Буддизм у тюркских народов раннего средневековья: литературные и лингвокультурные процессы

S H A R Q M A S H ’ A L I

3

ØÀУ ÀÄÀÁÈ¡ÒÈ ÂÀ ÏÎÝÒÈÊÀ

ИЛК

ЎРТА

АСРЛАРДА

ТУРКИЙ

ХАЛҚЛАРДА

БУДДИЗМ

:

АДАБИЙ

ВА

ЛИНГВО

-

МАДАНИЙ

ЖАРАЁНЛАР

СОДИ

ҚОВ

ҚОСИМЖОН

Филология

фанлари

доктори

,

профессор

,

ТошДШИ

Аннотация

.

Буддизм

илк

ўрта

асрларда

Шарқ

халқларининг

маданий

юксалиши

,

диний

-

фалсафий

фикрлар

умумий

-

лигини

таъминлаб

,

Шарқ

цивилизациясига

унумли

таъсир

кўрсатган

динлардан

бири

эди

.

Буддизм

қадимги

туркий

халқ

-

ларнинг

ҳинд

,

тоҳар

,

хитой

адабиётлари

билан

яқиндан

танишувига

имкон

туғдириб

берди

.

Таржима

адабиёт

гуркираб

ривожланди

;

Шарқ

тилларида

яратилган

будда

мазмунли

асарларнинг

қадимги

туркий

версиялари

яратилди

.

Таянч

сўз

ва

иборалар

:

буддизм

,

буддизм

ва

Қадимги

Шарқ

цивилизацияси

,

қадимги

турк

буддизми

,

турк

-

будда

адабиёти

,

адабий

алоқалар

,

будда

фалсафаси

,

илк

ўрта

асрлар

туркий

адабий

тили

,

турк

-

будда

ёзма

ёдгорликлари

,

туркий

ёзувлар

тарихи

.

Аннотация

.

Великий

шелковый

путь

стал

мощным

объединяющим

началом

в

истории

многочисленных

народов

Востока

.

Это

проявилось

не

только

в

плане

социально

-

экономического

взаимодействия

,

но

и

в

разнообразии

культурного

,

философского

взаимообмена

,

а

также

стимулировало

широкое

распространение

древних

религиозных

учений

,

способствовало

становлению

и

укреплению

литературных

взаимосвязей

,

обеспечило

взаимодействие

восточных

языков

этого

региона

.

Благодаря

Великому

шелковому

пути

письменность

и

книжное

дело

этих

народов

получили

мощный

стимул

к

развитию

.

В

частности

,

появились

новые

литературные

жанры

и

стили

,

сформировалась

лингвистическая

терминология

,

расширились

горизонты

философских

представлений

этих

народов

,

что

дало

толчок

к

дальнейшему

развитию

и

обогащению

восточной

цивилизации

.

Опорные

слова

и

выражения

:

буддизм

,

буддизм

и

древневосточная

цивилизация

,

древнетюркский

буддизм

,

тюркско

-

буддийская

литература

,

литературные

связи

,

буддийская

философия

,

раннесредневековый

тюркский

литературный

язык

,

тюркско

-

буддийские

письменные

памятники

,

история

тюркских

письменностей

.

Abstract:

Buddhism has played a great role in the historical and cultural interrelations of the Central Asian people. Buddhism

influenced not only the social development but also the spread of philosophical ideas. It served as a stimulus for the development of
the eastern Renaissance. Concerning the spread of Buddhism, we shouldn't forget about the political, cultural and economic

relations of the early Turkic peoples with the other peoples of the east along the Great Silk Road. In their religious and cultural
relations the early Turks took Buddhism from Indians, Tokharians and Sogds. Subsequently Turkic peoples themselves exerted a
great influence on the development of Buddhism. In this circular historical process early Turkic society played an important role.

Keywords and expressions:

Buddhism, Buddhism and ancient western civilization, ancient Turkic Buddhism, Turkic-Buddhist

literature, literary relationship, Buddhist philosophy, Turkic language of early middle ages, Turkic-Buddhist manuscripts, history of
Turkic scripts.

Шарқ

халқларининг

ижтимоий

-

сиёсий

ҳа

-

ёти

,

маданияти

тарихида

,

фалсафий

қарашлар

,

адабий

алоқалар

ва

тилларнинг

ўзаро

таъси

-

рида

буддизмнинг

ўрни

катта

бўлган

.

