S H A R Q M A S H ’ A L I
25
МАҲМУД
ЗАМАХШАРИЙ
ВА
АҲМАД
МАЙДОНИЙ
ЯКУБОВА
ФЕРУЗА
Ўқитувчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Ушбу
мақола
бир
даврда
яшаб
ижод
қилган
икки
буюк
мутафаккир
олим
Замахшарий
ва
Майдоний
ҳаёти
ва
ижоди
ҳақида
бўлиб
,
уларнинг
ҳаёти
ва
қолдирган
илмий
мероси
ўртасидаги
муштараклик
ёритилди
.
Икки
буюк
олим
сиймоси
ўрганилиб
,
улар
ўртасида
кўп
ўхшашликлар
борлиги
аниқланди
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
сарф
илми
,
наҳв
илми
,
исм
,
феъл
,
ҳарф
,
тилшунослик
,
тилшунос
олим
,
фиқҳ
,
фих
-
рист
,
мажмуа
,
рисола
,
морфология
,
фонетика
,
тафсир
,
аруз
илми
.
Аннотация
.
Данная
статья
посвящена
жизни
и
творчеству
живших
в
одно
время
великих
ученых
Замахшари
и
Майдони
,
схожести
их
жизненных
путей
и
оставленного
научного
наследия
(
после
изучения
работ
двух
великих
ученых
были
установлены
многие
схожие
стороны
).
Опорные
слова
и
выражения
:
сарф
,
нахв
,
имя
,
глагол
,
буква
,
языкознание
,
языковед
/
лингвист
,
право
,
правовед
,
комплекс
,
брошюра
,
морфология
,
фонетика
,
толкование
,
аруз
.
Summary.
This article is dedicated to the life and work of two famous scholars such as az-Zamahshary and al
Maydony who lived in the same historical period, the similarities in their lifes and scientific heritage. After careful
study of the works written by the two famous scientists, many similarities are noted by the author.
Keywords and expressions:
the science of
orphograhy and sentence structure (grammar), the name (noun), the
verb, language studies, scholar-linguist, Fiqh, fikhrist (registr, inventory number), collection, the risale the
Morphology, the Phonetics, Tafsir, the science of Aruz
“
Еру
заминнинг
кўркамлиги
олимлар
билан
бўлса
,
осмону
фалакнинг
зийнати
юлдузлар
биландир
”
.
Маҳмуд
Замахшарий
Ўз
даврининг
кўрки
ва
фахри
бўлган
олим
–
Маҳмуд
Замахшарий
(467/1075–
538/1144)
ўзининг
яратган
бой
илмий
ва
бадиий
мероси
билан
ҳамон
жаҳон
хазинасига
муносиб
кўрк
қўшиб
келмоқда
.
Кўҳна
Хоразм
заминида
таваллуд
топган
,
жаҳон
фани
ва
маданияти
ривожига
муносиб
ҳисса
қўшган
олим
араб
тилининг
граммати
-
каси
,
луғатшунослик
,
адабиёт
,
аруз
илми
,
география
,
тафсир
,
ҳадис
ва
фиқҳга
оид
кўп
-
лаб
асарлар
ёзиб
қолдирган
.
Замахшарий
дунёқарашининг
шакллани
-
шида
,
етук
тилшунос
бўлиб
етишишида
унга
бевосита
ва
билвосита
устозлик
қилган
,
раҳ
-
намолик
қилган
олимларнинг
роли
катта
.
Ўзбекистон
мустақилликка
эришгандан
ке
-
йин
яратилган
замахшарийшуносликка
оид
тадқиқотларда
бу
ҳар
томонлама
исботлаб
берилди
1
.
Замахшарий
тилшунос
сифатида
Абу
Мударни
ҳам
устози
,
ҳам
руҳоний
–
тариқат
пири
деб
билган
.
Шу
билан
бирга
ўз
асарларида
Сибавайҳи
,
Халил
ибн
Аҳмад
Фараҳидий
,
Абу
Али
Фарисий
ва
бошқалар
-
га
бўлган
муҳаббати
,
уларга
ўзининг
салаф
-
лари
деб
қараши
унинг
тилшуносликка
оид
асарларида
ўз
ифодасини
топган
.
