Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
49
YER TUZISHGA OID QISQARTMA ATAMALARNING INGLIZ VA
O‘ZBEK TILLARIDA IFODALANISHI
Fattoyeva Zarina Raxmatovna
–
“TIQXMMI” qoshidagi Buxoro tabiiy resurslarni
boshqarish instituti, O‘zbek tili va adabiyoti kafedrasi
Aннотация:
Ушбу мақолада ер тузишга оид қисқартма атамаларнинг
инглиз ва ўзбек тилларида ифодаланиши, уларнинг ясалиш қоидалари,
шунингдек, фарқли ва ўхшашлик жиҳатлари ёритилган.
Калит сўзлар
: тилшунослик, фан, атама, лингвистика, қисқартма сўзлар,
аббревиатура, олимлар, манба, тушунча, нутқ жараёни, фарқ, соҳа, ер тузиш,
кадастр, атама, AutoCAD, BRL.
Aзалдан бизга маълумки, тилшунослик инсоният тилини ўрганадиган
мустақил фан бўлиб, ушбу атама билан бир қаторда илмий манбааларда
лингвистика атамаси ҳам кенг қўлланиб келмоқда. Тилшунослик тилнинг пайдо
бўлиши ва ривожланиши, тил ва тафаккур, тил ва жамият ўртасидаги
муносабатлар, тилнинг жамиятдаги ўрни, ички тузилиши – тилнинг таснифи,
уни таҳлил қилиш усуллари ва шу каби масалаларни ўрганадиган – фандир. Тил
– нутқ бўлиб, фикр, ҳис-туйғу, истак кабиларни ифодалашда хизмат қиладиган
фонетик, лексик ва грамматик воситалар тизими; кишилар орасида асосий ва
энг муҳим алоқа, фикрлашув қуроли бўлиб хизмат қиладиган ижтимоий ҳодиса.
Тилшуносликнинг
бир
қисми
ҳисобланмиш
қисқартма
сўзлар,
аббревиатура йиллар давомида қатор олимлар томонидан ўрганилиб, кўплаб
илмий манбааларда ёритилган. Ушбу тушунчаларни ўрганишда О.Есперсон,
Г.Cаннон, Л.Блумфилд, Н.Н.Aлексеева, В.П.Коровушкин, Л.Б.Ткачева
В.В.Борисов, И.В.Aрнольд, М.Т.Ирисқулов, A.Ҳожиев каби олимлар ўз
ҳиссаларини қўшганлар. Тилшуносликда қисқартма сўзлар ҳамда аббревиатура
тушунчалари кенг қўлланиб келинмоқда. Бу атамалар ўртасида деярли катта
фарқ бўлмаса-да, уларнинг ҳар иккаласи алоҳида атама сифатида ўрганилган.
Ушбу атамаларни алоҳида тушунча сифатида кўриб чиқадиган бўлсак,
уларнинг ҳар бирига тилшуносликка оид манбааларда қуйидагича таъриф
берилган:
Қисқартириш натижасида олинган сўзлар қисқартмалар ёки мураккаб
сўзлар деб аталади.
Қисқартма сўзлар бу мустақил сўз бирикмаларининг бош ҳарфларини ёки
маълум бир қисмини қўшиш орқали ҳосил қилинган сўзлардир. Қисқартма
сўзларни қуйидаги мисолларда кўришимиз мумкин:
мат-чет – математика –чет тили йўналиши
БМТ – Бирлашган миллатлар ташкилоти
ИИБ – Ички ишлар бошқармаси
Қисқартмалар нутқ жараёнида ихчамликка эришиш зарурати туфайли
дастлаб ёзма нутқда пайдо бўлиб, кейинчалик оғзаки нутқда ҳам фойдалана
бошланган.
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
50
Қисқартма сўзлар, асосан, от туркумига мансуб бўлиб, қуйидаги усуллар
орқали ҳосил қилинади:
1) сўз бирикмаси компонентларининг биринчи ҳарфларини қўшиш орқали.
Масалан, ДТС – Давлат таълим стандарти, МТРК – Миллий
телерадиокомпания; Қисқартма сўзларнинг ушбу тури илмий адабиётларда
аббревиатура деб ҳам аталади;
2) сўз бирикмаси таркибидаги 1-сўзнинг 1-бўғинини, қолган сўзларнинг 1-
ҳарфларини олиб қўшиш орқали ҳосил қилинади. Масалан, ЎзМУ – Ўзбекистон
миллий университети, ЎзAС – "Ўзбекистон адабиёти ва санъати";
3) сўз бирикмаси таркибидаги сўзларнинг бош қисмларини олиб қўшиш
орқали – биофак – биология факультети, журфак – журналистика факультети;
4) сўз бирикмаси таркибидаги 1-сўзнинг 1-бўғинини, қолган сўзларни
қисқартирмай қўшиш орқали – Ўздонмаҳсулот, Ўзгазлойиҳа;
5) аралаш йўл орқали – Ўзбектелеком, Ўзтелерадиокомпания, Ўзавтойўл ва
бошқаларни бунга мисол тариқасида кўрсатишимиз мумкин.