У

илк

ўрта

асрларда

улуслар

бирлиги

,

уларнинг

мада

-

ний

юксалиши

,

диний

-

фалсафий

фикрлар

уму

-

мийлигини

таъминлаб

,

Шарқ

цивилизациясига

унумли

таъсир

кўрсатган

динлардан

бири

эди

.

Буддизмнинг

Ўрта

Осиёга

кириб

келиши

Ўрта

Осиё

халқлари

буддизмга

мелод

-

нинг

илк

юзйилликларида

,

кушонлар

замо

-

нида

ўта

бошлаганлар

1

.

Айниқса

,

кушон

-

1

Қаралсин

:

Б

.

Г

.

Гафуров

.

Таджики

.

Древнейшая

,

древняя

и

средневековая

история

.

Книга

первая

. –

Душанбе

, 1989. –

С

. 214–217; Genel Türk Tarihi. 2. – Ankara, 2002. – S. 399.

лардан

бўлмиш

I

Канишканинг

подшоҳлиги

даврида

буддизмга

кенг

йўл

очиб

берилди

.

Ўша

пайтда

Кушон

давлатининг

чегаралари

кенгайди

:

ушбу

давлат

бир

ёғи

Шимолий

Ҳиндистондан

тортиб

,

ҳозирги

Афғонистон

ерлари

,

Ўрта

Осиё

ва

Шарқий

Туркистоннинг

айрим

ҳудудларини

қамрар

эди

.

Ёзма

манба

-

ларда

қайд

этилишига

кўра

,

Ўрта

Осиёда

Кеш

,

Суғд

ўлкасидан

Чочга

қадар

ерлар

айни

под

-

шоҳликка

қараган

.

Чегаралари

кенгайган

пал

-

лада

Фарғона

ҳам

унинг

тасарруфида

бўлган

-

лигини

тасдиқловчи

далиллар

бор

2

.

Кейинги

юзйилликларда

ҳам

Ўрта

Осиё

-

да

буддизмнинг

мавқеи

ва

таъсири

юқори

2

Б

.

Г

.

Гафуров

.

Кўрсатилган

асар

. 188–191-

б

.

S H A R Q M A S H ’ A L I

4

эди

.

У

қадимги

Тоҳаристонда

ҳам

кенг

ёйил

-

ган

.

Араблар

истилоси

арафасида

Ўрта

Осиёга

сафар

қилган

Шарқ

сайёҳлари

ёзиб

қолдирган

манбалар

бу

хусусда

яхши

ва

қизиқарли

маълумот

беради

.

Бу

жиҳатдан

629–645

йиллар

давомида

Ҳиндистонга

сафар

қилган

хитой

роҳиби

ва

та

-

ниқли

буддашунос

Сюань

-

цзан

кечмишига

ба

-

ғишланган

асарда

келтирилган

маълумотлар

ўта

аҳамиятли

.

Чунки

сайёҳнинг

сафар

йўли

Ўрта

Осиё

орқали

ўтади

.

Саёҳатномада

бу

ўл

-

калар

географияси

,

шаҳарлари

,

халқи

,

диний

қарашлари

,

урф

-

одатлари

яхши

ёритилган

1

.

726

йили

Ўрта

Осиёга

сафар

қилган

хитой

-

лик

сайёҳ

Хой

Чао

ўз

эсдалигида

Тоҳаристон

ўлкаларидаги

(

жумладан

,

Хутталон

ва

Вахан

ўлкалари

)

халқларнинг

динига

тўхталиб

: “

Под

-

шоҳ

,

уламолар

ва

халқи

буддизмнинг

хинаяна

мазҳабига

эътиқод

қилади

,

бу

юртда

ибодат

-

хоналар

ва

роҳиблар

жуда

кўп

”, –

деб

ёзган

эди

2

.

Сайёҳ

бу

юртнинг

халқи

тўғрисида

ҳам

яхши

маълумот

берган

.

Унинг

таъкидлашига

қараганда

,

бу

юртнинг

ҳукумдори

(

ябғуси

) –

турк

қавмларидан

,

мамлакат

халқининг

ярми

–

“

ху

”

лар

,

ярми

маҳаллий

халқ

,

иккинчи

ярми

–

турклардир

.

Юрт

араблар

қўлида

.

Халқининг

бир

қисми

тоҳарча

,

бир

қисми

туркча

,

қолгани

маҳаллий

тилда

сўзлашади

3

.