Кўп
жой
-
ларда
уларнинг
сўзларини
,
фикрларини
кел
-
тирган
,
илмий
талқин
қилган
,
асарларига
шарҳлар
ёзган
.
Ўрта
асрлар
илм
-
фанининг
1
Қаранг
:
Рустамов
А
.,
Маҳмуд
Замахшарий
. –
Т
.:
“
Фан
”, 1971. 32-
б
.;
Абу
-
л
-
Қосим
Маҳмуд
аз
-
Замах
-
шарий
.
Нозик
иборалар
. –
Т
.: “
Камалак
”, 1992. 80-
б
.;
Исломов
З
.
М
.
Маҳмуд
Замахшарийнинг
“
Муқадда
-
мату
-
л
-
адаб
”
асарининг
қўлёзма
манбалари
ва
арабча
-
туркий
феъллар
сўзлигининг
йиғма
илмий
-
танқидий
матни
(
Тошкент
қўлёзмалари
асосида
).
Фил
.
ф
.
доктори
....
дисс
. –
Т
., 1999. 234-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
26
ўндан
ортиқ
йўналишида
ижод
қилиб
,
мислсиз
ютуқларни
қўлга
киритган
Замахшарий
ўзидан
кейин
катта
илмий
мерос
қолдирган
.
Ва
таби
-
ийки
,
вақт
ўтиб
,
асрлар
ошиб
ўзи
ҳам
кейинги
авлод
вакиллари
учун
маънавий
устоз
,
раҳ
-
намо
,
салаф
вазифасини
бажарган
1
.
Маҳмуд
Замахшарий
асарлари
рўйхати
турли
манбаларда
турлича
келтирилади
.
Жумладан
,
атоқли
немис
шарқшунос
олими
К
.
Броккельман
ўзининг
ﻲﺑﺮﻌﻟا
بدﻷا
ﺦیرﺎﺕ
–
“
Тариху
-
л
-
адаби
-
л
-
арабиййи
”
–
“
Араб
ада
-
биёти
тарихи
”
номли
асарида
Маҳмуд
За
-
махшарийнинг
31
та
асари
ҳақида
маълумот
берган
2
бўлса
,
доктор
Аҳмад
Муҳаммад
Хуфийيﺮﺸﺨﻡﺰﻟا
– “
Аз
-
Замахшарий
”
номли
рисоласида
унинг
48
асари
борлигини
айтиб
ўтади
3
.
Академик
А
.
Рустамовнинг
“
Маҳмуд
Замахшарий
”
китобида
алломанинг
39
та
асари
ҳақида
маълумотлар
бор
4
.
Б
.
З
.
Холидов
ўз
ма
-
қоласида
Замахшарийнинг
55
та
асар
ёзган
-
лигини
таъкидлайди
.
Маҳмуд
Замахшарий
ил
-
мий
меросининг
яна
бир
тадқиқотчиси
У
.
Ува
-
тов
“
Нозик
иборалар
”
номли
китобида
алло
-
манинг
34
та
асарига
оид
маълумот
берган
5
.
Энг
сўнгги
илмий
адабиётлардаги
маълумот
-
ларга
келсак
,
улар
аллома
қаламига
мансуб
асарлар
сонининг
ортганлигини
кўрсатади
.
Жумладан
, 1998
йил
Байрутда
Маҳмуд
Замах
-
шарийнинг
“
Асосу
-
л
-
балоға
”
асари
чоп
этилди
.
Мазкур
асарнинг
муқаддима
қисмида
тадқи
-
қотчи
олим
Муҳаммад
Босил
Уйун
ас
-
Суд
аллома
асарларининг
рўйхатини
келтирган
.
Уларнинг
сони
65
та
6
.
1
Носирова
М
.
Тилшунослик
билимлари
тарихи
(
араб
тилшунослиги
). –
Т
.: “
Семурғ
медиа
”, 2011. 81-
б
.
2
لرﺎآ
نﺎﻤﻠآوﺮﺑ
.
ﻲﺑﺮﻌﻟا
بدﻷا
ﺦیرﺎﺕ
.
ﺮﺼﻤﺑ
فرﺎﻌﻤﻟا
راد
.
