S H A R Q M A S H ’ A L I
63
ФОРС
ТИЛИДА
КОПУЛЯТИВ
ФРАЗЕОЛОГИК
БИРЛИКЛАРНИНГ
ИФОДАЛАНИШИ
НУРИДДИНОВ
НОДИР
Ўқитувчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мазкур
мақола
форс
тилида
копулятив
фразеологик
сўз
бирикмалари
,
жуфт
сўз
бирикмалари
,
копулятив
фразеологик
терминлар
(
КФТ
)
ва
кўп
таркибли
феълий
копулятив
фразеологизмлар
(
КТФКФ
)
ни
ўрганишга
бағишланган
.
Шунингдек
,
мақолада
копулятив
фразеологик
бирликлар
ва
уларнинг
форс
тили
фразеологик
фондидаги
ўрни
ҳақида
фикр
юритилади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
копулятив
фразеологик
бирликлар
,
жуфт
сўз
бирикмалари
,
копулятив
фразеологик
терминлар
,
кўп
таркибли
феълий
копулятив
фразеологизмлар
.
Аннотация
.
Данная
статья
посвящается
изучению
копулятивных
фразеологических
единиц
,
парных
словосочетаний
,
копулятивных
фразеологических
терминов
и
многочленных
глагольных
фразеологизмов
.
Также
в
статье
рассматриваются
копулятивные
фразеологические
сочетания
и
их
место
в
фразеологическом
фонде
персидского
языка
.
Опорные
слова
и
выражения
:
копулятивные
фразеологические
сочетания
,
парные
словосочетания
,
копулятивные
фразеологические
термины
,
многочленные
глагольные
фразеологизмы
.
Summary.
This article is dedicated to the study of copulative phraseological combinations; pair combination of
words; copulative phraseological terms; and multinomial phraseological verbs. Also, in this article are considered
copulative phraseological combinations and thier place in phraseological fund of the Persian language.
Ке
ywords and expressions:
copulative phraseological combinations, pair combination of words, copulative
phraseological terms, multinomial phraseological verbs.
Копулятив
фразеологик
бирликлар
(
КФБ
)
форс
тили
фразеологик
фондида
алоҳида
ўринга
эга
.
Улар
қаторига
от
+
ва
+
от
моде
-
ли
асосида
ясалувчи
,
бир
грамматик
қаторга
оид
турғун
сўз
бирикмалари
тегишлидир
.
Бу
каби
сўз
бирикмаларида
боғловчи
элемент
сифатида
ﻒﻄﻋ
واو
v
ā
v-e a’tf
“
ва
”
боғловчиси
ишлатилади
.
و
“
ва
”
боғловчиси
ҳам
турғун
,
ҳам
эркин
сўз
бирикмаларида
доимо
“
о
”
деб
талаффуз
қилинади
.
Биринчи
компонент
қандай
унли
билан
тугашига
кўра
манбалар
-
да
vo/yo
шакллари
ҳам
кузатилади
.
КФБлар
таркибида
ﻒﻄﻋ
واو
v
ā
v-e a’tf
нинг
бир
хил
синтактик
муносабатдаги
сўзларни
боғлаш
-
дан
иборат
бўлган
асосий
функцияси
ўз
ку
-
чини
йўқотади
.
Бу
боғловчи
фразеологик
сўз
бирикмаси
таркибида
асосий
компонентлар
-
дан
бирига
айланади
:
ﻮﺒﺳ
و
ﮓﻨﺳ
ﻞﺜﻡ
mesl-e
sang-o sabu
“
бир
-
бирига
тўғри
(
мос
,
муво
-
фиқ
)
келмайдиган
нарсалар
” (
айнан
“
тош
ва
кўза
каби
”),
رﺎﮔزور
مﺮﮔودﺮﺳ
sard-o garm-e
ruz(e)g
ā
r
“
тақдирнинг
қийинчиликлари
”
(
айнан
“
тақдирнинг
иссиқ
-
совуғи
”),
خﺎﺸﻴﺑ
لﻮﻏ
مد
و
γ
ul-e bi š
ā
x-o dom
“
бесўнақай
(
катта
)
одам
” (
айнан
“
шоҳсиз
ва
думсиз
дев
,
паҳ
-
лавон
”),
شوﺮﻓﻮﺝو
ﺎﻤﻧ
مﺪﻨﮔ
gandomnem
ā
-vo joufo-
ruš
“
иккиюзламачи
”, “
мунофиқ
” (
айнан
“
буғдой
кўрсатиб
арпа
сотувчи
”),
ار
ﺖﻘﻴﻘﺡوﺮﺵ
ندﺮک
یﻃﺎﻗ
šar(r)-o ha
γ
i
γ
at-r
ā
γā
ti kardan
“
ҳам
-
ма
нарсани
аралаш
-
қуралаш
қилмоқ
” (
айнан
“
рост
ва
ёлғонни
аралаштирмоқ
”),
ﺮﺸﺕ
و
پﻮﺕ
tup-o tašar
“
сўкиш
”, “
ҳақорат
” (
айнан
. “
дўқ
-
пўписа
(
оғз
.)
