S H A R Q M A S H ’ A L I
17
Асардаги
(
Е
.112
б
.3)
ىﻮﺧ
ﻢﺠﻨﻟا
–
хава
-
ан
-
нажму
ﻰﱢﺘﺑ
زوﺪﻠُﻳ
–
йулдуз
батты
сўзидаги
биринчи
у
унлиси
дамма
ҳаракати
орқали
,
ﻰﺘﺑ
–
батты
феълидаги
икки
“
т
”
ундоши
таш
-
дид
билан
,
қисқа
“
и
”
касра
белгиси
билан
ифодаланган
,
қиёсланг
:
(TI.183
а
.3)
زوﺪﻟﻮﻳ
ﻰﺘﺕﺎﺑ
, (TII.23
а
.4)
ﻰﺘﺷﻮﺕ
زوﺪﻟﻮﻳ
, (TIII.26
а
.5)
زوﺪﻠﻳ
ىﺪﺷﻮﺕ
Айрим
сўзлар
анъанавий
шаклда
бўлса
ҳам
,
тўлиқ
ҳаракатлар
билан
берилган
. (
Е
.115
а
.7)
ُﺲﻤﱠﺸﻟا
ﺖَﺑَﺮَﻏ
–
ғарабат
-
аш
-
шамсу
,
ﻰﱢﺘَﺑ
نﻮُآ
–
кун
батты
(
Е
.114
б
.5)
ءﺎﻤﻟا
ﻲﻓ
ﺐﺱر
–
расаба
фи
-
л
-
маи
,
اَﺪﻨِﺠﻳا
ﭫُﺱ
ﻰﱢﺘَﺑ
–
батты
сув
ичинда
.
Юқоридаги
иборалардаги
батты
феъли
тўлиқ
ҳаракатлар
билан
кўрсатилган
.
Қиёс
-
ланг
: (TI.186
б
.1)
ﻪﻏﻮﺱ
ﻰﺘﺕﺎﺑ
, (TII.25
а
.7)
ﻰﺘآﻮﺟ
ﺎﻘﻔﺱ
, (TIII.27
а
.7)
ﺎﻔﺱ
ﻰﺘﺑ
.
(
Е
.108
б
.4)
ىﺮﻡ
–
мара
,
ُﺕ
نﺎﻤُآ
ﻰﱢﺘ
–
гумон
тутти
.
Қиёсланг
:
(TI.177
б
.2)
ﻰﺘﻠﻳاﺎﻘﻧا
ﻚﻳﺰﻴﺱ
–
сизик
анқа
илти
,
(TII.19
а
.6)
ﻰﺘﺷﻮﺕ
ﺎﻘﻧﺎﻤآ
–
гумонқа
туш
-
ди
, (TIII.24
а
.3)
ىﺪﻧﺰﻴﺱ
–
сизинди
.
Қўлёзма
матнида
асосан
анъанавий
туркий
матнлардаги
каби
ундошларнинг
берилиши
қоидасига
амал
қилинган
.
Лекин
қўш
унли
ва
ундошларни
ифодалашда
араб
тилидаги
каби
ташдид
белгисини
туркий
сўзларда
қўллаш
ҳолати
ҳам
учрайди
.
Масалан
, (
Е
.113
а
.3)
ﻰﻀﻡ
ﻪﺘﻴﻄﻟ
–
мада
латийатаҳу
,
يدﺮﺑﺎﺒﺕ
ﻰِﺘﱠﻴِﻧ
- –
ниййати
тапа
барды
.
Қиёсланг
: (TI.184
а
.2)
نﺎﻐﻠﻴﻗ
ﺖﻴﻧ
ﺎآﺮﻴﻳ
ىدرﺎﺑ
, (TII.26
б
.1)
ﺎﻔﻴﺘﺟﺎﺣ
ىدﺮﻳ
.
Қўлёзма
матнида
“
г
”
товушини
ифода
-
лаш
учун
“
ﯔ
”
ҳамда
“
ك
”
шакллар
қўлланил
-
ган
.
