S H A R Q M A S H ’ A L I
98
Баъзан
сўзларни
ортиқча
қўшиб
қўйиш
ҳоллари
ҳам
учраган
.
Булар
қўлёзманинг
17
а
-
бет
16-
қатордаги
ай
(45:2)
сўзи
,
қўлёзманинг
18
б
-
бет
17-
қатордаги
азут
–
ал
-
хафнату
(51:4)
сўзлари
,
қўлёзманинг
47
б
-
бет
9-
қатордаги
ал
-
ға
:
биру
(148:6)
сўзи
,
қўлёзманинг
47
б
-
бет
13-
қатордаги
, 49
а
-
бет
4-
қатордаги
, 49
б
-
бет
14-
қатордаги
ва
йуқа
:
лу
(148:13; 152:12; 155:15)
сўзлари
,
қўлёзманинг
69
а
-
бет
11-
қатордаги
,
71
б
-
бет
3-
қатордаги
ул
(224:14; 233:15)
сўзи
,
қўлёзманинг
68
б
-
бет
7-
қатордаги
инни
(224:13),
қўлёзманинг
77
б
-
бет
12-
қатордаги
йаъни
:
(256:10)
сўзи
,
қўлёзманинг
83
б
-
бет
17-
қаторда
-
ги
ва
109
б
-
бет
17-
қатордаги
ҳува
(278:2; 363:8)
сўзи
,
қўлёзманинг
99
б
-
бет
4-
ва
5-
қаторлардаги
би
-
маъна
:
(329:12)
сўзи
,
қўлёзманинг
100
а
-
бет
1-
қатордаги
айд
.
ан
(390:14)
сўзидир
.
Аҳмад
Рифъат
нашрида
қўлёзмада
мавжуд
бўлган
айрим
сўзларни
ўринли
ва
ўринсиз
олиб
ташлаш
ҳоллари
ҳам
учрайди
.
Аҳмад
Рифъат
ўз
нашрида
хаттот
қўлёзмада
йўл
қўйган
кўплаб
хатоларни
тузатиб
берган
.
Бу
қадимий
қўлёзманинг
факсимиль
нашрларининг
юзага
келиши
ва
асарнинг
Аҳмад
Рифъат
томонидан
нашр
қилиниши
Маҳмуд
Кошғарийни
ва
унинг
“
Девону
лу
-
ғатит
турк
”
асарини
шарқшуносларга
танит
-
ди
.
Натижада
унга
бағишланган
бир
қанча
тадқиқот
ишлари
амалга
оширилди
ва
асар
-
нинг
таржималари
юзага
келди
.
НАВОИЙ
АСАРЛАРИ
ЛУҒАТИНИ
ЛЕКСИК
-
СЕМАНТИК
ПАРАДИГМАЛАР
АСОСИДА
ТАДҚИҚ
ЭТИШ
УМАРОВА
НАРГИЗАХОН
Филология
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ФарДУ
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
Алишер
Навоий
ижодида
қўлланган
ранг
-
тус
сифатлари
парадигма
асосида
тадқиқ
этилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
луғат
,
парадигма
,
парадигма
аъзолари
,
архисема
,
сема
,
интеграл
сема
,
диффе
-
ренциал
сема
.
Аннотация
.
В
данной
статье
исследуется
парадигма
прилагательных
,
обозначающих
цвет
,
использо
-
ванных
в
творчестве
Алишера
Наваи
.
Опорные
слова
и
выражения
:
словарь
,
парадигма
,
члены
парадигмы
,
архисема
,
сема
,
интегральная
сема
,
дифференциальная
сема
.
Summary.
This scientific article is devoted to the study of the adjective paradigmes which express colours in
creative works by Alisher Navai.
Keywords and expressions:
dictionary, paradigm, the members of paradigmes, archisema, sema, integral sema,
differential sema.
Ўзбек
лексикографиясининг
тарихи
Маҳ
-
муд
Кошғарийнинг
XI
асрда
яратилган
маш
-
ҳур
“
Девону
луғати
-
т
-
турк
”
асари
билан
бошланган
бўлса
,
Маҳмуд
Замахшарий
ўзи
-
нинг
“
Асосу
-
л
-
балоға
”
асари
ва
“
Муқадди
-
мату
-
л
-
адаб
”
деб
аталган
тўрт
тилли
(
араб
,
форс
,
ўзбек
,
мўғул
)
луғати
билан
ҳам
ама
-
лий
,
ҳам
назарий
лексикография
ривожига
катта
ҳисса
қўшди
.
Алишер
Навоий
ижодига
бўлган
катта
қизиқиш
боис
XV
асрдан
кейин
шоир
асарлари
тили
,
умуман
,
эски
ўзбек
тили
билан
боғлиқ
бир
қанча
луғатлар
яратилди
.