ءﺰﺠﻟا
ﺲﻡﺎﺨﻟا
.
1975
م
.
ص
.
315
3
ﻲﻓﻮﺨﻟا
ﺪﻤﺤﻡ
ﺪﻤﺡ
.
يﺮﺸﺨﻡﺰﻟا
.
ةﺮهﺎﻘﻟا
.
ﺮﻜﻔﻟا
راد
ﻲﺑﺮﻌﻟا
.
1966
م
.
ص
.
63
-
58
4
Рустамов
А
.,
Маҳмуд
Замахшарий
. –
Т
.:
Фан
, 1971.
10–12-
б
.
5
Абу
-
л
-
Қосим
Маҳмуд
аз
-
Замахшарий
.
Нозик
иборалар
. –
Т
.: “
Камалак
”, 1992. 25–45-
б
.
6
:
دﻮﺴﻟا
نﻮﻴﻋ
ﻞﺳﺎﺑ
ﺪﻤﺤﻡ
.
ﺔﻏﻼﺒﻟا
سﺎﺳأ
.
لوﻷا
ءﺰﺠﻟا
.
،ﺔﻴﻤﻠﻌﻟا
راد
توﺮﻴﺑ
-
نﺎﻨﺒﻟ
.
1419
/
1998
ص
،
.
4
-
10
Замахшарий
ўзига
устоз
деб
билган
замон
-
доши
,
илмий
фикрларини
қадрлаган
,
ўз
ижо
-
дида
унинг
асарларига
ишончли
манба
,
таянч
,
устун
сифатида
қараган
киши
–
машҳур
кўп
-
қиррали
олим
Аҳмад
Майдоний
ҳисобланади
.
Унинг
асли
исми
Аҳмад
ибн
Муҳаммад
ибн
Аҳмад
ибн
Иброҳим
Майдоний
бўлиб
,
у
араб
тили
грамматикаси
,
фиқҳ
ва
адабиётга
оид
асарлар
муаллифидир
.
Аҳмад
Майдоний
Ўрта
Осиёда
яшаб
ижод
этган
фозил
адиб
ва
тилшунос
олим
-
дир
.
Абдул
Ғаффор
бин
Исмоил
ўзининг
“
قَﺎﻴﱢﺴﻟا
”
асарида
зикр
қилишича
,
олим
нишо
-
пурлик
бўлиб
,
умрини
ўша
ерда
ўтказган
7
.
Тарихий
манбаларда
унинг
вафот
этган
йили
кўрсатилган
бўлиб
,
унга
кўра
аллома
ҳиж
-
рий
518
йил
рамазон
ойининг
15
чи
кунида
,
милодий
1124
йил
27
октябрда
Нишопурда
вафот
этган
8
.
Ал
-
Майда
мақбарасига
дафн
қилинган
.
Демак
,
маълумотлардан
келиб
чи
-
қиб
шуни
айтиш
мумкинки
,
Майдоний
ва
-
фот
этган
йиллари
буюк
тилшунос
олим
Маҳмуд
Замахшарий
49
ёшда
бўлганлар
.
Аҳмад
Майдоний
бошланғич
илмларни
,
худди
Замахшарий
каби
,
ўз
отасидан
олган
.
Унинг
отаси
ўз
даврининг
етук
олимларидан
бўлган
.
Абу
Мудар
Исфаҳоний
(
ваф
.
ҳиж
-
рий
508
й
.),
Абу
Бакр
Абдуллоҳ
б
.
Талҳа
б
.
Муҳаммад
б
.
Абдуллоҳ
Андалусий
(
ваф
.
ҳижрий
518
й
.),
Абу
-
л
-
Хаттоб
б
.
ал
-
Батар
,
шайху
-
л
-
ислом
Абу
Мансур
Наср
Хорисий
-
лар
Замахшарийга
устозлик
қилишган
бўлса
,
Аҳмад
Майдоний
Абу
ал
-
Ҳасан
Алий
ибн
Аҳмад
Воҳидийдан
ва
Ёқуб
ибн
Аҳмад
Нишопурийдан
илм
ўрганган
.
Олимлик
мартабасига
ярашган
бу
шахс
-
ларнинг
шогирдлари
ҳам
элда
танилган
.