ва
ҳақорат
”),
نﺁﺮﻗ
ﺖﺋاﺮﻗ
و
ﻆﻔﺡ
hefz-o
γ
er
ā
at-e
γ
or
ā
n
“
Қуръонни
ёддан
айтиш
”,
“
Қуръонни
оҳангга
солиб
ўқиш
” (
айнан
“
Қуръонни
ёдлаш
ва
ўқиш
”)
1
.
Эронлик
тилшунослар
эса
копулятив
бирликларни
ﺖﻔﺝ
تﺎﻤﻠک
kalam
ā
t-e joft
“
жуфт
сўзлар
”
ёки
جودﺰﻡ
تﺎﻤﻠک
kalam
ā
t-e mozdavaj
“
копулятив
сўзлар
”
деб
аташади
2
.
1
Талыбова
С
.
Э
.
Копулятивные
словосочетания
в
персидском
языке
. –
М
., 2002. –
С
. 49.
2
دروﺪﻴﺵﺮﻓ
وﺮﺴﺥ
.
زوﺮﻡا
رﻮﺘﺳد
.
،ناﺮﻬﺕ
1348
.
ص
.
110
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
64
Образлилик
,
экспрессивлик
ва
эмоционал
-
ликни
ифодаловчи
КФБга
мажозийлик
ҳам
хос
бўлиб
,
уларни
“
кичик
ҳажмдаги
бадиий
асарлар
”
деб
аташ
мумкин
1
.
Масалан
:
ﻪﻤه
ﺶﻧﺎﻨﺨﺳ
ﻦﻬﭙﺸﻳر
و
ﻪﺱﻮک
ﺖﺳا
Soxan
ā
n-aš
hame
kuse-vo rišpahn
ast
– “
Унинг
барча
сўзлари
бир
-
бирига
зид
эди
”. (
А
.
Маҳмуд
.
"
ﺮﻬﺵ
ﮏی
نﺎﺘﺳاد
"
. 471-
б
.)
ﯼاﺪﺻ
ﺐﺝر
ﯼﺪﻬﺸﻡ
ﯽﮕﻧر
ﯽﺑ
و
فﺎﺻ
ﺖﺵاد
Mašhadi Rajab sad
ā
-ye
s
ā
f-o birangi
d
ā
št –
“
Машҳади
Ражабнинг
овози
самимий
эди
”.
(
Б
.
Алавий
. “
بﺁ
”. 19-
б
.)
Юқоридаги
гапларда
ﻦﻬﭙﺸیر
و
ﻪﺳﻮک
kuse-vo
rišpahn –
“
мутлақо
зид
нарсалар
,
тушунча
-
лар
” (
айнан
ﻪﺳﻮک
kuse –
“
кўса
”,
ﻦﻬﭙﺸیر
rišpahn
–
“
серсоқол
”)
ваیﮕﻧر
یﺑ
و
فﺎﺻ
s
ā
f-o birangi
–
“
самимий
” (
айнан
فﺎﺻ
s
ā
f –
“
тоза
”, “
соф
”,
یﺑ
یﮕﻧر
birangi –
“
рангсиз
”)
каби
КФБлар
фра
-
зеологик
маънога
эга
бўлиб
,
бирикма
тар
-
кибидаги
ҳар
бир
компонент
ўзининг
лексик
маъносини
йўқотади
.
Грамматик
жиҳатдан
КФБ
сифат
сўз
туркумига
оид
икки
сўзнинг
копулятив
бирикувидан
иборат
.
ﻦﻬﭙﺸیر
و
ﻪﺳﻮک
kuse-vo rišpahn
мисолида
биринчи
компо
-
нент
унли
ҳарфга
тугагани
учун
боғловчи
“vo”
тарзида
,
یﮕﻧر
یﺑ
و
فﺎﺻ
s
ā
f-o birangi
мисолида
эса
ундош
ҳарфдан
сўнг
келаёт
-
гани
учун
“o”
тарзида
талаффуз
қилиняпти
.