Навоий
асарлари
асосида
тузилган
луғатлар
ичида
“
Бадойи
ал
-
луғат
”
ва
“
Санг
-
лоҳ
”
луғати
анча
мукаммаллиги
билан
ажра
-
либ
турса
-
да
”
1
,
шу
типдаги
луғатларнинг
ҳеч
қайсиси
шоир
асарларида
нечта
сўз
қўллан
-
1
Нурмонов
А
.
Танланган
асарлар
. II
жилд
. –
Т
.: “
Ака
-
демнашр
”, 2012. 315-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
99
ганини
аниқлаш
ва
уни
шарҳлашни
мақсад
қилиб
қўймайди
.
Б
.
Ҳасанов
фикрича
, “
Али
-
шер
Навоий
асарлари
асосида
тузилган
лу
-
ғатларда
лексикографлар
кўпроқ
эски
ўзбек
тилига
хос
сўзларни
танлаб
олишга
интил
-
ганлар
. “
Санглоҳ
”
ва
“
Луғати
атракийа
”
га
бирмунча
арабча
ва
форсча
сўзлар
ҳам
ки
-
ритилган
.
Ж
.
Клосоннинг
ҳисобига
кўра
,
“
Санглоҳ
”
луғатида
мўғул
,
форс
,
араб
ва
бошқа
тиллардан
ўзлашган
970
га
яқин
лек
-
сик
бирликлар
мавжуд
”
1
.
Илмий
жамоатчилик
орасида
“
Абушқа
”
номи
билан
юритиладиган
Алойи
бинни
Муҳибий
томонидан
1560
йилда
тузилган
“
Ал
-
луғотун
Навоийя
ва
ал
истишҳодатул
чиғатоия
” (“
Навоий
луғати
ва
чиғатой
тили
далиллари
”)
луғатида
шоир
асарларидан
олинган
2000
та
сўз
маъноси
изоҳланади
.
А
.
К
.
Боровковнинг
фикрича
, “
Абушқа
луға
-
ти
” “
Бадоеу
-
л
-
луғат
”
нинг
қайта
ишланган
шакли
ёки
унга
яқин
бўлиб
,
унда
туркча
сўзларнинг
форсча
таржимаси
берилган
2
.
Фатҳ
Алихон
Кожарий
луғати
(XIX
аср
)
да
эса
8000
дан
зиёд
сўзга
изоҳ
берилиб
,
унинг
учдан
икки
қисмини
Навоий
асарларидан
олинган
сўзлар
ташкил
этади
.
Мазкур
луғатларнинг
тузилиши
,
мунда
-
рижаси
ва
ҳажми
ҳар
хил
.
Улардаги
лексик
унсурлар
8–9
мингдан
ошмайди
,
қолаверса
,
шоир
асарлари
лексикасини
тўлиқ
ёритишни
кўзда
тутмайди
.
Бу
борадаги
узоқ
йиллик
тажриба
ва
изланишлар
самараси
ўлароқ
ўтган
асрнинг
иккинчи
ярмидан
бошлаб
Алишер
Навоий
асарлари
лексик
захираси
асосида
бир
қатор
изоҳли
луғатлар
яратилди
.
1983–1985
йилларда
Э
.
И
.
Фозилов
раҳбар
-
лигида
шоир
асарлари
тилининг
4
жилдли
анча
мукаммал
луғати
нашр
этилди
. 1972
йилда
П
.
Шамсиев
ва
С
.
Иброҳимовлар
то
-
монидан
нашр
этилган
шоир
асарлари
луға
-
ти
20 000
дан
зиёд
лексик
унсурларни
ўз
ичига
олади
.
Қуйида
мазкур
луғат
асосида
1
Ўша
асар
. 314-
б
.
2
Турсунов
У
.,
Ўринбоев
Б
.,
Алиев
А
.
Ўзбек
адабий
тили
тарихи
. –
Т
.: “
Ўқитувчи
”, 1995. 170–171-
б
.
тўпланган
100
дан
ортиқ
ранг
-
тус
сифатлари
парадигмаси
хусусида
фикр
юритамиз
.
Бу
билан
шоир
асарлари
лексик
захирасини
мавзуви
жиҳатдан
тадқиқ
этишнинг
амалий
аҳамиятини
кўрсатиб
бериш
мумкин
.
Г
.
Шу
-
хардтнинг
фикрича
,
тилларнинг
луғат
тарки
-
бини
сўзлар
номлаган
нарсалар
гуруҳи
асо
-
сида
ўрганиш
ва
бир
хил
нарсалар
гуруҳи
тамойили
асосида
луғатлар
тузиш
(
яъни
,
те
-
матик
,
идеографик
)
алфавит
асосида
тузил
-
ган
луғатлардан
бирмунча
фойдалироқдир
3
.