Масалан
:
ﯔﻴﺕﻴ
ﺞﻴﻠﻗ
–
етиг
қилич
,
وﯔﻨﻤ
نﺎﻜﻨیا
ا
–
мангу
ингон
.
Матнда
“
в
”
товушини
ифодалаш
учун
эса
“
ﯟ
”
ҳамда
“
ﭫ
”
шакллар
қўлланилган
.
Масалан
:
ﻲﺝۋا
–
авчи
,
ﭬﺳ
ڶ
ﻮ
غ
ترﻮﻐی
–
сувлуқ
яғурт
.
П
товуши
эса
“
ب
”
ҳамда
“
پ
”
шаклларида
қўлланилган
.
Масалан
:
ﺶﻤﺸﭘ
تا
ﭬک
جا
ک
ا
–
кувачга
пишмиш
эт
.
زود
ﻦﻴﺘﺳﻮﺑ
-
пўстин
дўз
.
Ж
товуши
эса
ژ
шаклида
берилган
.
Маса
-
лан
:
ﻨ
ژ
ﺪا
غ
-
ниждоғ
ва
бошқалар
.
Демак
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
” “
Ёзгат
”
нусхасидаги
туркий
сўзлик
қатламини
ўр
-
ганиш
,
унинг
XII-XIII
асрларга
мансуб
экан
-
лигини
кўрсатади
.
Қўлёзмадаги
туркий
сўз
-
ликнинг
график
хусусиятлари
сифатида
қуйидагиларни
хулоса
қилишимиз
мумкин
:
1.
“
Ёзгат
”
нусхасидаги
туркий
сўзлик
би
-
рикмаларида
аввал
от
кейин
эса
кесим
қў
-
йилган
.
Бошқа
қўлёзма
нусхаларида
эса
ав
-
вал
феъл
кесим
кейин
эга
қўйилганлигини
кўриш
мумкин
.
2.
Ушбу
қўлёзмада
бошқа
қўлёзмаларда
учрамайдиган
яъни
ундош
харфлар
устида
касра
,
дамма
,
ташдид
белгилари
қўйилган
.
Бу
эса
туркий
сўзларни
тўғри
ўқилишини
таъминлаган
.
3.
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
асарининг
“
Ёз
-
гат
”
нусхасидагина
В
товуши
ﯟ
ҳамда
ﭫ
шакли
,
Г
товушини
ифодалаш
учун
ﯔ
ҳамда
ك
шакли
,
П
товуши
эса
ب
ҳамда
پ
шаклида
,
Ж
товуши
эса
ژ
шаклида
,
З
товуши
эса
د،ذ،ز
шаклларида
берилганлигини
кўрамиз
.
ПАУЗАЛ
ШАКЛНИНГ
ФОНОЛОГИК
ХУСУСИЯТЛАРИ
ҚОСИМОВА
САРВИНОЗ
Катта
ўқитувчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
араб
тили
талаффузидаги
паузал
шакл
ўрганилади
.
Унда
Мовароуннаҳр
тилшунослари
тадқиқотлари
асосида
олиб
борилган
таҳлиллар
натижасида
“
сўзларнинг
паузал
шакли
”
мавзуси
мақсад
қилиб
олинади
.
Мақолада
Замахшарийнинг
грамматик
асаридаги
паузал
шаклнинг
фонологик
хусусиятлари
тадқиқот
учун
танлаб
олинди
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
паузал
шакл
,
фонологик
хусусият
,
эъроб
,
сукун
,
редукия
,
метатеза
,
палатализация
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
18
Аннотация
.
Данная
статья
посвящена
паузальной
форме
слов
при
произношении
в
арабском
языке
.
Цель
статьи
–
произвести
анализ
научных
иследований
языковедов
Мовароуннахра
по
теме
“
паузальная
форма
слов
”.
В
итоге
выбрано
фундаментальное
грамматическое
произведение
Замахшари
,
так
как
в
нем
дан
полный
анализ
фонологического
аспекта
паузальной
формы
.
