлари шахсий соясида бўлади.
6-шаклда асоси горизонталь
текисликда ётган тўғри дои-
равий цилиндрнинг диме-
трик проекцияда сояларини
қуриш кўрсатилган. Аввал
цилиндрнинг шахсий соя
контурини аниқлаймиз. Бу-
нинг учун цилиндрнинг асосига с’ йўналишга параллель қилиб уринмалар ўт-
казамиз. Уриниш нуқталарини аниқ топиш учун цилиндр асосининг маркази-
дан нур кубининг асос диагонали ОФ га параллель чизиқ ўтказамиз, бу чизиқ
уринмаларни кесиб, уриниш нуқталари А ва Б ларни беради. А ва Б нуқталар-
дан ўтган АД ва БЕ ясовчилар цилиндрнинг шахсий соясининг контурлари
бўлади. Бу ясовчиларнинг горизонталь ва фронталь текисликлардаги сояла-
рини қурамиз (4-шаклга қаранг). Цилиндрнинг юқори асосининг соясини қу-
риш учун унда бир нечта ихтиёрий нуқталар танлаб олиб, уларнинг соялари-
ни аниқлаймиз. Топилган нуқталарни ўзаро туташтириб тушувчи соя конту-
рини ҳосил қиламиз.
7-шаклда тўғри доиравий конуснинг со-
яларини қуриш кўрсатилган. Худди пи-
рамиданинг сояларини аниқлашга ўх-
шаб аввал конуснинг учи Т нинг Ҳ текис-
ликдаги, Т
1С
ва В текисликдаги Т
С
сояла-
ри аниқланади. Т
1С
нуқтадан конус асосига уринмалар ўтказилиб, А ва Б ури-
ниш нуқталари ҳосил қилинади. ТА ва ТБ ясовчилар конуснинг шахсий сояси-
нинг чегаралари бўлади. Т
1С
А ва Т
1С
Б чизиқлар х ўқини 2 ва 3 нуқталарда кесиб
ўтади. Бу нуқталарни Т
С
нуқта билан бирлаштириб, конуснинг В текисликка
тушган сояси ҳосил қилинади.
Сферанинг шахсий ва тушувчи
сояларини қуриш. Чизмани ту-
шуниш осон бўлиши учун сфе-
ранинг шахсий ва тушувчи соя
контурларини алоҳида- алоҳида
қурамиз. Шахсий соя контури-
нинг горизонталь проекцияси
н’ айлана бўлиб, унинг радиуси
ОА кесмага тенг. ОА кесмани
аниқлаш чизмадан маълум.
Ёруғлик нурига перпендикуляр
бўлган сферанинг БД диаметри эллипс кўринишида бўлган шахсий соя конту-
ри н нинг катта ўқи бўлади. Бўлажак эллипсни БД диаметри атрофида айлан-
тириб, сферанинг очерки билан устма-уст туширамиз. Шахсий соя контури-
нинг проекцияси н’ ни ва сфера очеркини тенг бўлакларга бўламиз ва очерк-
даги нуқталарни орқага айлантирамиз (улар нур йўналиши бўйича ҳаракат
қилади). н’ айлана нуқталаридан чиққан вертикаль чизиқлар очеркдаги бир
STARS International University
59
номли нуқталардан ўтган ҳаракат чизиқлари билан кесишиб, шахсий соя кон-
турига тегишли нуқталарни беради. Бу нуқталарни ўзаро силлиқ ва равон
туташтириб, шахсий соя контури бўлган эллипсни ҳосил қиламиз.
8-шаклда сферанинг тушувчи соя контури н
С
ни қуриш кўрсатилган. Ту-
шувчи соя контури эллипс бўлиб, унинг нуқталари н’ айлана ва н эллипснинг
нуқталаридан ўтказилаган нурларни ўзаро кесиштириб топилган.
Сферанинг шахсий ва тушувчи сояларини гомологик мослик ўрнатиш орқа-
ли қуриш. Юқоридаги мисоллардан бизга маълумки, сферанинг шахсий ҳамда
текисликка тушувчи соялари эллипслар бўлади. Бу эллипсларни қуриш учун,
биринчидан, сферанинг аксонометрик проекцияси ва шахсий соя контури
орасида, иккинчидан, шахсий соя контури билан тушувчи соя контури ора-
сида мослик ўрнатилади. Биринчи ҳолда мослик ўқи аксонометрия текислиги
билан нур йўналишига перпендикуляр бўлган ва сфера марказидан ўтган нур
текислигининг кесишган чизиғи бўлади. Иккинчи ҳолда эса мослик ўқи гори-
зонталь текислик билан нур йўналишига перпендикуляр бўлган нур текис-
лиги, яъни шахсий соя контури ётган текисликнинг кесишган чизиғи бўлади.
Мослик ўқларининг вазиятлари ва йўналишларини аниқлаш учун нур куби-
нинг аксонометрик проекциясидан фойдаланамиз.
Ёруғлик нури ва мослик ўқларининг йўналишини аниқлаш учун нур куби-
нинг диметриясини қуриб оламиз.