Араб

истилоси

арафасида

Самарқанд

ва

Бухородаги

буддизмнинг

аҳволи

ҳақида

бир

оз

ўйлаб

хулоса

чиқариш

керакка

ўх

-

шайди

.

Чунки

манбалар

бу

хусусда

икки

хил

,

бир

-

бирига

унчалик

мос

келмайдиган

маълумотларни

беради

.

Чунончи

,

тарихчи

Наршаҳийнинг

ёзишича

,

буддизм

гуллаган

бир

кезда

Бухоро

,

Самарқанд

сингари

ша

-

ҳарлар

будда

ҳайкалтарошлигининг

марка

-

зига

айланган

эди

4

.

Тарихчи

Хой

Чаонинг

ёзишича

эса

,

Суғдда

асосан

зардуштийлик

кенг

ёйилган

,

фақат

Самарқандда

будда

ибодатхонаси

бўлган

,

холос

5

.

1

Л

.

Ю

.

Тугушева

.

Уйгурская

версия

биографии

Сюань

-

цзана

. –

М

., 1991. – C. 4–7.

2

Б

.

Г

.

Гафуров

.

Кўрсатилган

асар

. 288-

б

.

3

Ўша

жойда

.

4

Z. Kitap

č

ı

. Orta Asyada Islamiyetin Yay

ı

l

ı

š

ı

ve Türkler.

– Konya, 1994. – S. 60–62.

5

Б

.

Г

.

Гафуров

.

Кўрсатилган

асар

. 314-

б

.

Биринчи

ва

Иккинчи

кўк

турк

хоқонлиқ

-

лари

даврида

асосан

тангриканлик

инончи

кенг

ёйилган

.

Шунга

қарамай

,

хоқонлиқнинг

ғарбий

ва

жанубий

ўлкаларида

буддизм

ҳам

амал

қи

-

лар

эди

.

Қизиғи

шундаки

,

баъзи

турк

хоқонла

-

рининг

ўзлари

тангриканликка

сиғинсалар

-

да

,

буддизмга

кенг

йўл

очиб

бериб

,

унинг

ёйилу

-

вига

монелик

қилмадилар

.

Уйғур

хоқонлик

ва

давлатларида

эса

буддизм

ва

монийлик

турк

-

ларнинг

бош

динига

айланди

.

Олимларнинг

ёзишига

қараганда

,

буд

-

дизм

Хитойга

мелодий

II

асрда

,

орадан

икки

аср

ўтгач

,

Кореяга

,

Японияга

эса

VI

асрда

кириб

борди

6

.

Шундай

қилиб

,

буддизм

илк

ўрта

асрлардаёқ

Шарқнинг

кенг

ёйилган

йи

-

рик

ва

қудратли

динларидан

бирига

айланиб

улгурган

эди

.

Буюк

ипак

йўли

ва

буддизмнинг

ёйилиши

Буддизмнинг

Осиё

мамлакатлари

бўйлаб

ёйилиши

ва

унинг

йирик

бир

динга

айлани

-

шида

Буюк

ипак

йўлининг

таъсири

катта

.

Буддизмнинг

Ўрта

Осиёга

кириб

келиши

унинг

кейинги

такомилига

кенг

йўл

очиб

берганлигини

алоҳида

таъкидламоқ

керак

.

Муҳими

,

Буюк

ипак

йўлида

кечган

савдо

-

иқтисодий

,

маданий

алоқалар

туфайли

буд

-

дизм

кенг

тараққиёт

йўлига

тушиб

олди

.

Уларнинг

таъсирида

буддизм

Шарқнинг

йи

-

рик

динларидан

бирига

айланди

7

.

Фанда

буддизмнинг

Осиё

бўйлаб

ёйи

-

лиши

ва

унинг

дунё

динига

айланиш

тарихи

хусусида

бир

-

бирига

тескари

бўлган

икки

хил

қараш

бор

.

Биринчисига

кўра

,

буддизм

қадимги

Ҳиндистонда

шаклланган

,

кейин

-

роқ

Хитойга

ўтган

ва

Хитой

орқали

Осиё

-

нинг

бошқа

мамлакатларига

ёйилган

,

дейи

-

6

Қаралсин

:

D.E. Malcolm. Great World Religions:

Buddhism. The Great Courses. Boston University, 2003.
– P. 2, 45–50.

7

K.

Садыков

.