Алишер
Навоий
асарларининг
I
жилдлик
луғати
асосида
айтиш
мумкинки
,
шоир
қўл
-
лаган
ранг
тушунчали
луғавий
бирликлар
-
нинг
26
таси
араб
тилига
, 67
таси
форс
тили
-
га
мансуб
, 9
таси
арабча
-
форсча
, 12
таси
туркий
тилга
тегишлидир
.
Навоий
ўз
асарларида
форс
ва
араб
тили
лексик
бирликлари
билан
бирга
,
ўзбек
тилида
мавжуд
бўлган
яшил
,
сариғ
,
оқ
,
қизил
,
қора
,
кўк
,
алоча
,
кўкбўз
,
чарда
,
қирмиз
,
қонлиғ
,
кўк
сингари
лексемаларни
ҳам
фаол
қўллаган
.
Шоирнинг
луғат
захирасидаги
неча
минг
-
лаб
сўзлар
доирасида
предмет
тушунчали
лек
-
семалар
,
шаксиз
,
етакчи
ўринни
эгаллайди
.
Белгилар
эса
миқдор
жиҳатдан
кейинги
ўрин
-
да
.
Белгининг
семантик
структураси
хилма
-
хил
бўлиб
,
улар
орасида
ранг
ифодаловчи
лу
-
ғавий
бирликлар
сон
жиҳатдан
оз
бўлса
-
да
,
бу
лексик
бирликларнинг
семантик
имкониятла
-
ри
ва
тасвирий
хусусиятлари
беқиёс
.
Навоий
асарлари
луғатини
лексик
-
семантик
пардигмалар
асосида
тадқиқ
этиш
лексик
бир
-
ликларнинг
семантик
тараққиётини
ёритишда
жуда
муҳим
ҳисобланади
.
Зеро
,
парадигматик
муносабат
муайян
белги
асосида
хотирада
боғланиб
турувчи
хилма
-
хил
муносабатларни
ўз
ичига
олади
.
Бу
муносабатни
чуқур
ўрганиш
эса
тил
эгаларининг
хотирасида
муҳрланган
оламнинг
лисоний
манзарасини
тўғри
ёритиш
-
да
катта
аҳамиятга
эга
.
Лексик
-
семантик
сатҳда
ҳам
парадигма
ҳосил
қилувчи
белги
сифатида
маъно
,
бир
-
3
Шухардт
Г
.
Вещи
и
слова
//
Избранные
статьи
по
языкознанию
. –
М
., 1950.
S H A R Q M A S H ’ A L I
100
лаштирувчи
сема
олинади
ва
лексемалар
-
нинг
семик
мундарижасини
ташкил
этган
қайси
семанинг
бирлаштирувчилик
(
пара
-
дигма
тузувчилик
)
вазифасига
кўра
турли
парадигмалар
ҳосил
бўлиши
таъкидланади
1
.
Қуйида
таҳлил
этилаётган
ранг
-
тус
сифат
-
лари
ҳам
“
муайян
ранг
”
умумлаштирувчи
семасига
кўра
,
маълум
парадигмаларни
ҳо
-
сил
қилиш
имкониятига
эга
.
Луғатда
келтирилган
ранг
-
тус
лексемалари
оқ
,
сариқ
,
қизил
,
яшил
,
кўк
,
сапсар
,
кулранг
,
ола
-
була
,
қора
сингари
бир
қатор
`
ранг
`
пара
-
дигмаларини
ҳосил
қилади
.
Бу
лексемалар
муайян
ранг
архисемаси
асосида
гуруҳланади
.
`
Қизил
ранг
` 31
та
, `
оқ
ранг
` 10
та
, `
сариқ
ранг
`
14
та
, `
яшил
ранг
` 10
та
, `
кўк
ранг
` 11
та
, `
қора
ранг
` 16
та
, `
чипор
(
ола
-
була
)
ранг
` 6
та
,
`
сапсар
`
ранг
5
та
лексемадан
таркиб
топган
парадигматик
муносабатлар
кўринишида
на
-
моён
бўлади
.