Жумладан
,
машҳур
тилшунос
олим
“
Ҳуж
-
жату
-
л
-
афадил
”
номи
билан
машҳур
бўлган
Али
б
.
Муҳаммад
б
.
Ҳорун
Имроний
(
ваф
.
ҳижрий
560
й
.),
Ёқуб
б
.
Али
б
.
Муҳаммад
б
.
7
www Maktabat al-maorif al-islamiyya/cjntents/exit htm
8
لرﺎآ
نﺎﻤﻠآوﺮﺑ
.
ﻲﺑﺮﻌﻟا
بدﻷا
ﺦیرﺎﺕ
.
ﺮﺼﻤﺑ
فرﺎﻌﻤﻟا
راد
.
ءﺰﺠﻟا
ﺲﻡﺎﺨﻟا
.
1975
م
.
ص
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
27
Жаъфар
Балхий
,
Муҳаммад
б
.
Абу
-
л
-
Қосим
б
.
ал
-
Байжуқ
Баққолий
Хоразмий
(
ваф
.
ҳиж
-
рий
562
й
.)
лар
Замахшарийнинг
қўлида
тарбия
олганлар
1
.
Майдонийнинг
шогирд
-
лари
қаторида
эса
“
Фароиду
-
л
-
хароид
”
ва
“
Шарҳу
сақти
-
з
-
занд
”
асарларининг
муал
-
лифи
Абу
Йаъқуб
Юсуф
ибн
Тоҳир
Ҳув
-
вийни
кўриш
мумкин
.
Майдоний
форс
тили
-
нинг
устаси
бўлган
.
Унинг
“
Ас
-
Самий
фи
-
л
-
асамий
”
асари
изоҳли
луғат
бўлиб
,
арабча
исмларни
келтирган
ва
ҳар
бир
мисолнинг
форсча
муқобилини
берган
.
Майдонийнинг
ўғли
Абу
Саид
ибн
Аҳмад
отасининг
изидан
бориб
,
ушбу
асарга
тақлид
қилиб
“
Китаб
фи
-
л
-
асамий
”
асарини
ёзган
.
Демак
,
Майдоний
-
нинг
ўғли
ҳам
шогирдлар
қаторидан
жой
олган
деб
айта
оламиз
.
Ибн
Анбарийнинг
“
Нузҳат
-
ул
-
албаи
”,
Ибн
Халликоннинг
(XIII) “
Вафийату
-
л
-
аён
”,
Ибн
Қифтий
(XIII)
нинг
“
Инбаҳу
-
р
-
руввот
”,
Ёқут
Ҳамавийнинг
(XIII) “
Иршаду
-
л
-
ариб
ила
маърифатил
-
адиб
”,
Жалолиддин
Суйу
-
тий
(XVI)
нинг
“
Буғйоту
-
л
-
вуот
”,
Ҳожи
Халифа
(XVII)
нинг
“
Кашфу
-
з
-
зунун
”
каби
асарларида
ҳамда
машҳур
немис
олими
К
.
Броккельманнинг
“
Тариху
-
л
-
адаби
-
л
-
ара
-
биййи
”
асарида
Маҳмуд
Замахшарий
ва
Аҳ
-
мад
Майдонийнинг
ҳаёти
ва
ижоди
ҳақидаги
маълумотларни
учратиш
мумкин
.
Маҳмуд
Замахшарий
“
Ал
-
Муфассал
”
асари
билан
араб
ва
ажамликларнинг
усто
-
зига
айланган
бўлса
,
Аҳмад
Майдоний
“
Мажму
-
л
-
амсал
”
асари
билан
араб
ва
Ўрта
осиёлик
ажам
олимлари
орасида
шуҳрат
қозонган
.
Мазкур
асар
“
Жомеъу
-
л
-
амсал
”,
“
Китабу
-
л
-
амсал
”
номлари
билан
ҳам
машҳур
бўлган
.
Бу
асарда
беш
мингга
яқин
араб
ма
-
саллари
ва
мингга
яқин
халифалар
ҳамда
Пайғамбаримиз
Муҳаммад
(
с
.
а
.
в
.)
нинг
издош
-
лари
айтган
сўзлари
келтирилган
.