Опорные
слова
и
выражения
:
паузальная
форма
,
фонологическая
особенность
,
иъраб
,
флексия
,
редукия
,
метатеза
,
палатализация
.
Summary.
This article focuses on the correct pronunciation of the words of a pauzal form. The purpose of this
article is to analyze the scientific work of linguists Mavaraunnahr. Eventually, the selected fundamental grammatical
work Zamaxshary provides a complete analysis of the phonological aspect pauzal forms of words.
Keywords and expressions:
pausal form, phonologic feature, the “E’rab”, the flection (inflection), the reduction,
the metathesis, the palatalization.
Араб
тилида
морфология
(
сарф
)
сўзлар
-
нинг
тусланишини
ва
турланишини
,
яъни
ҳарфлар
ва
ҳаракатларнинг
(
қисқа
унлилар
-
ни
билдирадиган
3
та
ҳаракат
–
фатҳа
“-
َ
”,
дамма
“-
ُ
”,
касра
“-
ِ
”
ва
сукун
“-
ْ
”)
ўзгари
-
шини
,
шунингдек
,
шу
ўзгариш
сабабли
со
-
дир
бўладиган
сўзларнинг
маъносидаги
фарқларни
ўрганади
.
Араб
тилидаги
ташқи
флексия
сўзлар
-
нинг
тусланиши
ва
турланишида
содир
бў
-
лади
.
Мазкур
ҳодиса
эъроб
,
сўзларнинг
ўзи
эса
муъроб
деб
аталади
.
Умумий
тилшунослик
сомий
тилларни
флектив
тиллар
типига
киритади
.
В
.
Скалич
-
канинг
тиллар
типологик
таснифига
кўра
,
сомий
тиллар
интрофлектив
типнинг
харак
-
терли
туридир
.
Сомий
тиллар
типига
кирув
-
чи
араб
адабий
тили
–
бу
агглютинатив
-
флектив
-
фузион
системадир
1
.
Унинг
агглю
-
тинативлиги
ўзгармас
(
соғлом
ўзакли
)
сўз
-
ларда
намоён
бўлса
,
унинг
флективлиги
ун
-
да
ички
ва
ташқи
флексиянинг
мавжудлиги
-
да
намоён
бўлади
,
фузионлиги
эса
носоғлом
ўзакли
сўзларда
воқеланади
.
Араблар
эъроб
,
яъни
келишик
аломатла
-
рини
икки
гуруҳга
ажратишган
.
Улар
аслий
ва
фаръий
деб
номланган
2
.
1.
ا
ﺔﻴﻠﺻﻻا
باﺮﻋﻹا
تﺎﻡﻼﻌﻟ
–
аслий
аломатлар
сўзларнинг
охирини
дамма
,
касра
,
фатҳалаш
билан
характерланади
.
1
Мишкуров
Э
.
Н
.,
Рауфова
А
.
Г
.
Морфологический
строй
современного
арабского
языка
. –
Т
.:
“
Университет
”, 1992. –
С
. 91.
2
ﻒﺻﺎﻧ
ﻲﻨﻔﺡ
.
ﺔیﻮﺤﻨﻟا
سورﺪﻟا
.
–
ةﺮهﺎﻘﻟا
:
،ةﺪﻴﻘﻌﻟا
راد
2007
.
–
ص
.
٢١
2.
ﺔﻴﻋﺮﻔﻟا
باﺮﻋﻹا
تﺎﻡﻼﻌﻟا
–
фаръий
аломат
эса
сўзларнинг
иккилик
,
тўғри
кўплик
му
-
заккар
ва
тўғри
кўплик
муаннас
жинслари
-
даги
вов
,
йой
,
алиф
ва
касра
ҳамда
ҳозирги
-
келаси
замоннинг
бешта
шаклида
бўлади
.
Юқорида
келтирган
ҳолатлардан
ташқа
-
ри
араб
тилида
шундай
сўзлар
борки
,
улар
-
нинг
турланиши
одатдаги
турланишдан
бироз
фарқланади
.