Яъни
қуйидагича
:
Қизил
ранг
`
семемали
лексемалар
:
арғавонгун
,
арғавоний
,
аҳмар
,
бақам
,
гул
-
ранг
,
гулфом
,
гулгун
,
гулгуна
,
гулгунпўш
,
гул
-
газ
,
гул
-
гул
,
гулнор
,
гулнорий
,
ёқутий
,
ёқут
-
фом
,
лаъл
,
лаългун
,
лаълфом
,
лолавор
,
ол
,
оташин
,
руммоний
,
сурх
,
хуний
,
шафақваш
,
шафақгун
,
шингарф
,
шингарфий
,
қирмиз
,
қонлиғ
,
ҳумро
;
Оқ
ранг
`
семемали
лексемалар
:
абяз
,
баёз
,
байзо
,
байзогун
,
кофур
,
кофургун
,
ко
-
фурий
,
кофуркирдор
,
сафид
,
саҳаргун
;
Сариқ
ранг
`
семемали
лексемалар
:
ас
-
фар
,
зарваш
,
зард
,
зарпайкар
,
заррина
ранг
,
заъфароний
,
коҳий
,
лемуи
,
норанж
,
норанжий
,
сандарус
,
сафро
,
хазоний
,
қаҳрабоваш
;
Яшил
ранг
`
семемали
лексемалар
:
ахзар
-
ваш
,
ахзаргун
,
ахзарий
,
зумрад
,
зангор
,
зумур
-
радгун
,
сабзагун
,
сабзо
,
хазро
,
тўтагий
;
Кўк
ранг
`
семемали
лексемалар
:
азрақ
,
кўкбўз
,
ложувард
,
ложувардий
,
мийно
,
мо
-
вий
,
нил
,
нилранг
,
нилий
,
нилуфарий
,
обгун
;
Қора
ранг
`
семемали
лексемалар
:
адҳам
,
зулматфишон
,
зулмоний
,
мушк
,
мушкфом
,
об
-
1
Нурмонов
А
.
Танланган
асарлар
. III
жилд
. –
Т
.:
“
Академнашр
”, 2012. 100-
б
.
нус
,
савод
,
сиёҳ
,
сияҳтоб
,
сияҳфом
,
тийра
,
шабгун
,
шабранг
,
қора
,
қийр
,
қийргун
;
Сапсар
ранг
`
семемали
лексемалар
:
бина
-
фш
,
бинафша
,
бинафшфом
,
нофармон
,
савсани
;
Аралаш
ранг
`
семемали
лексемалар
:
аблақ
,
абраш
,
алоча
,
арқам
,
палангий
,
песа
.
`
Чипор
`
ёки
`
аралаш
`
семемаси
билан
бирлашувчи
сифатлар
бирдан
ортиқ
ранг
аралашмасини
билдирувчи
сифатлардир
.
Бундай
сифатлар
таркибида
нечта
ранг
ифо
-
даси
бўлса
,
шулар
ёнма
-
ён
,
бир
юзада
галма
-
гал
қўлланганлигини
ифода
этади
.
Бу
аблақ
ва
абраш
2
арабизмларининг
луғавий
маъноси
изоҳига
ҳам
тааллуқли
:
аблақ
–
ола
-
була
,
оқ
-
қора
тус
(1);
ола
пўстин
(2);
жунлари
ола
йўлли
от
,
зебра
(3)
;
замона
аблақи
маж
.
кеча
-
кундуз
(4);
абраш
–
қизил
ола
ёки
қора
ола
тус
(1);
шу
хилдаги
от
(2);
кўк
абраш
–
жуни
кўк
холдор
от
.
Айрим
ранг
-
тус
сифатлари
маълум
нарсага
хос
рангни
ифодалайди
.
Бундай
сифатларнинг
қандай
ранг
билдириши
сўз
ўзагидан
англашилиб
туради
.
Масалан
,
бинафш
,
бинафша
,
бинафшфом
,
нофармон
,
савсани
каби
лексик
бирликлар
`
сапсар
`
тушунчаси
орқали
бир
парадигма
ҳосил
қилади
.
Алишер
Навоий
ижодида
камёб
ранг
-
тус
сифатларини
ҳам
учратиш
мумкин
.
Ана
шундай
сифатлардан
бири
`
кулранг
`
маъносини
ифо
-
даловчи
биргина
хокистарий
лексемасидир
.
Юқорида
келтирилган
сифатлар
муайян
ранг
семемасини
ифодалашига
кўра
бир
парадигма
ҳосил
қилса
ҳам
,
лекин
парадигма
аъзоларининг
ҳар
қайсиси
интеграл
семага
эга
бўлади
.
Масалан
,
арғавонгун
–
қизил
,
ёқутий
–
қип
-
қизил
,
лолавор
–
лоладай
қизил
,
оташин
–
ўтдай
қизил
,
руммоний
–
анор
ранг
,
шингарфий
–
қизғиш
.
Ушбу
ранглар
қизилликнинг
турли
хил
кўринишлари
ва
даражасини
ифодалайди
.
Қуйидаги
сифатлар
ҳам
фарқловчи
семаси
билан
қора
рангининг
турли
оттенкаларини
2
Навоий
асарлари
луғати
. –
Т
.:
Ғ
.
Ғулом
, 1972. 23, 25-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
101
юзага
чиқаради
:
адҳам
–
қора
,
зулмоний
–
қоп
-
қора
,
мушк
–
тим
қора
,
шабгун
–
қоп
-
қора
,
қийргун
–
қора
тусли
,
обнус
–
қора
тусли
.