Олим
у
ёки
бу
мақолнинг
келиб
чиқишига
сабаб
бўлган
1
Носирова
М
.
Замахшарий
ва
Розий
.
Ўзбекистонда
ди
-
ний
ва
дунёвий
қадриятлар
уйғунлиги
.
Илмий
анжуман
материаллари
. –
ТИУ
.
Сентябрь
, 2009. 254–258-
б
.
воқеа
ва
ҳодисалар
ҳақида
ривоят
ва
ҳикоят
-
ларни
ҳам
илова
қилган
.
Ушбу
асар
кўплаб
олимларнинг
таҳлил
ва
тадқиқот
объекти
бўл
-
ганлигининг
гувоҳи
бўламиз
.
Асар
шу
қадар
машҳур
бўлганки
,
одамлар
Аҳмад
Майдоний
-
ни
“
Соҳибу
-
л
-
амсал
”,
яъни
“
Масаллар
кито
-
бининг
соҳиби
,
эгаси
”
деб
аташган
.
Библиограф
олимлар
Аҳмад
Майдоний
асарларининг
қуйидаги
фихристини
келти
-
радилар
:
1.
لﺎﺜﻡﻻا
ﻊﻤﺠﻡ
2.
ﻰﻡﺎﺳﻻا
ﻰﻓ
ﻰﻡﺎﺴﻟا
3.
ىدﺎﺸﻠﻟ
ىدﺎﻬﻟا
بﺎﺘآ
4.
فوﺮﺤﻟا
و
ﻊﻤﺠﻟا
ءﺎﻨﺑ
ﻦﻋ
ﺚﺤﺑ
5.
ةﺮﻴﻐﺻ
ﺔیﻮﺤﻧ
ﻞﺋﺎﺳر
6.
فﺮﺼﻟا
ﻢﻠﻋ
ﻲﻓ
فﺮﻄﻟا
ﺔهﺰﻧ
7.
ﻲﺿﺎﻘﻟا
ﻞﺋﺎﺳﺮﺑ
ﻲﺿاﺮﻟا
ﺔﻴﻨﻡ
8.
ﺪﺋاﻮﻔﻟا
ﻦﻡ
ﺪﺑاوﻻا
ﺪﻴﻗ
9.
ﺕ
ﻦﻴﺕﺎﺸﻨﻟا
ﻞﻴﺼﻔ
10.
ﻲﻧاﺪﻴﻤﻟا
ﻮﺤﻨﻟا
بﺎﺘآ
11.
تﺎﻴﻠﻀﻔﻤﻟا
حﺮﺵ
بﺎﺘآ
Икки
буюк
олим
–
Майдоний
ва
Замах
-
шарий
бир
даврда
ижод
қилган
эканлар
,
бир
-
бирларининг
суҳбатларидан
баҳраманд
бўлганларига
ҳамда
ўзаро
ижодларидан
бо
-
хабар
бўлганларига
ҳеч
шубҳа
йўқ
.
Ушбу
фикримиз
далили
сифатида
Майдоний
ва
Замахшарий
ўртасида
бўлиб
ўтган
“
сўз
ўйи
-
ни
”
ни
эслаш
кифоя
2
.
Олимларнинг
иккиси
ҳам
ўз
даврининг
эътиборли
тилшунослари
-
дан
бўлганлар
.
Уларнинг
араб
тили
грамма
-
тикасига
бағишланган
асарлари
бир
мажмуада
мужассам
бўлганлиги
фикримиз
исботидир
.
Маълумки
,
мадрасалар
учун
мўлжалланган
мажмуалар
ўша
даврнинг
энг
машҳур
асарларидан
танлаб
олиниб
жамланган
.
Биз
назарда
тутаётган
мажмуа
Константинополда
ҳижрий
1299,
милодий
1881
йилда
“
Ал
-
жавааиб
”
матбаасида
босилган
тошбосма
бўлиб
,
унда
3
та
наҳвга
оид
асар
бир
китоб
қилиб
жамланган
.
Ушбу
Истанбул
нусхаси
биринчи
нашр
2
www Maktabat al-maorif al-islamiyya/cjntents/exit htm
S H A R Q M A S H ’ A L I
28
ҳисобланади
.