Роль

буддизма

в

историко

-

культурных

взаимосвязях

древних

тюрков

с

соседними

восточ

-

ными

народами

. //

Вестник

Челябинского

государст

-

венного

университета

.

Выпуск

7. 23/2007. – C. 96–99;

Его

же

.

К

проблеме

распространения

буддизма

. / The

history of spreading Buddhizm. The 7

th

International

Conference on Korean Studies Central Asian Association
for Korean Studies (CAAKS). – Tashkent, July 4–5, 2007.
– P. 232–237.

S H A R Q M A S H ’ A L I

5

лади

.

Бу

қараш

кўп

жиҳатдан

ўзини

оқла

-

майди

чоғи

.

Бунинг

сабаби

,

илк

ўрта

асрларда

,

ҳатто

милоддан

олдинги

юзйилликларда

ҳам

Ҳиндистоннинг

Хитой

билан

эмас

,

Ўрта

Осиё

мамлакатлари

билан

маданий

борди

-

келди

,

савдо

-

сотиқ

муносабатлари

анча

изга

қўйил

-

ган

эди

.

Масаланинг

иккинчи

томони

ҳам

бор

:

буддизм

ерли

халқларга

ўзаро

босқинлар

ёки

қудратли

давлатларнинг

зўрма

-

зўраки

сиёса

-

ти

,

тазйиқи

туфайли

қабул

қилдирилгани

йўқ

,

балки

тинч

йўл

билан

ёйилган

.

Савдо

йўлла

-

рида

олиб

борилган

турли

миссионерлик

ҳара

-

катлари

,

Шарқ

халқларининг

ижтимоий

-

мада

-

ний

алоқалари

туфайли

бир

ердан

бошқасига

ўтган

.

Аёнки

,

ўзаро

маданий

муносабатлар

,

савдо

-

сотиқ

алоқалари

тоғ

йўлларига

қараган

-

да

,

аҳоли

зич

яшайдиган

ерлар

,

текис

воҳалар

бўйлаб

осонроқ

ёйилади

.

Янада

муҳими

,

илк

ўрта

асрларда

Хитойдан

ғарбий

мамлакат

-

ларга

,

хусусан

,

Ҳиндистонга

бориладиган

йўл

Ўрта

Осиёдан

ўтган

.

Буддизмнинг

Осиё

мамлакатлари

бўйлаб

ёй

-

илувида

Буюк

ипак

йўлининг

таъсири

кучли

бўлган

.

Буддизмнинг

катта

йўли

Ўрта

Осиёдан

бошланади

.

Ўрта

Осиёга

кириб

келиши

унинг

кейинги

улкан

тараққиётига

туртки

бўлиб

хиз

-

мат

қилди

.

Аҳамиятлиси

,

ушбу

тарихий

жараён

буддизмнинг

Буюк

ипак

йўлига

чиқиб

олишига

имконият

туғдириб

берди

.

Буддизм

ипак

йўли

орқали

ҳаракатланиб

,

Шарқнинг

йирик

ва

кенг

ёйилган

динларидан

бирига

айланиб

олди

.

Буддизм

Буюк

ипак

йўли

орқали

Ўрта

Осиёдан

Шарқий

Туркистонга

,

сўнгра

Хитой

-

га

кириб

борди

.

У

ердан

эса

Осиёнинг

бошқа

элларига

ёйилди

.

Буддизмнинг

кейинги

тако

-

милида

унинг

илкин

ҳаракатлари

,

Ўрта

Осиё

орқали

катта

бир

оқимга

тушиб

олгани

сези

-

либ

туради

.

Қадимги

хитой

,

корейс

ва

япон

буддизмининг

айрим

қирралари

қадимги

турк

буддизмига

ўхшаб

кетишининг

сабабларидан

бири

ҳам

шундан

бўлса

,

ажабмас

.

Буддизм

бир

ўлкадан

иккинчи

ўлкага

ўтар

экан

,

янги

жамоага

аввалги

жамоанинг

айрим

маданий

анъаналарини

,

унинг

диний

-

фалсафий

қараш

-

ларини

ҳам

қўшиб

олиб

ўтган

.

Маълумки

,

махаяна

буддизмига

Ҳиндис

-

тонда

асос

солинган

эди

.