Келтирилган
мисоллардаги
таркибий
қисм
-
лар
ўрни
ўзгармас
,
акс
ҳолда
КФБнинг
маъ
-
носи
ва
яхлитлигига
путур
етади
.
Шундай
қилиб
,
КФБ
–
доимий
лексик
таркибга
эга
бўлган
сўз
бирикмалари
бўлиб
,
ҳар
қандай
фразеологик
бирликлар
каби
КФБ
ҳам
тилда
тайёр
ҳолда
намоён
бўлиб
,
семантик
яхлитликка
эга
бўлади
.
Эркин
синтактик
моделлардан
фарқли
ра
-
вишда
копулятив
қўшма
сўз
(
КҚС
)
каби
КФБнинг
ҳам
таркибий
қисмлари
қатъий
ўз
-
гармас
тартиб
ва
муайян
лексик
-
грамматик
таркибга
эга
бўлади
.
Баъзи
ҳолатларда
КФБ
-
нинг
маъноси
матн
асосида
намоён
бўлади
.
Масалан
:
1
Шанский
Н
.
М
.
Фразеология
современного
русского
языка
. –
М
., 1985. –
С
. 87.
اﻮه
زﻮﻨه
مﺪﻴﺳر
ﻩﺎﮕﺘﺴیا
ﻪﺑ
یﺘﻗو
ﺶﻴﻡ
و
گﺮﮔ
دﻮﺑ
Va
γ
ti be istg
ā
h rasidam hanuz hav
ā
gorg-o miš
bud –
“
Вокзалга
етиб
келганимда
қош
қорайган
(
ғира
-
шира
)
эди
”. (
А
.
Маҳмуд
.
"
ﺮﻬﺵ
ﮏی
نﺎﺘﺳاد
"
. 471-
б
.)
Бу
гапда
ﺶﻴﻡ
و
گﺮﮔ
gorg-o miš
(
айнан
“
бўри
ва
қўй
”)
КФБاﻮه
hav
ā
сўзи
билан
биргаликда
ёрқин
фразеологик
маъно
касб
этган
.
Шуниси
қизиқки
,
ﺶﻴﻡ
و
گﺮﮔ
gorg-o miš
копулятив
бир
-
лиги
луғатларда
,
одатда
,
қўшма
сўз
сифатида
қайд
этилади
,
унинг
маъноси
эса
اﻮه
hav
ā
сўзи
билан
изофали
сўз
бирикмаси
таркибида
кел
-
ганда
намоён
бўлади
2
.
Лекин
ﺶﻴﻡ
و
گﺮﮔ
gorg-o miš
КФБ
нафақат
“
ғира
-
шира
”
маъносида
,
балки
“
душманлар
”,
“
курашувчи
томонлар
”
маъносида
ҳам
иш
-
латилади
:
ﺶﻴﻡ
و
گﺮﮔ
ﺪﻧرﻮﺨﻴﻡ
بﺁ
ﺎﺠکی
زا
gorg-o miš
az
yek j
ā
ā
b mixorand
“
Душманлар
бирга
(
айнан
бир
жойдан
)
сув
ичадилар
”. (
А
.
Маҳмуд
.
"
ﺮﻬﺵ
ﮏی
نﺎﺘﺳاد
"
. 218-
б
.)
Келтирилган
мисоллардан
маълумки
,
асо
-
сан
копулятив
сўз
бирикмалари
ён
-
атрофдаги
сўзлар
билан
изофали
бирикувга
киришиши
натижасида
фразеологик
маъно
касб
этади
.
Масалан
:
ﻪﻟﺎﺳ
ﺪﻨﭼ
و
ﻦیﺪﻨﭼ
ﺖﺳود
dust-e
č
andin-o
č
and sale –
“
эски
,
қадрдон
дўст
” (
айнан
“
бир
неча
йиллик
дўст
”),
ﺶﻴﻡ
و
گﺮﮔ
ﯼاﻮه
hav
ā
-ye
gorg-o miš –
“
ғира
-
шира
”, “
қош
қорайган
вақт
”
(
айнан
“
бўри
ва
қўйнинг
ҳавоси
”),
ﻦﻴﮕﻨﺳ
ﺺﺨﺵ
ﺶﻡارﺁ
و
šaxs-e sangin-o
ā
r
ā
meš –
“
вазмин
”,
“
жиддий
”, “
сипо
”, “
ўзини
тутиб
олган
” (
айнан
“
оғир
ва
вазмин
одам
”).
Бу
типдаги
копулятив
сўз
бирикмалари
турғундир
.