Унда
аввал
Аҳмад
Майдонийнинг
“
Нузҳату
-
т
-
торф
фи
илми
-
с
-
сорф
”,
яъни
“
Сарф
илмига
саёҳат
”
китоби
,
кейин
“
Ал
-
унмузаж
фи
-
н
-
наҳв
” – “
Наҳв
илмидан
намуна
” (
тузувчи
замона
устози
,
Маҳмуд
ибн
Умар
Замахшарий
),
сўнгра
учинчи
китоб
“
Ал
-
иъраб
фи
-
л
-
қаваиди
-
л
-
иъраб
”,
яъни
“
Эъроб
қоидаларида
эъроб
”
(
муаллифи
араб
тилининг
имоми
,
сўнгги
давр
наҳвчиларининг
энг
фозили
Жамолуддин
Абу
Муҳаммад
Абдуллоҳ
ибн
Юсуф
ибн
Ҳишомдир
)
рисоласи
жой
олган
.
Шубҳасиз
,
ушбу
учликдан
тузилган
мажмуа
кўп
асрлар
мадраса
талабалари
учун
қўл
-
ланма
вазифасини
ўтаган
.
Мазкур
Истанбул
тошбосмаси
Тошкент
давлат
шарқшунослик
институти
ҳузуридаги
Абу
Райҳон
Беруний
номидаги
Шарқ
қўлёзмалари
маркази
фондида
6913
инвентарь
рақам
остида
сақланмоқда
.
Ўрта
асрлар
Шарқида
мадрасалар
учун
қисқа
грамматик
рисолалар
ёзиш
анаънаси
бўлган
1
.
Бундай
асарларда
грамматик
қоида
-
лар
қисқа
,
лўнда
,
содда
ва
равон
тилда
ифо
-
даланган
.
Одатда
,
араб
грамматикасига
оид
асарларда
наҳв
масалалари
анъанавий
тар
-
тибда
,
яъни
аввал
синтаксис
,
кейин
мор
-
фология
,
сўнгра
фонетика
баён
этилар
эди
2
.
Замахшарийнинг
“
л
-
Муфассал
”
фумдамен
-
тал
асари
ва
унинг
ихчамлаштирилган
“
Ал
-
Унмузаж
фи
-
н
-
наҳв
”
рисоласи
бу
қоидадан
истисно
бўлиб
,
аллома
бу
асар
билан
араб
грамматикасини
баён
қилишнинг
янги
усу
-
лига
асос
солган
.
Асарда
грамматик
қоида
-
лар
сўз
туркумлари
–
исм
,
феъл
,
ҳарф
бўйи
-
ча
кўриб
чиқилган
.
Аҳмад
Майдонийнинг
“
Нузҳату
-
т
-
торф
фи
илми
-
с
-
сорф
”,
яъни
“
Сарф
илмига
саё
-
ҳат
”
китоби
a
раб
тилининг
морфологиясига
оид
бўлса
, “
Рисааилу
-
н
-
наҳвиййати
-
с
-
соғи
-
рат
”
ҳамда
“
Китабу
-
н
-
наҳви
-
л
-
майдоний
”
1
Носирова
М
.
Тилшунослик
билимлари
тарихи
(
араб
тилшунослиги
). –
Т
.:
Семурғ
медиа
, 2011. 81-
б
.
2
Гиргас
В
.
Очеркъ
грамматической
системы
арабовъ
.
–
СПб
., 1873. –
С
. 16.
асарлари
синтаксисга
бағишланган
.
Наҳв
масалаларидаги
грамматик
қоидалар
анъанавий
тартибда
ёзилган
.
Маҳмуд
Замахшарий
ва
Аҳмад
Майдонийнинг
грамматик
рисолаларини
қиёсий
ўрганиш
шуни
кўрсатдики
,
икки
олим
бир
замонда
яшаб
ижод
қилган
ва
ўз
асарларини
бир
даврда
араб
тилшунослиги
бўйича
ёзишларига
қарамасдан
,
уларнинг
грамматикани
талқин
қилишлари
ҳамда
ёри
-
тиб
бериш
принциплари
бошқа
-
бошқа
бўл
-
ган
.