8-шаклда тўғри тўртёқли призма ва
пирамидалардан тушувчи сояларни
қуриш диметрияда кўрсатилган. Ав-
вал призма ва пирамидаларнинг го-
ризонталь текисликка тушаётган со-
яларни қурамиз. Тушувчи соя конту-
рини ҳар доимгидек фазодаги нуқта-
лардан ёруғлик нурига параллель қи-
либ, нуқталарнинг горизонталь про-
екцияларидан эса ёруғлик нурининг
горизонталь проекциясига парал-
лель қилиб ўтказилган нурларни ўза-
ро кесиштириб топамиз. Пирамида-
нинг олдинги ёғига призманинг қир-
расидан тушаётган сояни қарама-қарши йўналган нур ўтказиб топамиз. Бу-
нинг учун призма ва пирамидалардан тушаётган соя контурларининг кесиш-
ган К
С
нуқтасидан қарама-қарши йўналган нур ўтказамиз. Бу нур пирамида-
нинг соя ташлаётган қирраси билан кесишиб, К нуқтани беради. Тушувчи соя
К нуқтадан ўтиб, призманинг соя ташлаётган қиррасига параллель бўлади.
10-шаклда цилиндрдан конусга тушаётган сояни қуришни кўрамиз. Чиз-
ма изометрияда бажарилган. Конуснинг асоси билан цилиндрнинг диаметри
ўзаро тенг. Конуснинг тушувчи соясини қуриш учун унинг учининг сояси Т
С
ни топиш кифоя.
Т
С
нуқтадан конус асосига уринмалар ўтказиб, шахсий соя контурлари бўл-
ган ТБ ва ТД ясовчиларга эга бўламиз. Цилиндрнинг тушувчи соясини 8-ша-
клдагидек аниқлаймиз. Цилиндрдан конусга тушувчи соя контурини қуриш
учун қарама-қарши йўналган нурлардан фойдаланамиз.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
60
10-шаклда шахсий соя контурида-
ги Ф
1С
нуқталар Э
С
ва Ф
С
нуқталар-
дан қарама-қарши йўналган нурлар
ўтказиб топилган.
Конуснинг К нуқтасидан ўтувчи
КТ ясовчисига тушаётган Н
1С
нуқта-
ни аниқлаймиз. КТ ясовчининг гори-
зонталь текисликка тушаётган соя-
си КТ
С
бўлади. Бу соя цилиндрнинг
тушувчи сояси билан Н
С
нуқтада
кесишади. Н
С
нуқтани КТ ясовчига
қарама-қарши йўналган нур билан
проекцияласак, қидирган Н
1С
нуқта-
га эга бўламиз. Э
1С
Н
1С
Ф
1С
эгри чизиқ
цилиндрдан конус сиртига тушаётган соя контури бўлади.
Бинога кириш жойидаги зина ва устунларнинг сояларини қуриш
Аввал талабга жавоб берадиган соя ҳосил қилиш учун қуёшнинг вазияти-
ни белгилаб, нурлар йўналиши схемасини чизиб оламиз. Бу мисолда ҳам нур
йўналиши куб диагонали йўналишига мос келмайди (11-шакл).
А ва Б нуқталар ҳамда улар орқали ўтаётган қирралар (АН, АК, БД,БЕ)
нинг сояларини аниқлаш чизмадан маълум. Зина қирраларидан зина су-
пачаларига тушаётган соялар 1 нуқтадан С›› йўналишга параллель чизиш
орқали топилган.
Зина тўсиғининг ЭФ қиррасидан зина супачаларига тушаётган сояларни
қуриш учун унинг бирор нуқтасидан, масалан, Э нуқтадан тушаётган Э
С
со-
яни аниқлаймиз. Э
С
нуқтадан ЭФ қиррага параллель чизсак, қирранинг су-
пачадаги Э
С
3 сояси ҳосил бўлади. 3 нуқтадан с йўналишга параллель қилиб
қарама-қарши йўналган нур ўтказиб, зина қиррасида 4 нуқтани аниқлаймиз.
4 нуқтадан ЭФ қирранинг сояси ўзига параллель бўлиб ўтади. Худди шу йўл
билан КЛ ва ЭФ қирраларнинг барча супачалардаги сояларини қуриб оламиз.
Устун ҳамда бинонинг кўринмас қиррасидан тушаётган сояларни қуришни
чизмадан тушуниб олиш мумкин.
STARS International University
61
Тасвирий санъат таълимининг бундай қонуниятларини перспектив татбиқ-
сиз тасаввур этиб бўлмайди. Зеро, перспектива тасвирий саводхонликнинг
асосий қонунияти саналади.
Шу ўринда таъкидлаш жоизки, перспектива қонуниятларини рассомлар
асарлари мисолида тушунтириш икки томонлама самара беради:
• аниқ фанга оид қонуният тасвирий саводхонликни таъминлайди;
• рассомларнинг реалистик усулда яратган асарларидаги нарсаларнинг
учинчи ўлчами, унинг чуқурлиги, фазо ва макони очиб берилади;
• рассомлар табиатнинг бундай қонуниятларидан (ёруғлик нурларидан)
моҳирона фойдаланиб, нарсалардаги соя ва ёруғлик, рефлексни аниқ тасвир-
лашга ўргатади;
• аниқ фанга оид қонуниятнинг ҳаётий мисоли, реал татбиқига оид мисол
шу туркум (чизма геометрия, чизмачилик, перспектива) фактларни ўқитиш
сифат ва самарадорлигини таъминлайди (12-шакл).
Фойдаланилган адабиётлар:
1. М.Макарова. “Перспектива”. Просвещение. Москва, 1989
2. А.Абдураҳмонов. “Перспектива”. ТДПУ ротапринти. Тошкент, 2006