КФБ
маъноси
уни
ташкил
қилувчи
компонентларининг
умумий
маъносига
мос
келмаслиги
уларнинг
турғун
бирикма
эканлигидан
далолат
беради
ва
тилда
уларнинг
тайёр
бирликлар
сифатида
ишлати
-
лишини
таъминлайди
.
Таъкидлаш
керакки
,
форс
тилида
و
یﻌﺳ
ﺶﺵﻮک
sa’
y
-o
к
u
šeš –
“
ҳаракат
” (
айнан
. “
ҳара
-
кат
ва
ҳаракат
”),
ﺖﺒﺤﻡ
و
ﻖﺸﻋ
eš
γ
-o mohabbat –
“
севги
” (
айнан
“
севги
ва
севги
”),
ﻪﺼﻏ
و
ﻢﻏ
2
Персидско
-
русский
словарь
в
двух
томах
под
.
ред
.
Ю
.
А
.
Рубинчика
. –
М
.:
Русский
язык
, 1983.
Т
.II,
С
. 392.
S H A R Q M A S H ’ A L I
65
γ
am-o
γ
osse –
“
ғам
-
андуҳ
” (
айнан
“
ғам
ва
ғам
”),
ﺮکذ
و
ﺮکﻓ
fekr-o zekr –
“
ниятлар
”, “
ўй
-
лар
”, “
ҳаёллар
” (
айнан
“
фикр
ва
эслаш
”)
ка
-
би
икки
таркибли
бир
қанча
барқарор
(
тур
-
ғун
)
сўз
бирикмалари
ҳам
мавжуд
.
Бу
сўз
бирикмаларининг
тилда
тез
-
тез
ишлатилиши
ва
тайёр
ҳолдаги
бирликлардек
келиши
улар
фразеологизмларга
алоқадор
деган
тасаввур
уйғотади
.
Юқорида
келтирилган
ва
шунга
ўхшаш
копулятив
сўз
бирикмалари
қатъий
сўз
тартибига
эга
эмас
.
Шунингдек
,
улар
-
нинг
синонимлари
билан
ҳар
қандай
комби
-
нацияни
ҳосил
қилиш
мумкин
.
Масалан
:
یﻌﺳ
ﺶﺵﻮک
و
sa’
y
-o
к
u
šeš –
“
ҳаракат
”
форс
тилида
سﻼﺕ
و
یﻌﺳ
sa’
y-otal
ā
š,
ﺶﺵﻮک
و
شﻼﺕ
tal
ā
š-o
kušeš,
شﻼﺕ
و
ﺶﺵﻮک
kušeš-o tal
ā
š
1
каби
комби
-
национ
вариантларга
эга
бўлиб
,
бу
ҳолатда
сўз
бирикмасининг
семантикасида
ҳеч
қан
-
дай
ўзгариш
кузатилмайди
.
Юқоридаги
каби
бирликлар
рус
эроншуноси
Талибова
томо
-
нидан
эркин
копулятив
сўз
бирикмалари
сифатида
талқин
қилинади
2
.
КФБга
фразеологик
копулятив
сўз
бирик
-
маларидан
ташқари
жуфт
сўз
бирикмалари
,
копулятив
фразеологик
терминлар
(
КФТ
)
ва
кўп
таркибли
феълий
копулятив
фразеоло
-
гизмлар
(
КТФКФ
)
ни
ҳам
киритиш
мумкин
.
Жуфт
сўз
бирикмалари
.
Жуфт
сўз
би
-
рикмаларининг
маъноси
таркибий
қисмлари
маъносининг
йиғиндисидан
келиб
чиққани
туфайли
уларни
КФБ
сифатида
ўрганишни
тақозо
этади
.
Масалан
:
ردﺎﻡ
و
رﺪﭘ
pedar-o
m
ā
dar –
“
ота
-
она
” – “
ота
”
ва
“
она
”,
و
ﻪﻠﺠﻡ
ﻪﻡﺎﻧزور
majalle-vo ruzn
ā
me
“
матбуот
” – “
газе
-
та
”
ва
“
журнал
”,
ﺮهﻮﺵ
و
نز
zan-o šouhar –
“
эр
-
хотин
” – “
хотин
”
ва
“
эр
”,
لﺎﻴﻋ
و
ﻞها
ahl-o ay
ā
l
–
“
оила
” – “
аёл
”
ва
“
фарзандлар
”,
ﺮﺘﺥد
و
ﺮﺴﭘ
pesar-o doxtar –
“
фарзандлар
” – “
ўғил
”
ва
“
қиз
”,
ﺪﻧزﺮﻓ
و
نز
zan-o farzand –
“
оила
” – “
аёл
”
ва
“
фарзанд
”,
ﺖک
و
راﻮﻠﺵ
kot-o šalv
ā
r –
“
костюм
”
1
Мураккаб
копулятив
сўз
бирикмаларининг
турли
компонентли
комбинацияси
Сўлх
Мирзоининг
“
Сўнг
-
ги
қарор
”
ҳикоясида
ишлатилган
.