Шоир
оқ
ранг
маъносида
эса
қуйидаги
лексик
бирликларни
қўллаган
:
абяз
–
оқ
,
байзо
–
ўта
оқ
,
байзогун
–
оқ
рангли
,
ялтироқ
;
бўз
–
кул
-
рангга
мойил
,
кофурий
–
оқ
рангли
.
Навоий
асарларида
ранг
-
тус
сифатлари
-
нинг
тузилишига
кўра
туб
,
содда
ясама
ва
қўшма
шакллари
ҳам
учрайди
:
ол
,
мовий
,
сурх
,
аблақ
;
руммоний
,
сабзагун
,
лолавор
,
кофургун
;
нилранг
,
гулнор
,
зарпайкар
,
зар
-
рина
ранг
,
гулранг
каби
.
Масалан
:
Кўнглакинг
барги
гулу
устида
гул
ранг
йилак
,
Гул
киби
жисминг
уза
уйлаки
,
гулгун
кўнглак
. (
ҒС
)
Ушбу
байт
мисолида
айтиш
мумкинки
,
Навоий
шеъриятида
ранг
1
,
тус
аффиксоиди
билан
ясалган
ранг
билдирувчи
қўшма
сифатларнинг
маъноси
аниқланмиш
орқали
англашилиб
туради
.
Бундан
ташқари
,
ўзак
морфеманинг
семантик
структурасида
ҳам
муайян
ранг
семаси
ҳам
мавжуд
бўлади
.
Ҳар
бир
парадигма
аъзоси
икки
хил
бел
-
гининг
бирлигидан
иборат
бўлади
.
Уларнинг
биринчиси
бирлаштирувчи
(
интеграл
)
белги
бўлиб
,
бу
парадигма
ҳосил
қилувчи
белги
саналади
.
Бошқа
белгилар
бир
парадигмага
бирлашган
аъзоларни
ўзаро
фарқлаш
учун
хизмат
қилади
.
Улар
фарқловчи
белгилар
ҳисобланади
.
Кўринадики
,
ҳар
бир
лисоний
бирлик
бирлаштирувчи
ва
фарқловчи
белги
-
лардан
ташкил
топади
2
.
Парадигма
аъзола
-
рининг
бу
каби
белгиларини
қуйида
`
гул↔қизил
`
интеграл
белгили
лексемалар
мисолида
ҳам
кўришимиз
мумкин
.
Навоий
назмий
асарларида
ранг
тушунчасини
ифо
-
далаш
учун
жуда
кўп
ўринларда
гул
сўзига
1
Ранг
сўзи
воситасида
отлардан
ранг
-
тус
билдирувчи
сифатлар
ясалади
.
Ранг
сўзи
жуфт
сўзлар
компонент
-
лигида
ҳам
келиши
мумкин
.
Ранг
сўзидан
турли
аф
-
фикслар
ёрдамида
сифатлар
ҳам
ясалади
:
рангли
,
ранг
-
сиз
,
рангдор
каби
.
Бу
ҳақда
қаранг
:
Содиқова
М
.
Ҳозир
-
ги
ўзбек
тилида
сифат
. –
Т
.: “
Фан
”, 1974. 88–89-
б
.
2
Нурмонов
А
.
Танланган
асарлар
. III
жилд
. –
Т
.:
“
Академнашр
”, 2012. 102-
б
.
мурожаат
қилар
экан
,
шоир
бу
сўзнинг
хилма
-
хил
шаклларини
яратади
:
гулгун
(`
гул
-
ранг
,
пуштиранг
`),
гулнорий
(`
қизил
рангли
,
анор
гули
рангли
`),
гулфом
(`
гулранг
,
қизил
`),
гулгуна
(`
қизил
`),
гулгаз
(`
кўкимтир
товланадиган
қизил
`),
гулгунпўш
(`
қип
-
қизил
`),
гулгул
(`
чаман
-
чаман
,
қип
-
қизил
`)
ва
ҳоказо
.
Уларнинг
ҳар
бири
қизил
рангининг
турли
оттенкаларини
ифодалайди
.
Масалан
:
Дам
-
бадам
ичмас
эрсанг
гулгун
май
,
Не
учун
оразинг
ўлмиш
гулгул
.
(
ФК
)
3
Байтда
гулгул
сўзининг
қўлланиши
тасо
-
дифий
эмас
.
Шоир
матнда
жуфтлик
тушун
-
часини
ифодалаш
учун
айнан
гул
сўзининг
такроридан
фойдаланган
:
маъшуқанинг
икки
юзи
ҳам
гулгун
майдан
–
ишқдан
лов
-
лов
ёнмоқда
.
