ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
153
Samarkand State Institute of Foreign Languages
O‘ZBEK TILIDAGI IBORALARNING SEMANTIK XUSUSIYATLARI
Sarvinoz Sharipova Sayfiddin qizi
SamDCHTI Ingliz tili fakulteti
Ingliz tili tarixi va grammatikasi kafedrasi o‘qituvchisi
+998990751623
Annotatsiya:
Ushbu maqolada o‘zbek iboralarining tarkibiy va kognitiv jihatlari,
ma’noga ko‘ra tasnifi, madaniy o‘ziga xoslikni ifodalashdagi o‘rni tahlil qilinib, ularning
semantik xususiyatlari o‘rganiladi. Shuningdek, idioma tarjimasi va tillararo qiyoslash, xususan,
ingliz va boshqa turkiy tillar bilan bog‘liq holda qo‘shimcha tadqiqotlar olib borish zarurligi
ta’kidlanadi ingliz va o‘zbek tillaridagi iboralar semantik jihatdan misollar yordamida
taqqoslanadi..
Kalit so‘zlar:
idioma, semantik xususiyat, dunyoqarash, madaniy farqlar, metafora,
ekvivalentlik.
Idiomalar har qanday tilning ajralmas qismi boʻlib, madaniy qadriyatlar, tarixiy tajribalar
va oʻziga xos til tamoyillarini o‘zida mujassam etadi. Idiomalar majoziy xarakterga ega boʻlgani
uchun til oʻrganuvchilar va tarjimonlar ularni tushunishda yoki tarjima qilishda qiynalishlari
mumkin, chunki ularning maʼnosini koʻpincha alohida soʻzlardan ajratib boʻlmaydi. Idiomalarni
o‘rganish til hamjamiyatining kognitiv va madaniy asoslari haqida tushuncha beradi,
odamlarning dunyoni qanday qabul qilishini va mavhum g‘oyalarni tushunishini aks ettiradi.
O‘zbek iboralari o‘zbek xalqining tili va madaniy merosida chuqur ildiz otgan. Ular
ko‘pincha ma’joziy ma’noda qo‘llangani sababli, ularni tushunishda ham, tarjimada ham
semantik qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. O‘zbek frazeologiyasi ko‘p asrlik til taraqqiyoti
davomida shakllangan idiomalarni o‘zida jamlagan boy va xilma-xil sohadir. Ko‘pgina o‘zbek
iboralari tarixiy voqealar, xalq og‘zaki ijodi va an’analardan kelib chiqqan. Kundalik nutqda
idiomalarning qo‘llanilishi ona tilida so‘zlashuvchilarning lingvistik ijodkorligini ko‘rsatadi va
ularning dunyoqarashini aks ettiradi. O‘zbek tilshunosligida Sh.Rahmatullayev va M.Mirzaev
kabi tilshunoslar o‘zbek frazeologiyasini keng tadqiq qilib, idiomatik iboralarning semantik
boyligini yoritib berdilar. Iboralarning quyidagi semantik xususiyatlarga ega:
1. Metafora va simvolizm.
Metafora idiomalarning birlamchi xususiyati bo‘lib, ularga
murakkab ma’nolarni obrazlilik orqali yetkazish imkonini beradi. Koʻpgina oʻzbek iboralari
tabiat, inson xatti-harakati va madaniy anʼanalardan olingan qiyosiy va ramziy elementlarga
tayanadi. Idiomalarda metaforadan foydalanish tilni yanada jonli va ifodali qiladi,
so‘zlovchilarga mavhum tushunchalarni yanada samaraliroq yetkazish imkonini beradi.
Masalan,
“Tili uzun”
iborasi
“ko‘p gapiradigan yoki boshqalarni hurmat qilmaydigan
odam”
degan ma’noni bildiradi, bunda haddan tashqari ko‘p gapirish nomaqbul ekanligi
“til”
orqali ifodalanmoqda.
Idiomalarning metaforik tabiati kontseptual metafora nazariyasi bilan chambarchas
bog‘liq bo'lib, u odamlar mavhum g‘oyalarni yanada aniqroq tajribalar orqali tushunishlarini
ko‘rsatadi. Koʻpgina oʻzbek iboralarida hayvon, oʻsimlik, osmon jismlari kabi tabiatdan kelib
chiqqan timsollar inson xususiyatlarini ifodalashda qoʻllanadi. Masalan,
“bo‘ridek och”
iborasi
“juda ham och bo‘lmoq”
ma’nosida qo‘llaniladi. Idiomalarning ramziy mohiyatini tushunish
madaniy va tarixiy kontekstlarni bilishni talab qiladi, chunki ba’zi belgilar tillar va
madaniyatlarda turli xil ma’nolarga ega bo‘lishi mumkin.
2. Semantik shaffoflik (tushunarlilik).
O‘zbek iboralari shaffoflik darajasiga ko‘ra
semantik shaffof iboralar (1) va shaffof bo‘lmagan iboralarga bo‘linadi. Semantik shaffof
iboralarda so‘zlar o‘z ma’nosiga yaqinroq bo‘ladi. Masalan,
“qo‘lidan kelmoq”
iborasi
“biror
narsaga qodir bo‘lmoq”
ma’nosini bildiradi va ushbu iborani tushunish qiyin emas.