2
Талыбова
С
.
Э
.
Копулятивные
словосочетания
в
персидском
языке
. –
М
., 2002.
С
. 52.
– “
пиджак
”
ва
“
шим
”,
ﻦﻡاد
و
ﺖک
kot-o d
ā
man –
“
костюм
” – “
пиджак
”
ва
“
юбка
”
ва
б
.
Мазкур
мисолларда
таркибий
қисмлар
орасидаги
му
-
носабат
асосланган
ва
умумий
маъно
чиқарил
-
ган
.
Бу
сўз
бирикмалари
эркин
сўз
бирикма
-
лари
билан
ўзаро
омонимик
муносабатдадир
.
رﺪﭘ
pedar
“
ота
”
ва
ردﺎﻡ
m
ā
dar
“
она
”
сўзларини
мисол
сифатида
оламиз
.
ردﺎﻡ
و
رﺪﭘ
pedar-o
m
ā
dar
“o
та
-
она
”
сўзининг
ўзидаёқ
икки
субъект
иштироки
назарда
тутилади
ва
бу
сўз
бирикмаси
икки
маънога
эга
: 1) “
ота
”
ва
“
она
”
–
эркин
сўз
бирикмаси
; 2) “
ота
-
она
” –
турғун
сўз
бирикмаси
юзага
келиши
натижасида
шаклланган
КФБ
.
В
.
В
.
Виноградов
бир
хил
сўз
туркумла
-
ридан
иборат
бўлган
жуфт
бирликлар
учун
“
тенг
боғловчили
сўз
бирикмаси
”
терминини
сақлаб
қолиш
мумкинлигини
таъкидлайди
3
.
Бундай
бирликлар
лексик
-
семантик
барқа
-
рорликка
учраб
,
номинатив
функцияда
иш
-
латилади
4
.
Эронлик
тилшунослар
эса
бундай
сўз
бирикмаларини
ﺖﻔﺝ
تﺎﻤﻠک
kalam
ā
t-e joft –
“
жуфт
сўзлар
”
ёки
جودﺰﻡ
تﺎﻤﻠک
kalam
ā
t-e
mozdavaj –
“
копулятив
сўзлар
”
деб
аташади
5
.
Копулятив
фразеологик
терминлар
.
КФБ
орасида
вазирликлар
,
ташкилотлар
,
журнал
ва
газеталарнинг
номларини
англа
-
тувчи
бир
қанча
терминларни
учратиш
мум
-
кин
.
Бундай
сўз
бирикмалари
барқарор
ва
турғундир
.
Масалан
:
شروﺮﭘ
و
شزﻮﻡﺁ
ā
muzeš-o
parvareš –
“
таълим
-
тарбия
”, “
педагогика
”
(
айнан
شزﻮﻡﺁ
ā
muzeš –
“
таълим
”, “
ўқитиш
”,
شروﺮﭘ
parvareš –
“
тарбия
”),
ﻢﻴﻠﻌﺕ
و
ﺖﻴﺑﺮﺕ
ta’lim-o
tarbiyat –
“
таълим
” (
айнан
ﻢﻴﻠﻌﺕ
ta’lim –
“
таълим
”,
ﺖﻴﺑﺮﺕ
tarbiyat –
“
тарбия
”, “
таълим
”),
ﻩﺎﻴﺳ
و
ﺪﻴﭙﺳ
sepid-o siy
ā
h –
“
Оқ
ва
қора
” (
журнал
номи
;
ﺪﻴﭙﺳ
sepid –
“
оқ
”,
ﻩﺎﻴﺳ
siy
ā
h –
“
қора
”),
و
مﺎﻧ
یﻧﺎﺸﻧ
n
ā
m-o
neš
ā
ni
–
“
хабар
”, “
маълумот
” (
مﺎﻧ
n
ā
m –
“
исм
”,
یﻧﺎﺸﻧ
neš
ā
ni –
“
адрес
”).
3
Виноградов
В
.
В
.
Грамматика
русского
языка
.
Т
. 2.
Синтаксис
.
Ч
. 1. –
М
., 1954. –
С
. 42.
4
Рубинчик
Ю
.
А
.
Основы
фразеологии
персидского
языка
. –
М
., 1981. –
С
. 77.