Шундай
бўлса
-
да
,
улар
ўз
рисолаларида
фойдаланган
тилшуносликка
доир
атамалар
,
a
йниқса
,
сарф
ва
наҳв
атамаларининг
бир
хиллигини
кўрамиз
.
Замахшарий
даврдоши
Майдоний
каби
ўзини
масал
ва
маталлар
ёзишда
ҳам
синаб
кўрган
.
Замахшарийнинг
“
Ал
мустақсо
фи
-
л
-
амсал
” (“
Ниҳоясига
етган
масаллар
”)
деб
ном
-
ланган
асари
Майдонийнинг
“
Мажмуа
-
л
-
амсал
”
асари
сингари
масал
ва
маталларга
ба
-
ғишланган
.
Унда
алифбо
тиртибида
йиғилган
араб
мақоллари
ва
масаллари
мужассамлаш
-
ган
.
Замахшарий
томонидан
келтирилган
ҳи
-
кояларнинг
айримлари
3
Майдоний
нақлларига
ўхшаб
кетса
-
да
(
масалан
,
Жухо
ҳақидаги
ҳикояти
),
баъзи
масал
,
афсона
ва
ривоятлар
сюжети
ўзига
хослиги
билан
ажралиб
туради
(
масалан
,
Анқо
деган
қуш
тўғрисидаги
ҳи
-
коят
)
4
.
Тадқиқотчилар
ал
-
Майдоний
ва
аз
-
Замахшарий
тўпламларига
сюжети
бир
хил
бўлган
ҳикоятларнинг
киритилганлигининг
сабабини
бу
икки
олим
муштарак
манбаадан
фойдаланганлигида
деб
билади
5
.
Икки
буюк
олим
–
Замахшарий
ва
Май
-
доний
сиймосини
ўрганиш
уларда
кўп
ўх
-
шашликлар
борлигини
кўрсатади
.
Жумла
-
дан
,
Маҳмуд
Замахшарий
бутун
ислом
ола
-
мида
“
Фахру
-
л
-
Хаваразм
”
ва
“
Устазу
-
д
-
дун
-
3
Замахшарий
.
Ал
Мустақса
фи
амсал
ал
-
араб
. –
Ҳайдаробод
, 1962.
Т
.1. –
С
. 76.
4
Замахшарий
.
Ал
Мустақса
фи
амсал
ал
-
араб
. –
Ҳайдаробод
, 1962.
Т
. 2. 150-
б
.
5
Шомусаров
Ш
.
Ғ
.
Араб
ва
ўзбек
фольклори
тари
-
хий
-
қиёсий
таҳлили
.
Автореферат
. –
Т
., 1997.
S H A R Q M A S H ’ A L I
29
йа
”
номи
билан
танилган
.
Аҳмад
Майдоний
“
Имамул
аъимма
”
ва
“
Садру
-
л
-
афадил
”
ша
-
рафли
номларини
олган
.
Замахшарий
ҳам
,
Майдоний
ҳам
ажамлик
бўлишган
.
Тарихчиларнинг
ижмоъсига
кўра
,
жаҳон
-
гашта
олим
Замахшарий
ҳижрий
538
йили
вафот
этган
ва
ўз
она
юрти
Урганчда
дафн
этилган
.
Майдоний
ҳижрий
518
йили
вафот
этган
ва
ўз
ватани
Нишопурда
дафн
этилган
.
Маҳмуд
Замахшарий
ва
Майдоний
яратган
бадиий
ва
илмий
асарлари
давр
синовларидан
ўтиб
,
ўзбек
халқининг
маданий
мероси
сифа
-
тида
жаҳон
хазинасидан
жой
олди
.
Биз
ана
шундай
буюк
олимларнинг
авлоди
эканлиги
-
мизни
унутмаган
ҳолда
,
доим
фахрланиб
,
улар
қолдирган
бой
меросни
ўрганишда
ўзимизда
куч
,
шижоат
ва
хоҳиш
топайлик
.
МАҲМУД
ЗАМАХШАРИЙ
ВА
УНИНГ
“
ҲАРАКОТ
”
(“
ТАСРИФУ
-
Л
-
АСМА
)
РИСОЛАСИ
АҲМЕДОВА
РАЪНОХОН
Ўқитувчи
,
ТошДШИ
қошидаги
академик
лицей
Аннотация
.