Байтда
гулгул
сўзи
ранг
тушунчаси
-
ни
ифодалаш
учун
эмас
,
балки
маъшуқа
юз
-
ларини
бир
жуфт
гулга
қиёслаш
учун
қўл
-
ланган
.
Чунки
гулгул
сўзи
`
қизил
`
тушунчаси
билан
гўзал
юзига
эталон
бўлолмайди
.
Алишер
Навоий
асарлари
луғатида
ранг
-
тус
аффиксларининг
диахрон
шакллари
ҳам
учрайди
.
Бу
аффикслар
ўзаро
парадигматик
муносабатга
киришади
.
Тарихан
-
ий
, -
и
, -
фом
, -
ваш
, -
вор
, -
гун
, -
тоб
сингари
форсча
ва
арабча
аффикслар
ранг
-
тус
ифодаловчи
лексемалар
деривациясида
фаол
иштирок
этганлигини
кўриш
мумкин
.
Улар
луғатда
ранг
аффиксоиди
сифатида
изоҳланган
. “
Бу
аффикслар
ўзакдан
англашилган
предметга
`
қиёсланувчи
ранг
`
ифодасини
ҳосил
қилади
.
Жумладан
, -
ваш
, -
гун
аффикслари
ўзакдан
англашилган
предмет
рангига
қиёсланган
ранг
-
тусни
билдиради
”
4
.
Юқорида
қайд
этилган
қўшимчаларнинг
аксарияти
ана
шундай
хусусиятга
эга
.
Масалан
:
гулгун
–
пуштиранг
,
ахзарий
–
яшил
ранг
,
лемуйи
–
сариғ
,
сияҳфом
–
қора
тусли
,
шафақваш
–
шафақдай
қизил
,
лолавор
–
лоладай
қизил
,
сияҳтоб
–
қорамтир
.
Ушбу
деривацияда
-
ий
, -
ваш
, -
гун
аффикслари
серунум
ясовчилар
ҳисобланади
.
3
Алишер
Навоий
.
Хазойину
-
л
-
маоний
. IV
т
.
Фаво
-
йиду
-
л
-
кибар
. –
Т
.: “
Фан
”, 1963.
4
Абдураҳмонов
Ғ
.,
Рустамов
А
.
Навоий
тилининг
грамматик
хусусиятлари
. –
Т
.: “
Фан
”, 1984. 86-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
102
Навоий
асарлари
луғатида
рангни
мажо
-
зий
маънода
ифодаловчи
айрим
сўзларни
ҳам
учратиш
мумкин
.
Масалан
,
гулнор
,
кофур
,
мушк
,
норанж
1
ва
ҳоказо
.
Мушк
сўзи
сифат
ясовчи
-
ин
аффикси
билан
қуйидаги
сўз
бирикмалари
таркибида
қўлланади
:
муш
-
кин
рақам
–
қора
ёзув
,
қора
сиёҳ
билан
ёзиш
;
мушкин
саҳоб
–
қора
булут
;
мушкин
ҳилол
маж
. –
тим
қора
гажак
,
қора
қош
.
Мушкин
сўзининг
туркий
тилдаги
экви
-
валенти
бўлган
қора
сифатини
Навоий
қаро
ёки
қора
шаклида
қўллайди
.
Қора
лексемаси
бошқа
ранг
билдирувчи
сифатларга
нисбатан
кўп
маънолилиги
ҳамда
қўлланиш
часто
-
тасига
кўра
ажралиб
туради
.
Алишер
Навоий
матнда
қаро
сифатини
денотатив
ва
конно
-
татив
маъноларда
ҳам
қўллаган
:
қаро
кўз
,
қаро
тош
,
қаро
наргис
,
қаро
туфроғ
,
қаро
босмоқ
,
қаро
киймоқ
,
рўзғор
қаро
айламак
,
юзга
қаро
тиламак
,
қаро
бало
(
ёпирилиб
кел
-
ган
офат
),
қаро
жон
(
қийналган
жон
),
қаро
кун
,
қаро
оғриқ
(
қорайиш
касали
),
қаро
пул
,
қаро
қайғу
,
ахтар
қаро
(
бахтсизлик
),
бағри
-
қаро
(
қуш
).
Қуйидаги
байтда
эса
қора
сўзи
вазн
талаби
билан
қоро
шаклида
қўлланган
:
Қоши
ёсинму
дейин
,
кўзи
қоро
синму
дейин
,
Кўнглума
ҳар
бирининг
дарду
балосинму
дейин
?(
НШ
)
2
“
Ғаройибу
-
с
-
сиғар
”
девонидан
ўрин
ол
-
ган
мана
бу
мисолда
эса
шоир
қора
сифа
-
тини
шундай
маҳорат
билан
қўллайдики
,
натижада
,
иккинчи
мисрадаги
содда
гап
компонентлари
қора
лексемали
учта
фразема
кўринишини
олган
.