Қисқартма сўзлар халқаро ташкилотлар (БМТ, ЮНЕСКО), мамлакат ва
давлатлар (БAA, РФ, AҚШ), сиёсий партиялар, ҳарбий уюшмалар (ЎзЛДП,
НAТО), илмий-ўқув муассасалари (ЎзРФA, ЎзДЖТУ, БухДУ), вазирлик, идора,
муассаса, ташкилот, корхоналар (ХТВ, ДТМ, Ўзмашхолдинг, Тошшаҳарнур),
машина, асбоб-ускуналар ва иншоотлар (ЭҲМ, AТС, ГЭС) ва бошқаларнинг
номларини билдиради. Қисқартма сўзлар тайёр ҳолда бошқа тиллардан
ўзлаштирилиши (ЮНЕСКО, ФИФA, ФИДЕ, НAТО) ёки муайян тил,
масалан,ўзбек тили лексик бирликлари асосида ҳосил қилиниши ҳам мумкин.
Кейинги турга мансуб ўзбекча қисқартма сўзларнинг аксарияти рус тилидаги
сўз бирикмалари ва улар асосидаги қисқартма сўзларнинг кўчирмалари
ҳисобланади, масалан, БМТ – ООН, ДAН – ГАИ, ОAВ – СМИ, ЕҲМ – ЭВМ
каби [5].
Қисқартма сўзлардан фарқли равишда, аббревиатура – итальянча
“abbreviature”, лотинча “abbrevio” деган сўзлардан олинган бўлиб,
қисқартма,қисқартираман деган маъноларни ифодалайди. Тилшуносликда
аббревиатура сўз бирикмаларини қисқартириш орқали ҳосил қилинган сўзлар
ҳисобланади. Aббревиатура қуйидаги турларга ажратилади: а) бирикма
таркибидаги сўзлар биринчи ҳарфлари алифбо тартибида ўқилади ёки оддий
сўз – ҳарфлар англатган товушлар каби талаффуз этилади. Масалан, ОТМ (о-те-
ем)– Олий таълим муассасаси, МДҲ (ем-де-ҳе)- Мустақил Давлатлар
Ҳамдўстлиги; б) мураккаб қисқартма сўзлар: Сўз бирикмалари таркибидаги
сўзларнинг биринчи ҳарфларидан ташқари, уларнинг маълум қисмлари
(морфемалари) олиниб ясалади. Масалан, Ўз.Рес. – Ўзбекистон Республикаси,
филфак (филология факультети) [6];
Ушбу қисқартмалар нафақат тилшуносликда, балким ҳар бир соҳада, яъни
соҳага доир атамалар орасида ҳам анчани ташкил қилади. Соҳага оид қисқартма
сўзлар атамаларни ихчамлаштиришга катта ёрдам беради. Қуйида кадастр
соҳасига оид баъзи бир қисқартма сўзларни инглиз ва ўзбек тилларида
ифодаланишини кўриб чиқамиз:
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
51
ENGLISH
UZBEK
AUTOCAD – Automatic computer-
aided design
BRL – Building Restriction Line
BS – Back Sight
BSL – Building Setback Line
CIP – Capped Iron Pin
CL – Center Line
Con Mon F – Concrete Monument
Found
EBL – East Boundary Line or
Eastbound Lane
EDM
–
Electronic
distance
measurement
EIP – Existing Iron Pipe
FD – Found
GPS –
Global Positioning System
IPF – Iron Pipe/Pin found
IRF – Iron Rod Found
IRS – Iron Rod Set
L.O.D. – Limit of Disturbance
LS – Licensed/Land Surveyor
MBS – Minimum Building Setback
NBL – North Boundary Line or
Northbound Lane
N/F – Now or Formerly
NIP – New Iron Pin
SBL – South Boundary Line or
Southbound Lane
SC – Standard Corner
SR – Steel Rebar
SRS – Steel Rod Set
WBL – West Boundary Line or
Westbound Lane
AКД – Автоматик компьютер
дизайн
ҚЧЧ – Қурилишни Чеклаш
Чегараси
ТК – тескари кўриш
ББЧ – Бинонинг Бошланиш
Чегараси
МЧ – Марказий Чизиқ
ББП – Бетон бино пойдевори
ШЧЧ
–
Шарқий
Чегара
Чизиғи
ЭМЎ–Электрон
Масофавий
Ўлчагич
МТҚ – Мавжуд Темир Қозиқ
П. – пойдевор
ГНТ – Глобал Навигация
Тизими
ТПҚ – темир қозиқ пойдевор
ТБҚП – Темир-бетон қозиқли
пойдевор
ТУМ – Темир қозиқ мажмуи
БЧ – Бузилиш чегараси
МГ– малакали геодезист
МҚХ – Минимал қурилиш
харажати
ШЧЧ
–
Шарқий
Чегара
Чизиғи
Ҳ/О – Ҳозирги ва олдинги
ЯТҚ – Янги темир қозиқ
ЖЧЧ – Жанубий чегара
чизиғи
СБ – Стандарт бурчак
ПА – Пўлат арматура
ПҚМ – Пўлат қозиқ мажмуи
Ушбу мисоллардан кўриниб турибдики, гарчи бир соҳага тегишли бўлса-
да, инглиз ва ўзбек тилларида атамаларнинг қисқартмаси турли хил усулларда
ясалган. Қисқартмаларни таржима қилиш техникаси ва қоидалари
қисқартманинг умумий қабул қилинганлиги ёки муаллифлигига боғлиқ.