5
دروﺪﻴﺵﺮﻓ
وﺮﺴﺥ
.
زوﺮﻡا
رﻮﺘﺳد
.
،ناﺮﻬﺕ
1348
.
ص
.
110
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
66
Маълумки
,
образлилик
терминологик
маънони
ифодалаш
учун
хос
хусусият
эмас
.
Таркибли
(
составли
)
терминлар
типик
КФБ
каби
зарур
фразеологик
хусусиятларга
эга
:
лексик
таркибнинг
барқарорлиги
,
таркибий
қисмларни
лексик
синонимлар
билан
ўз
-
гартириб
бўлмаслиги
,
умумий
маънонинг
ях
-
литлиги
ва
барқарорлиги
,
синтактик
таркиб
-
нинг
қатъийлиги
.
Бу
барча
хусусиятлар
тар
-
кибли
терминларни
тилнинг
тайёр
бирлиги
сифатида
намоён
бўлишини
таъминлайди
1
.
КФТ
стилистик
жиҳатдан
нейтрал
бўлиб
,
мажозий
(
метафорали
)
маънога
эга
бўлмайди
ва
номинатив
функцияни
бажаради
.
Асосан
,
изофали
сўз
бирикмалари
таркибида
учрай
-
ди
ва
бошқа
сўзларга
изофа
орқали
боғла
-
нади
:
تﺪﺡو
ﯽﺱﺎﻴﺱ
و
ﯼﻮﻨﻌﻡ
vahdat-e
ma’navi-
yo(vo) siy
ā
si
“
маънавий
-
сиёсий
бирлик
”
(
айнанﯼﻮﻨﻌﻡ
ma’navi –
“
маънавий
”,
یﺳﺎﻴﺳ
siy
ā
si
– “
сиёсий
”),
نﻮﻧﺎﻗ
ﺎﻘﺕرا
و
ﻮﺸﻧ
γā
nun-e
našv-o
erte
γā
–
“
эволюцион
ривожланиш
қонуни
”
(
айнан
ﻮﺸﻧ
našv
– “
ўсиш
”, “
ривожланиш
”,
ﺎﻘﺕرا
erte
γā
–
“
кўтарилиш
”, “
ошиш
”),
ﺪﻴﺷرﻮﺧ
و
ﺮﻴﺷ
خﺮﺳ
šir-o xoršid
-e sorx –
“
Қизил
хоч
” (
ﺮﻴﺵ
šir
–
“
шер
”,
ﺪﻴﺵرﻮﺥ
xoršid –
“
қуёш
”).
КФТ
вазирлик
ва
идоралар
,
телевизион
канал
ва
кўрсатув
номларида
ҳам
ишлати
-
лади
:
ترازو
ﺁ
شزﻮﻡ
شروﺮپ
و
vaz
ā
rat-e
ā
muzeš-o
parvareš
–
“
таълим
вазирлиги
” (
айнан
شزﻮﻡﺁ
ā
muzeš –
“
таълим
”, “
ўқитиш
”,
شروﺮﭘ
parvareš
–
“
тарбия
”),
ترازو
نﺎﻡرد
و
ﺖﺷاﺪﻬﺑ
vaz
ā
rat-e
behd
ā
št-o darm
ā
n
– “
соғлиқни
сақлаш
вазирлиги
” (
айнан
ﺖﺵاﺪﻬﺑ
behd
ā
št –
“
гигиена
”,
“
санитария
”,
نﺎﻡرد
darm
ā
n –
“
даволаш
” ),
ﻩرادا
ﯼﺮﺑاﺮﺕ
و
ﻩار
ed
ā
re-ye
r
ā
h-o tar
ā
bari
–
“
йўл
ва
транспорт
бошқармаси
” (
айнан
ﻩار
r
ā
h –
“
йўл
”,
ﯼﺮﺑاﺮﺕ
tar
ā
bari –
“
транспорт
”),
ﺖﺴپ
ﻩرادا
ﻦﻔﻠﺕ
و
فاﺮﮕﻠﺕ
و
ed
ā
re-ye
post-o telegr
ā
f-o telefon
–
“
алоқа
бошқармаси
” (
айнан
ﺖﺴﭘ
post –
“
почта
”,
فاﺮﮕﻠﺕ
telegr
ā
f –
“
телеграф
”,
ﻦﻔﻠﺕ
telefon
– “
телефон
”),
ﯼﺎﻤﻴﺱ
و
اﺪﺻ
ناﺮﻳا
se(a)d
ā
-
vo sim
ā
-ye Ir
ā
n –
“
Эрон
ТВ
каналининг
1
Исаев
М
.