Чунончи
:
Қилди
овора
мени
хастани
овора
кўнгул
,
Хонумонимни
қаро
қилди
юзи
қора
кўнгул
. (
ҒС
)
Келтирилган
мисолда
хонумонимни
қаро
қилди
,
юзи
қора
,
қора
кўнгул
иборалари
қаро
ва
қора
сўзлари
ёрдамида
шаклланган
.
Била
-
мизки
,
қора
ва
қаро
сўзларининг
маъно
л
арида
деярли
фарқ
йўқ
.
Бу
ўринда
вазн
талаби
1
Навоий
асарлари
луғати
. –
Т
.:
Ғ
.
Ғулом
. 1972. 166,
319, 433, 468-
б
.
2
Алишер
Навоий
.
Хазойину
-
л
-
маоний
/
Наводиру
-
ш
-
шабоб
. –
Т
., 1989.
асосида
бир
сўзнинг
турли
фонетик
вариант
-
лари
қўлланган
.
Шундай
бўлса
-
да
,
қорага
нис
-
батан
қаро
лексемасида
ушбу
ранг
оттенкаси
ортиқроқ
.
Қаро
лексемаси
стилистик
бўёқ
ифода
этишда
ўз
инвариантидан
услубий
устунликка
эга
. “
Инвариант
тилга
,
вариантлар
эса
унинг
воқеланиши
сифатида
нутққа
хос
-
дир
.
Ҳар
иккиси
ўзига
ўхшаш
бошқа
бирлик
-
лар
билан
,
яъни
инвариант
бошқа
инвариант
-
лар
билан
,
вариантлар
бошқа
вариантлар
билан
парадигма
ҳосил
қилиши
ҳам
мумкин
”
3
.
Масалан
,
қора
лексемаси
бинафш
,
қизил
лек
-
семалари
билан
бир
парадигма
аъзосига
айла
-
ниши
мумкин
.
Ғазалларда
ранг
номларининг
радиф
сифатида
қўлланишида
ушбу
жиҳатлар
кўзга
ташланади
.
Яъни
:
Хилъатин
айлабмудур
ул
шўхи
сийминбар
қаро
,
Тун
саводи
бирла
кийгандек
маҳи
анвар
қаро
.
(
ҒС
)
Қилғали
кийган
либосин
ул
бути
зебо
бинафш
,
Ваҳки
,
ёқмас
хотиримға
ҳеч
ранг
илло
бинафш
.
(
ҒС
)
Қилғали
хилъатин
ул
сарви
гул
андом
қизил
,
Қилди
қон
тўкмак
ила
даҳрни
гулфом
қизил
.
(
ҒС
)
Кўринадики
,
ранглар
`
бир
хил
ранг
`
семаси
доирасида
эмас
,
балки
`
турфа
ранг
`
семаси
доирасида
ҳам
бир
парадигмага
бир
-
лашиши
мумкин
.
Улар
интеграл
белгиси
асосида
парадигма
аъзоларига
айланади
.
`
Ранг
`
семаси
ушбу
лексемаларнинг
семик
иерархиясида
архисема
сифатида
намоён
бўлади
.
Шунингдек
,
улар
`
қизил
ранг
`, `
қора
ранг
`, `
бинафш
ранг
`
каби
дифференциал
белгиси
асосида
фарқланади
.
Хулоса
ўрнида
айтиш
мумкинки
,
Алишер
Навоий
шеъриятида
қўлланган
луғавий
бир
-
ликларни
парадигматик
муносабатлар
асо
-
сида
тадқиқ
этиш
,
мавзулаштириш
бу
бир
-
ликларнинг
лисоний
ва
бадиий
хусусиятла
-
рини
атрофлича
ўрганишда
муҳим
аҳамият
-
га
эга
.
Зеро
,
бир
семантик
парадигма
остида
бирлашувчи
лексемаларнинг
умумий
ва
ху
-
сусий
жиҳатлари
,
ўхшаш
ва
фарқли
томон
-
лари
оппозиция
аъзолари
ўртасидаги
муно
-
3
Нурмонов
А
.
Танланган
асарлар
. III
жилд
. –
Т
.:
“
Академнашр
”, 2012. 102-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
103
сабатлар
кўринишида
намоён
бўлади
.
Қола
-
верса
,
буюк
шоирнинг
луғат
бойлигини
му
-
айян
мавзу
доирасида
ўрганиш
семеманинг
семик
табиатини
диахрон
аспектда
тадқиқ
этиш
имконини
ҳам
беради
.