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
154
Samarkand State Institute of Foreign Languages
Shaffof bo‘lmagan iboralar tarkibidagi so‘zlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri ma’nosini yo‘qotadi va
bu ularni talqin qilishni qiyinlashtiradi. Masalan, “
yog‘ tushsa yalagudek”
iborasi
“juda ham
toza”
degan ma’noda qo‘llaniladi va ushbu iborani tushunish biroz qiyin bo‘ladi.
3. Ma’nodagi ekvivalentlik va xilma-xillik.
O‘zbek tilidagi idiomalarning semantik
xususiyatlari ularning boshqa tillardagi ekvivalentlariga ham bog‘liq. Ba’zi idiomalarning ingliz
tilida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ekvivalentlari bo‘lsa, boshqa iboralarni ingliz tilida uchratib bo‘lmaydi.
Masalan, o‘zbek tilidagi
“ko‘zdan g‘oyib bo‘lmoq”
iborasi ingliz tilidagi
“out of sight, out of
mind”
iborasiga teng bo‘lsa,
“otning kallasidek”
iborasining ingliz tilidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri
ekvivalenti mavjud emas.
Idiomalardagi ekvivalentlik tillardagi ma’no, obrazlilik va tuzilishning mos kelishiga
qarab to‘liq ekvivalentlik, qisman ekvivalentlik va ekvivalent bo‘lmagan iboralarga bo‘linadi.
Ba’zi idiomalar o‘z ma’nosini saqlab qolgan holda so‘zma-so‘z tarjima qilinishi mumkin,
boshqalarini tushunish uchun esa ekvivalent sifatida boshqa iboradan foydalaniladi.
Oʻzbek iboralarining semantik boyligi ularning metaforik tuzilishi, tushunarlilik
darajalarining xilma-xilligi va chuqur madaniy assotsiatsiyalarda aks etadi. Ularning ma’nosini
anglash nafaqat lingvistik bilimlarni, balki o‘zbek madaniy an’analarini ham bilishni talab qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Sh. Rahmatullayev. O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati. Toshkent, 1992.
2. Umarxo‘jayev, M., & Tursunova, N. (2024). Frazeologizmlarning milliy-madaniy semantikasi:
idioma va iboralarning mohiyati. Farg’ona Davlat Universiteti, 29(6), 92.
3. Sharipova, S., & Sidikova, N. (2024). Iboralarni avtomatik tarjima qilish bilan bog‘liq ayrim
muammolar.
Conference
Proceedings:
Fostering
Your
Research
Spirit
,
510-
513.
https://doi.org/10.2024/jhz2es25
4. Sharipova, S., & Xalimova, F. (2024). Actual problems of teaching a language in the classroom
and their solutions. Conference Proceedings: Fostering Your Research Spirit, 133-135.
https://doi.org/10.2024/41yemx68
5. S. Xamroxonova. O‘zbek tilidagi iboralar tizimini o‘rganishning nazariy muammolari. Science
and education. 2022, 3(10).
6. M. Abjalova and S. Sharipova, "Semantic and Grammatical Issues in Translating Idioms with
Automatic Translation Systems,"
2024 9th International Conference on Computer Science and
Engineering
(UBMK)
,
Antalya,
Turkiye,
2024,
pp.
58-63,
doi:
10.1109/UBMK63289.2024.10773608.
7. Christiane Fellbaum (ed.): Idioms and collocations: Corpus-based linguisticand lexicographic
studies. London: Continuum, 2007.
8. Sarvinoz, S., & Iroda, H. (2024). Til Va Madaniyat: Chet Tillarini O ‘Rganishda Madaniy
Bilimlarning Ahamiyati. Journal Of International Scientific Research, 1(5), 43-46.
9. Khasanova, G., & Istamova, S. (2024). Thе Diffеrеnсеs Bеtwееn Using Tеxt-Bаsеd аnd Аrt-
Bаsеd Mеthоds tо Dеvеlоp Studеnts’ Sеlf Studу Skills. Conference Proceedings: Fostering Your
Research Spirit, 694-696.
https://doi.org/10.2024/ftwmzr85
10. Istamova Sh. RECENT TRENDS AND ISSUES IN ENGLISH LANGUAGE TEACHING //
Экономика и социум. 2023. №4-2 (107). URL: https://cyberleninka.ru/article/n/recent-trends-
and-issues-in-english-language-teaching (дата обращения: 15.03.2025).
11. Umida K. The Role of Teaching Compounds According to Types of Speech in Constructivism
//Eurasian Journal of Learning and Academic Teaching. – 2022. – Т. 8. – С. 4-9.
12. Ismatova, M. S. . (2021). DEVELOPMENT OF COACHING TECHNOLOGIES IN THE
EDUCATIONAL SPACE OF THE UNIVERSITY. CURRENT RESEARCH JOURNAL OF
PEDAGOGICS, 2(05), 134–141.
https://doi.org/10.37547/pedagogics-crjp-02-05-25
13. Шомуродова, Ш. (2018). Роль инновационных технологий в широкомасштабной
реформации образовательного процесса. Иностранная филология: язык, литература,
образование,
3(2
(67),
30–33.
извлечено
от
https://inlibrary.uz/index.php/foreign_philology/article/view/734