Бундай
сўзларни
араблар
“
ﺔﺘﺳ
ءﺎﻤﺳأ
” –
’
асмā
’
у
ситта
деб
аташади
.
Улар
қаратқичли
сўз
биримасининг
аниқланмиши
вазифасини
бажарган
пайтида
чўзиқ
унлилар
қабул
қилиб
,
келишикларда
турланади
.
Эъроб
ўзбек
тилидаги
келишик
тушунча
-
сига
қисман
тўғри
келади
.
Араб
тилида
исм
уч
келишикда
турланади
.
Булар
дамма
,
фатҳа
ва
касра
ҳаракатлари
билан
ифодаланган
рафъ
,
насб
,
жарр
ҳолатларидир
.
Масалан
:
،ٌﺪیز
ءﺎﺝ
ٍﺪیﺰِﺑ
ُترَﺮﻡ
،اًﺪیز
ُﺖیأر
.
Келишикларнинг
флексияси
қисқа
унлилар
билан
ифодаланади
3
.
Келишик
аффикслари
морфологияда
сўзнинг
турли
шакллари
сифатида
қаралади
4
.
В
.
Гиргас
ҳам
наҳвга
оид
асарларни
ўр
-
ганиб
,
флексия
турлари
тўрт
хил
бўлишини
таъкидлайди
,
у
:
Рафъ
[
яъни
,
бош
келишик
];
насб
[
яъни
,
тушум
келишик
];
жарр
[
яъни
,
қаратқич
келишик
];
жазм
[
яъни
,
сукун
]”, –
деб
,
исм
ва
феълларнинг
флексиясини
бирга
3
Гранде
Б
.
М
.
Курс
арабской
грамматики
в
сравни
-
тельно
-
историческом
освещении
. –
М
.:
Восточная
литература
, 1998. –
С
. 323.
4
Ғуломов
А
.
Ғ
.,
Асқаров
М
.
А
.
Ҳозирги
замон
ўзбек
тили
.
Синтаксис
. –
Т
.:
Ўрта
ва
олий
ўрта
мактаб
,
1961. 5-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
19
беради
.
В
.
Гиргас
флексиянинг
тўртинчи
тури
–
жазм
,
яъни
сукун
турини
келтирган
.
Бунинг
сабаби
,
эъроб
ҳолати
келишик
каби
фақат
исм
сўз
туркумига
хос
эмас
,
у
феълларда
ҳам
бўлади
.
Феълларда
эса
эъроб
рафъ
,
насб
,
жазм
ҳолатларида
дамма
,
фатҳа
ва
сукун
билан
ифодаланади
,
масалан
:
ِﺮﻀی
ُب
,
نأ
َبﺮﻀی
,
ْبِﺮﻀی
ْﻢﻟ
.
Сукун
нутқда
паузани
ифодалайди
.
У
сўзнинг
ўртасида
ёки
охирида
келиши
мум
-
кин
.
Аммо
келишик
сифатида
фақат
сўзнинг
охирида
қўлланган
сукунга
нисбатан
этила
-
ди
ва
у
,
юқорида
таъкидлаганимиздек
,
жазм
деб
номланади
.
Демак
,
араб
тилида
тўртта
келишик
:
пау
-
зал
(
жазм
),
бош
(
рафъ
),
тушум
(
насб
)
ва
қа
-
ратқич
(
жарр
)
мавжуд
.
Сўз
охиридаги
сукун
жазмни
ифодалашдан
ташқари
,
сўзларнинг
келишигига
алоқаси
бўл
-
маган
паузал
шаклни
ҳам
ифодалаб
келади
.
Араб
адабий
тилида
сўзлар
тўлиқ
ўқи
-
лади
,
сўз
охиридаги
ҳаракатлар
ва
ноаниқ
-
лик
артикли
бўлмиш
танвин
тўлиқ
талаффуз
этилади
.