И
.
Очерки
по
фразеологии
осетинского
язы
-
ка
.
Орджоникидзе
, 1964. –
С
. 14; Shaky M. Principles of
Persian Bound Phraseolog
у
. – Prague, 1967. – P. 28.
номи
” (
айнан
اﺪﺻ
se(a)d
ā
–
“
овоз
”,
ﺎﻤﻴﺳ
sim
ā
–
“
юз
”),
ترﺎﺸﺑ
و
ترﺎﺷا
eš
ā
rat-o baš
ā
rat –
“
нуқтаи
назар
”, “
нигоҳ
” –
телевизион
кўрсатувнинг
номи
(
айнан
ترﺎﺵا
eš
ā
rat –
“
белги
”, “
ишо
-
ра
”,
ترﺎﺸﺑ
baš
ā
rat –
“
қувончли
хабар
”).
Кўп
таркибли
феълий
копулятив
фра
-
зеологизмлар
.
Маълумки
,
феълий
фразеоло
-
гизмлар
ҲФТ
фразеологик
тизимида
салмоқ
-
ли
ўринга
эга
.
Уларнинг
ичида
копулятив
алоқали
(
бирикувдаги
)
икки
сўз
ва
бир
феъл
-
дан
иборат
бўлган
кўп
таркибли
феълий
ко
-
пулятив
фразеологизмлар
(
КТФКФ
)
алоҳида
ажратилади
:
ندﺮک
ﻦﻴﮕﻨﺳ
و
ﮏﺒﺳ
sabok-o sangin
kardan –
“
ҳамма
нарсанинг
салбий
ва
ижо
-
бий
томонларини
кўриб
чиқмоқ
” (
айнан
“
енгил
ва
оғир
қилмоқ
”),
ندﺮک
ﻞﺥد
و
جﺮﺥ
xarj-
o daxl kardan –
“
молиявий
ишларни
оқилона
олиб
бормоқ
” (
айнан
“
чиқим
ва
кирим
қил
-
моқ
”).
Масалан
:
دﻮﻤﺤﻡ
ازﺮﻴﻡ
....
ار
ﺶیﺎﻬﻤﺸﭼ
دﺮک
دﺎﺸﮔ
و
ﮓﻨﺕ
Mirz
ā
Mahmud …
č
ešmh
ā
-yaš-r
ā
tang-o goš
ā
d kard
–
“
Мирза
Маҳмуд
….
кўзларини
жовдиратди
(
пирпиратди
)
”. (
Х
.
Шоҳони
. “
سﻮﺳﺎﺝ
”. 42-
б
.).
Мазкур
гапдаги
ندﺮک
دﺎﺸﮔ
و
ﮓﻨﺕ
tang-o
goš
ā
d kardan –
“
пирпиратмоқ
(
кўз
)”
КТФКФнинг
исмий
қисми
(
دﺎﺸﮔ
و
ﮓﻨﺕ
tang-o
goš
ā
d,
айнан
ﮓﻨﺕ
tang –
“
тор
”,
دﺎﺸﮔ
goš
ā
d –
“
кенг
”)
антонимик
муносабатдаги
копулятив
сўз
бирикмасидан
ва
ندﺮک
kardan
феълидан
иборат
.
Форс
тилида
ندﺮک
ﮓﻨﺕ
tang kardan
–
“
торайтирмоқ
”
ваندﺮک
دﺎﺸﮔ
goš
ā
d kardan –
“
кенгайтирмоқ
”
қўшма
феъллари
мавжуд
.
ندﺮک
ﮓﻨﺕ
tang kardan
ваندﺮک
دﺎﺸﮔ
goš
ā
d kardan
икки
феълий
антонимининг
ўзаро
бирикуви
фразеологик
муносабатни
юзага
келтирмоқ
-
да
.
ندﺮک
к
ardan
феълини
тавтологияга
учра
-
шининг
олдини
олиш
мақсадида
мазкур
феъл
икки
сўз
(
исм
)
билан
бир
марта
ишла
-
тиляпти
ва
натижада
КТФКФ
ҳосил
бўляпти
.
КТФКФ
шаклланувчи
бу
усул
тез
-
тез
куза
-
тилади
ва
маъноси
уни
ташкил
қилувчи
тар
-
кибий
қисмларининг
лексик
маъносидан
ке
-
либ
чиқади
.
Бошқа
турдаги
копулятив
бир
-
ликларда
бўлгани
каби
синтактик
ва
ритмик
тузилиш
(
шакл
)
КТФКФнинг
характерли
хусусиятларидан
ҳисобланади
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
67
А
.