ДАШТИ
ҚИПЧОҚДА
ЯРАТИЛГАН
ЛОТИНЧА
-
ФОРСЧА
ВА
ҚУМАНЧА
ЛУҒАТ
ЖАФАРОВ
БОТИР
Катта
илмий
ходим
-
изланувчи
,
НамДУ
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
қадимий
туркий
луғатлардан
бири
Кодекс
Куманикус
ва
унинг
туркий
-
шуносликда
тутган
ўрни
ҳамда
аҳамияти
,
қўлёзманинг
таркиби
ва
мазмуни
ҳамда
унинг
жаҳон
олимлари
томонидан
ўрганилиши
ҳақида
фикр
юритилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
қўлёзма
,
луғат
,
итальян
,
олмон
,
Шарқ
,
Кодекс
Куманикус
,
қипчоқ
,
шева
.
Аннотация
.
В
этой
статье
написано
о
древнетюркском
памятнике
Кодекс
Куманикус
,
его
роли
и
зна
-
чении
в
тюркологию
.
Кроме
того
,
написано
об
изучении
древнетюркской
рукописи
Кодекс
Куманикус
миро
-
выми
учеными
.
Опорные
слова
и
выражения
:
рукопись
,
словарь
,
итальянский
,
немецкий
,
Восток
,
Кодекс
Куманикус
,
кипчак
,
диалект
.
Summary.
This paper enlightens the ancient Turkic monument of “Codex Cumanicus”; its role and significance
in the field of Turkic studies. And here is given the analyses of the content, meanings and the works of other scholars
on this manuscript.
Keywords and expressions:
manuscript, dictionary, Italian, German, the East (Orient), “Codex Cumanicus”,
Kipchak, dialect.
Мамлакатимиз
мустақилликка
эришганидан
сўнг
аждодларимиз
қолдирган
бой
маданий
меросни
ўрганиш
,
уни
келажак
авлодларга
ет
-
казиш
бугунги
кундаги
олимлар
ва
уларнинг
ворислари
олдидаги
муҳим
масала
бўлиб
қол
-
моқда
.
Зеро
,
ҳар
бир
x
алқнинг
бугунги
тарақ
-
қиёти
ва
эртанги
куни
унинг
маданий
мероси
ҳамда
аждодлари
қолдирган
анъаналари
ва
қад
-
риятлари
асосида
мустаҳкамланади
.
Маълумки
,
мустабид
тузум
даврида
қанча
-
дан
-
қанча
маданий
ва
маънавий
ёдгорликлари
-
миз
оёқ
ости
бўлди
.
Не
-
не
олиму
фузалоларимиз
қатағон
қурбонларига
айланишди
.
Уларнинг
бебаҳо
қўлёзмаларига
ўт
қўйилди
ва
яна
қанча
асарлари
бизга
бошқача
талқинларда
етказилди
.
Биз
мустақиллигимиз
шарофати
билан
ўз
қад
-
риятларимизни
қайта
тиклашга
,
уларнинг
тўғри
талқинларини
билишга
мушарраф
бўлдик
.
Шу
ўринда
Юртбошимизнинг
ушбу
фикрларини
келтириш
ўринли
: “
Дунёдаги
зўравон
ва
тажо
-
вузкор
кучлар
қайси
бир
халқ
ёки
мамлакатни
ўзига
тобе
қилиб
,
бўйсундирмоқчи
,
унинг
бой
-
ликларини
эгалламоқчи
бўлса
,
авваламбор
,
уни
қуролсизлантиришга
,
яъни
энг
буюк
бойлиги
бўлмиш
миллий
қадриятлари
,
тарихи
ва
маъ
-
навиятидан
жудо
қилишга
уринади
”
1
.
Шунинг
учун
ҳам
ҳар
бир
x
алқ
ўз
тари
-
хини
,
миллий
-
маънавий
меросини
жиддий
ўрганиши
,
улардаги
бой
маданий
-
маърифий
ҳамда
бадиий
эстетик
имкониятлардан
юрт
равнақи
йўлида
,
юртдошларини
юксак
маъ
-
навиятли
шахслар
қилиб
тарбиялашда
фой
-
даланмоғи
жоиз
.
Юртбошимиз
“
Ўз
тарихини
билмайдиган
,
кечаги
кунини
унутган
мил
-
латнинг
келажаги
йўқ
”
2
, –
деб
бежиз
таъкид
-
ламаганлар
.
Тарих
саҳнасида
бунёдга
келган
бир
қатор
ёзма
обидалар
барча
туркий
халқ
-
лар
учун
муштараклиги
билан
ажралиб
тура
-
ди
.
Улар
туркий
халқлар
адабиётларининг
кейинги
босқичларидаги
тараққиёт
учун
1
И
.
А
.
Каримов
.
Юксак
маънавият
–
енгилмас
куч
. –
Т
.: “
Маънавият
”, 2008. 9-
б
.
2
Ўша
асар
. 4-
б
.