Аммо
бирон
-
бир
сўздан
кейин
бироз
пауза
сақланса
,
ушбу
сўзнинг
охирги
ҳаракати
талаффузда
тушиб
қолади
.
Мазкур
фонологик
ҳодиса
араб
грамматикасида
сўз
-
ларнинг
паузал
шакли
,
деб
номланади
1
.
Мазкур
ҳодиса
шарқшунослар
томонидан
тузилган
араб
тили
грамматикасига
оид
дарсликлар
ва
фундаментал
асарларда
фоно
-
логик
томонига
эътибор
берилмаган
бўлиб
,
фақатгина
сўзларнинг
охиридаги
маълум
ун
-
дош
ва
унлиларининг
тушириб
талаффуз
этилиши
тақдим
этилган
.
Н
.
Ибрагимов
ва
М
.
Юсуповлар
араб
ада
-
бий
тилида
муаннас
жинсдаги
сўзлар
,
нисбий
сифатлар
,
иккилик
ва
кўпликдаги
сўзлар
,
би
-
рикма
олмош
қўшилган
сўзлар
ва
феълларнинг
орфоэпик
услубини
тақдим
этишган
2
.
Юқорида
таъкидлаганимиздек
,
бу
услуб
фақатгина
тушириб
тўғри
ўқишга
оиддир
.
1
Ҳолидов
Б
.
З
.
Учебник
арабского
языка
. –
Т
., 1981. –
С
. 57.
2
Иброҳимов
Н
.
ва
Юсупов
М
.
Араб
тили
граммати
-
каси
. –
Т
., 1997. 403-
б
.
Мазкур
тадқиқотда
сўзларнинг
паузал
шаклидаги
фонологик
хусусиятларни
таҳлил
этишга
уринилди
.
Маълумки
,
ушбу
таҳлил
араб
тилшунос
-
ларининг
назарий
асарларида
батафсил
баён
этилган
.
Аммо
араб
тилшунослиги
ривожига
туртки
бўлган
Мовароуннаҳрлик
олимлар
бу
борада
қандай
изланишлар
олиб
борганлари
деярли
ўрганилмаган
.
Ушбу
масалани
тадқиқ
этиш
учун
Маҳ
-
муд
Замахшарий
,
Ҳамидуддин
Даририй
ва
Носир
Мутарризийларнинг
тадқиқотлари
ўр
-
ганилди
.
Даририй
ва
Мутарризий
асарла
-
рида
паузал
шаклнинг
фақатгина
тушиб
қо
-
лиш
ҳолати
тақдим
этилган
.
Бунинг
сабаби
уларнинг
асарлари
таълим
учун
мўлжаллан
-
ганлиги
деб
ҳисоблаймиз
.
Замахшарий
эса
ўзининг
фундаментал
назарий
асарида
бу
борада
чуқур
изланишлар
олиб
борган
.
Пауза
ҳодисаси
Маҳмуд
Замахшарий
-
нинг
“
Муфассал
”
асарининг
охирги
“
كﺮﺘﺸﻤﻟا
”
бўлимида
ўрганилган
.
Замахшарий
унлилар
-
нинг
талаффузига
оид
пауза
масаласини
“
ﻒﻗﻮﻟا
”
деб
атаган
ва
айнан
шу
ном
остидаги
тадқиқ
этган
.
У
пауза
ҳолатидаги
сўзлар
уч
хил
ўзгаришга
учрашини
тўртта
атама
билан
тушунтиради
.
Булар
:
1.
نﺎﻜﺳﻻا
ﺢیﺮﻌﻟا
–
аскан
ъарих
–
сўз
охи
-
ридаги
унлининг
тўлиқ
тушиб
қолиши
.
2.
مﺎﻤﺵﻻا
–
ишмам
–
унлидан
холис
бўлган
унлидан
кейин
лабларни
буткул
бирлаштириш
,
яъни
сўз
охиридаги
у
унлисини
тилни
бир
-
лаштириб
,
овозсиз
ифодалаш
маъносини
бил
-
диради
.