А
.
Веретенников
КТФКФга
“
доимо
бирга
ишлатилувчи
,
va/o
“
ва
”
тенг
боғлов
-
чиси
билан
боғланувчи
турғун
феълий
сўз
бирикмалари
”
1
ни
киритади
.
Ўз
фикрига
мисол
сифатида
икки
қўшма
феълнинг
бири
-
кувидан
иборат
қуйидаги
фразеологизм
-
ларни
келтиради
:
نﺪﻴﻨﺵ
ﻞﮔ
و
ﻦﺘﻔﮔ
ﻞﮔ
gol goftan-o
gol šenidan –
“
ширин
суҳбат
қурмоқ
” (
айнан
“
гул
деб
айтмоқ
”
ва
“
гул
деб
эшитмоқ
”),
ﻩﻮک
ندروﺁ
ﺮﺑ
شﻮﻡ
و
نﺪﻨک
kuh kandan-o muš bar
ā
var-
dan –
“
катта
куч
(
меҳнат
)
сарфлаб
,
арзимас
натижага
эришмоқ
” (
айнан
“
тоғни
кавлаб
фақат
сичқон
топмоқ
”),
ﺮﮕید
ﯼﺎﭘ
ود
و
ﻦﺘﺵاد
ﺎﭘ
ود
ندﺮک
ضﺮﻗ
ﻢه
do p
ā
d
ā
štan-o do p
ā
-ye digar ham
γ
arz kardan
–
“
орқасига
қарамай
қочмоқ
”,
“
тезда
ғойиб
бўлмоқ
” (
айнан
“
икки
оёққа
эга
бўлмоқ
,
яна
бошқа
икки
оёқни
қарзга
ол
-
моқ
”),
ﻦﺘﻓﺎی
ﻦﻴﻡز
رد
و
ﻦﺘﺴﺝ
نﺎﻤﺳﺁ
رد
dar
ā
sm
ā
n
jostan-o dar zamin y
ā
ftan
–
“
узоқ
қидирувлар
-
дан
сўнг
ниманидир
ёнгинасидан
топмоқ
”
(
айнан
“
осмондан
қидирмоқ
ва
ердан
топ
-
моқ
”),
نﺪﻧادﺮﮔ
ﺮﺑ
ﻪﻨﺸﺕ
و
ندﺮﺑ
ﻪﻧﺎﺥدور
ﺐﻟ
lab-e
rudx
ā
ne bordan-o tašne bar gard
ā
ndan –
“
лақиллатмоқ
”, “
чув
туширмоқ
”, “
айёр
”,
“
уддабурон
бўлмоқ
” (
айнан
“
дарё
бўйига
олиб
бормоқ
ва
ташна
ҳолда
қайтариб
олиб
келмоқ
”)
2
.
Юқорида
келтирилган
мисоллар
-
да
و
v
ā
v
ни
va
тарзида
ўқиш
ҳам
мумкин
.
Демак
,
КТФКФнинг
маъноси
таркибий
қисмлари
маъносининг
умумий
йиғиндиси
-
дан
ташкил
топади
.
А
.
А
.
Веретенников
таъкидлаганидек
,
маз
-
кур
типдаги
фразеологизмлар
фразеологик
гаплар
билан
ўзаро
алоқага
эга
эмас
(
кўпин
-
ча
аралаштирилади
)
ва
луғатларда
мақоллар
сифатида
келтирилади
.
Шунинг
учун
уларни
ўзаро
фарқлашда
қийинчилик
юзага
келади
3
.
Шундай
қилиб
,
ҲФТда
КФБ
фразеологик
копулятив
сўз
бирикмалари
,
терминлар
ва
кўп
таркибли
феълий
копулятив
фразеоло
-
1
Веретенников
А
.
А
.
Очерки
глагольной
фразеологии
персидского
языка
. –
М
., 1993. –
С
. 23.
2
Там
же
. –
С
. 23–30.
3
Веретенников
А
.
А
.
Очерки
глагольной
фразеологии
персидского
языка
. –
М
., 1993. –
С
. 23.
гизмлар
билан
ифодаланиши
мумкин
.
Тарки
-
бий
қисмларнинг
барқарорлиги
,
нутқда
на
-
моён
бўлиш
,
бирликнинг
семантик
яхлит
-
лиги
(
қисмларга
бўлинмаслиги
)
ва
ўзига
хос
стилистик
характеристиканинг
мавжудлиги
юқорида
саналган
фразеологик
бирликлар
-
нинг
муҳим
хусусиятларидан
ҳисобланади
.