Ушбу
мақола
Маҳмуд
Замахшарийнинг
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
асаридаги
“
Тасрифу
-
л
-
асма
”
бобининг
қисқача
илмий
таҳлилига
бағишланади
.
Мазкур
қисм
араб
тили
грамматикасининг
қийин
соҳасига
бағишланганлиги
сабабли
зарур
манба
сифатида
алоҳида
кўринишда
жуда
кўплаб
нусхаларда
кўчирилган
.
У
халқ
орасида
асарнинг
бошланиш
жумласи
,
яъни
باﺮﻋﻹا
تﺎآﺮﺡ
– “
ҳарака
:
ту
-
л
-
иъра
:
б
”
номи
билан
танилган
.
Қўлёзмаларда
унинг
асл
номи
кўрсатилмаган
.
Исмларнинг
турланишига
бағишланган
бу
рисола
32
фаслдан
иборат
.
Рисола
анъанавий
“
Басмала
”
дан
бошланиб
,
ундан
сўнг
араб
наҳвидаги
эъроб
тушунчасига
қисқача
таъриф
берилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Маҳмуд
Замахшарий
, “
Ал
-
Муфассал
”, “
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”, “
Ал
-
Кашшоф
”,
“
Асосу
-
л
-
балоға
” ,“
Ҳаракот
” (“
Тасрифу
-
л
-
асма
”),
аниқлик
артикли
لا
,
изофа
,
нисбий
исмлар
,
кичрайтирма
исм
.
Аннотация
.
Эта
статья
посвящена
краткому
научному
анализу
главы
“
Тасрифу
-
л
-
асма
”
из
произведения
“
Мукаддамату
-
л
-
адаб
”
Махмуда
Замахшари
.
Так
как
эта
часть
была
посвящена
трудной
сфере
грамматики
арабского
языка
,
то
в
качестве
необходимого
источника
была
использована
для
многочисленных
копий
.
Она
популярна
среди
народа
начинальными
фразами
произведения
“
Харака
:
ту
-
л
-
иъраб
”. B
рукописях
ее
настоящее
имя
не
упоминается
.
Эта
брошюра
посвещенная
склонению
имён
(
существительных
)
и
состоит
из
32
частей
.
Брошюра
традиционно
начинается
с
“
Басмала
”,
затем
даётся
краткое
описание
понятию
“
иъраб
”
в
арабском
языке
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Махмуд
Замахшари
, «
Ал
-
Муфассал
», «
Мукаддамату
-
л
-
адаб
», «
Ал
-
Каш
-
шаф
», «
Асасу
-
л
-
балога
», «
Харакат
» («
Тасрифу
-
л
-
асма
»),
определенный
артикль
لا
,
изофет
,
имена
отно
-
сительные
,
уменьшительное
имя
.
Summary.
This article is dedicated to the brief scientific analysis of the paragraph “Tasrifu-l-asma” from the work
“Muqaddamatu-l-adab” by Mahmood Zamahshary. As this part was dedicated to the complicated sphere of the Arabic
language grammar, it was extentionally used as an essential sourse of reference. It is known as “Haraka:tu-l-i’rab” due to the
lines it is beginning with. This manual is dedicated to the declension of nouns and consists of 32 parts. The manual traditionally
begins with “Basmala” and then a brief explanation of the “i’rab” term in the Arabic language is given.
Keywords and expressions:
Mahmoud Zamahshary, “al-Mufassal”, “Muqaddamatu-l-adab”, “al-Kashshof”,
“Asosu-l-baloga”, “Harakot” (“Tasrifu-l-asma”), the definite article of “
لا
,”, izafa (apostrophe), the comparative
names, the shortened name.
Узоқ
тарихга
эга
бўлган
ўзбек
халқи
,
унинг
юксак
маданияти
,
қадриятлари
,
бой
илмий
мероси
бутун
жаҳоннинг
диққат
-
эътиборини
ўзига
жалб
этиб
келган
ва
келмоқда
.
Ибн
Сино
,
Беруний
,
Улуғбек
,
Муҳаммад
Хораз
-
мий
,
Аҳмад
Фарғоний
,
Мусо
Хоразмий
каби