Бундан
келиб
чиқадики
,
бу
ҳодиса
фа
-
қат
бош
келишикдаги
сўзларда
ва
феълларнинг
ҳозирги
замон
шаклида
содир
бўлади
.
3.
موﺮﻟا
–
равм
–
қисқа
унлининг
қисқа
та
-
лаффузи
.
Бундай
ҳолатда
унли
тембри
жуда
заиф
бўлса
-
да
,
у
сезилиб
туради
.
Бундай
талаф
-
фузни
Н
.
Робакидзе
редуциявий
3
деб
атаган
.
4.
ﻒﻴﻌﻀﺘﻟا
–
тадъиф
–
ундошни
иккилан
-
тириш
.
3
Унлиларнинг
ўта
қисқариши
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
20
Ёзувда
бу
ҳодисалар
ўз
ифодасини
топ
-
ган
,
масалан
:
نﺎﻜﺳﻻا
учун
сўз
устига
خ
ҳарфи
,
مﺎﻤﺵﻻا
учун
нуқта
,
موﺮﻟا
учун
чизиқча
,
ﻒﻴﻌﻀﺘﻟا
учун
ش
ҳарфи
қўйилади
.
Араб
фонетикасида
пауза
билан
боғлиқ
ﻞﻘﻨﻟا
–
ўтказиш
ҳодисаси
ҳам
мавжуд
.
Маз
-
кур
ҳодисада
“
фаълун
”
вазнидаги
бош
ёки
қаратқич
келишикдаги
сўз
паузада
талаффуз
этилганда
,
мазкур
сўз
охиридаги
унли
битта
олдинги
ундошга
ўтади
,
масалан
:
ﺮﻜﺑ
اﺬه
–
ҳаза
бакрун
паузада
ҳаза
бакур
бўлади
.
Маз
-
кур
сўзлар
аниқ
ҳолатда
ҳам
,
ноаниқ
ҳолатда
ҳам
шундай
талаффуз
қилинади
.
Аммо
ту
-
шум
келишигида
бу
қоида
аниқ
ва
ноаниқ
ҳолатда
ҳам
амал
қилинмайди
.
Шуни
айтиш
жоизки
,
агар
бу
каби
сўзларнинг
охирги
ун
-
доши
ҳамза
бўлса
,
ҳар
учала
келишикда
ун
-
лининг
олдинги
ундошга
ўтказилиши
содир
бўлади
.
Бу
ҳодиса
унлиларнинг
метатеза
1
ҳодисасини
англатади
2
.
Паузада
талаффуз
қилинган
фиъл
ва
фуъл
каби
вазндаги
сўзларнинг
охиридан
битта
олдинги
ундоши
ўзидан
олдинги
ундошнинг
ҳаракатини
олади
.
Масалан
:
ءﻂﺒﻟا
ﻦﻡ
мина
-
л
-
бутъи
иборасиﺆﻄﺒﻟا
ﻦﻡ
мина
-
л
-
бутуъ
деб
та
-
лаффуз
қилинади
.
Мазкур
ҳодисани
Замах
-
шарий
عﺎﺒﺕﻻا
– “
эргашиш
”
деб
номлайди
,
унинг
маъноси
унлилар
уйғунлиги
дир
.
Бунда
,
албатта
,
келишиклар
кўринмай
кетади
.
Паузада
флексияга
кўра
ҳамзани
касал
ҳарфлар
ёки
чўзиқ
унлилар
билан
алмашти
-
риш
мумкин
.
Масалан
:
ﺄﻄﺑ
–
ﺎﻄﺑ
,
ﺆﻄﺒﻟا
–
ﻮﻄﺒﻟا
ёки
ْﻮﻄﺒﻟا
.
Шунингдек
,
Замахшарий
ي
ваو
га
тугаган
сўзларнинг
ҳам
паузал
шаклини
тавсифла
-
ган
.
Бунда
кўпроқ
паузанинг
биринчи
,
яъни
унлининг
буткул
тушиб
қолиши
каби
шакли
қўлланилади
.