Умумиий қабул қилинган қисқартмаларни таржима қилиш муаллифликка
қараганда осонроқ. Бироқ, бу ерда қийинчилик техник атама доимоий равишда
янгиланиб туради. Ҳатто бугунги кунда умумий қабул қилинган атамалар ҳам
расман чоп этилган академик луғатларда қайд этилмаслиги мумкин. Муаллиф
томонидан таржима қилинган қисқартмаларни таржима қилиш йўллари янада
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
52
қийинлашади. Унинг мураккаблик шундаки, бундай қисқартмалар маъноси
бошқа бўлишига қарамасдан бошқа соҳа атамалари билан мос келмаслиги
керак. Бу эса муаллифдан диққат ва эътиборни талаб қилади.
Адабиётлар:
1. Волков А. Аббревиатуры – Православная энциклопедия. Под ред.
Патриарха Московского и всея Руси Кирилла. Москва: 2000. С. 35–37.
2. Ирисқулов М.Т. Тилшуносликка кириш. –Тошкент: Ёшлар матбуоти,
2009.
3. Abdullayeva N.I. (2020). Students portrait and its features in English
literature. Journal/ X. Multidisciplinary Peer reviewed journal. 6. Issue 4
4. Abdullayeva, N. I. (2019). Description and explanation material and spiritual
view of students'character in the world literaturte. in european research: innovation in
science, education and technology (pp. 29-31).
5. Sulaymonova, D. A. (2019). The main aspects of the formation of lexical
skills of students of technical universities. International scientific review,(LXIV).
6. Sulaymonova, D. A. (2017). Slovarnaya rabota-vazhnyy faktor ovladeniya
russkim yazykom v uzbekskoy auditorii. Mezhdunarodnyy nauchnyy zhurnal"
Internauka". M., 2017, (9 (13)), 30.
7. Davlatova M.H.(2020).International Journal of Advanced Science and
Technology Linguistic-Cognitive And Semantic Features Of Effective Constructions
Of English And Uzbek LanguagesVol. 29, No. 8, (2020), pp.3572
8.
Davlatova M.H.5.LEXICO SEMANTIC STRUCTURE AND ITS
ANALYSIS ON THE EXAMPLE OF VERBS -JournalNX-A Multidisciplinary Peer
Reviewed Journal, Volume6, ISSUE 6, Apr.-2020Page No.: 189-192
9. Fattoeva, Z. R. (2016). PHONETICS AS A BRANCH OF LINGUISTIC.
Ученый XXI века, (6-1), 48-50.
10. Фаттоева, З. Р. (2015). Problems of phonosemantics in modern English.
Молодойученый, (11), 1699-1701.
11. Xamzayevna, SulaymanovaDilnoza (2021)Web of Scientist: International
Scientific Research Journal, Volume 2, Issue 5, P531-534
12. SULAYMONOVA, DilnozaHamzayevna (2021). Ways of using innovative
methods in teaching English. E-Conference Globe, P 179-183
13. Qahramonovna, S. S. (2020). Teaching foreign language using information
and communication technology in pedagogical and psychological aspects.
International Engineering Journal for Research & Development, 5(8), 5-5.
14. Sharopova, S. K. (2018). Peculiarities of article omission in modern english
language. Теория и практика современной науки, (4), 594-596.