Паузал
шаклда
“
ан
”
га
тугайдиган
исмлар
ҳам
қўлланилади
.
Бунда
“
ан
”
а
га
айланиб
кетади
,
масалан
:
ًﺎﺼﻋ
–
ﺎﺼﻋ
.
Шунингдек
, “
ин
”
га
1
Ассимиляция
ёки
диссимиляция
туфайли
сўздаги
товуш
ёки
бўғиннинг
ўзаро
алмашинуви
.
2
Гранде
Б
.
М
.
Курс
арабской
грамматики
в
сравни
-
тельно
-
историческом
освещении
. –
М
., 1963. –
С
. 586.
тугайдиган
сўздан
паузал
шакл
ясалганда
,
бундай
сўзлар
نﺎﻜﺳﻻا
,
яъни
келишигининг
бу
-
тунлай
тушиб
қолишига
учрайди
,
масалан
:
ٍضﺎﻗ
–
ْضﺎﻗ
.
Аммо
аниқ
ҳолатда
бундай
сўзлар
чўзиқ
унлини
қайтариб
олади
,
масалан
:
ﻲﺿﺎﻘﻟا
.
Паузал
шаклда
сўз
ифодаланса
-
ю
,
аммо
бу
сўзга
бирикма
олмошлар
қўшилган
бўлса
,
бу
сўзнинг
унлиси
тушиб
қолмайди
.
Паузал
шаклда
тамарбутага
тугайдиган
муаннас
сўзнингة
сиﻩ
га
айланиб
кетади
,
масалан
:
ﺔﻓﺮﻏ
–
ﻪﻓﺮﻏ
.
Сўзларнинг
паузал
шакли
улар
алоҳида
талаффуз
қилингандагина
қўлланилади
3
.
Бу
-
ни
паузал
шаклнинг
хусусиятидан
ҳам
кўри
-
шимиз
мумкин
.
Замахшарий
паузал
форманинг
тўрт
тури
-
ни
берган
.
Ҳар
бир
сўз
пауза
сақланганда
мана
шу
тўрт
тур
бўйича
ифодаланиши
мумкин
.
Паузал
шакл
сўз
шаклининг
ўзгаришига
қай
даражада
катта
таъсир
этишини
Замахшарий
батафсил
таърифлаган
.
Шунингдек
,
паузал
шаклда
кўпроқ
نﺎﻜﺳﻻا
қўлланилишини
,
охирги
унли
буткул
тушиб
қолишини
ҳам
кўришимиз
мумкин
.
Бундай
ҳодиса
билан
бир
қаторда
паузада
унлиларнинг
тушиб
қолишига
тўсиқ
бўладиган
ﻩ
ҳарфи
хусусиятини
ҳам
Замахша
-
рий
ўз
асарида
келтирган
.
Бундан
эса
унлилар
тушиб
қолишининг
олдини
олиш
каби
ури
-
нишлар
бўлганлиги
кўриниб
турибди
.
Замахшарий
пауза
баъзи
идғом
,
яъни
уй
-
ғунлашув
каби
фонологик
ҳодисаларга
тў
-
сиқ
бўлишини
ҳам
таъкидлаган
.
Замахшарий
сўзларнинг
паузал
шаклида
юз
берадиган
фонологик
ўзгаришларни
лаҳ
-
жалардан
олинган
мисолларда
келтирган
.
Бу
эса
Замахшарий
нафақат
араб
тилини
,
балки
лаҳжаларни
ҳам
мукаммал
эгаллаганлигидан
дарак
беради
.
Алабатта
,
бу
ҳодиса
Қуръон
ўқилишида
ҳам
қўлланилади
.
Шунингдек
,
Замахшарийнинг
бу
тадқиқи
аруз
вазнида
шеърлар
қофияси
учун
муҳим
дастур
,
деб
ҳисоблаймиз
.
3
Birkeland H. Altarabische Pausal formen. – Oslo, 1940.
–
Р
. 5.