Лекин

у

Ўрта

Осиё

тупроқларида

ўзининг

янгича

амалий

татби

-

қини

топди

;

ерли

халқ

орасида

унинг

қай

жи

-

ҳатларини

қўллаш

мумкину

,

қай

жиҳатига

ис

-

лоҳ

киритиш

кераклиги

шу

ерда

аён

бўлиб

,

синовдан

ўтди

.

Буддизм

ўзининг

цивилизация

қаловини

шу

тупроқдан

топди

.

Бу

ерларда

махаяна

буддизмининг

ерли

халқлар

андоза

олиши

мумкин

бўлган

қолипи

ишлаб

чиқилди

.

Ушбу

қолип

кейинчалик

буддизмни

қабул

қилган

Осиёнинг

бошқа

халқлари

учун

ҳам

ўрнак

бўлиб

хизмат

қилди

.

Буюк

ипак

йўлида

яшовчи

халқлар

унинг

асосида

ўз

эътиқод

-

ларини

яратдилар

.

Шу

йўсин

буддизм

Буюк

ипак

йўли

халқларини

бир

-

бири

билан

боғлаб

турди

;

Шарқ

халқлари

ўртасида

кечган

мада

-

ний

анъаналар

,

диний

-

фалсафий

қарашлар

бирлигини

таъминлаб

берди

.

Буддизм

Ўрта

ва

Марказий

Осиёга

тар

-

қалган

чоғларда

бу

ердаги

халқларнинг

,

ху

-

сусан

,

туркий

халқларнинг

ижтимоий

-

сиё

-

сий

ва

маданий

ҳаётида

кескин

бурилиш

ясаганлиги

ёзма

манбалар

,

археологик

то

-

пилмалар

ва

бошқа

моддий

маданият

ёдгорлик

-

ларидан

аён

.

Қадимги

туркларнинг

илк

тангри

-

канлик

инончидан

сўнг

кенг

амал

қилган

ва

ўтмишда

исломга

қадар

теран

из

қолдирган

динлардан

бири

ҳам

буддизм

бўлди

.

Қадимги

туркларда

буддизмнинг

махаяна

мазҳаби

амал

қилган

.

Уни

туркий

ёзма

ёд

-

горликларда

ulu

ğ

kölü

ŋ

ü

(

яъни

, “

улуғ

тари

-

қат

”)

ёки

maxayan (<

санскр

. mah

ā

y

ā

na)

деб

аталган

.

Хинаяна

мазҳабини

ki

č

ig kölü

ŋ

ü

(

яъни

, “

кичик

тариқат

”)

дейилган

.

Буддизм

-

нинг

бу

мазхаби

илк

даврларда

Тоҳаристон

-

нинг

айрим

ўлкаларидагина

ёйилган

,

холос

.

Махаяна

буддизми

қадимги

туркларнинг

ҳаёт

тарзи

,

миллий

анъаналари

,

этнография

-

си

ва

маданияти

,

фалсафий

қарашларига

мослашган

тариқат

эди

.

Ёзув

маданияти

ва

китобат

санъати

Ҳозирга

қадар

сақланган

ёзма

ёдгорлик

-

ларга

қараганда

,

буддизм

муҳитида

туркий

халқлар

кўк

турк

,

қадимги

уйғур

ва

браҳма

ёзувларидан

фойдаланганлар

.

Шулар

ичида

кенг

ёйилгани

ва

шуҳрат

қозонгани

ҳозирда

“

уйғур

хати

”

номи

билан

юритилаётган

қа

-

димги

туркий

ёзувдир

.

Сабаби

,

бу

ёзувнинг

тарихи

узоқ

ва

кўлами

ҳам

кенг

1

.

1

Содиқов

Қ

.

Уйғур

ёзуви

тарихи

(

манбашунослик

ва

китобат

тарихи

масалалари

). –

Т

., 1997.

S H A R Q M A S H ’ A L I

6

Браҳма

ёзуви

туркий

муҳитга

бевосита

буд

-

дизм

билан

бирга

кириб

ўзлашган

.

Лекин

браҳ

-

ма

ёзувли

туркий

ёдгорликлар

унчалик

кўп

эмас

.

Шунинг

ўзиёқ

,

кўҳна

ҳинд

ёзувининг

Ўрта

Осиёдаги

диапазони

чекланганидан

дало

-

лот

беради

.

Афтидан

,

браҳма

хати

торроқ

дои

-

рада

,

айтиш

мумкинки

,

туркий

муҳитда

илк

ўрта

асрлардагина

амал

қилган

кўринади

.

Бу

ёзув

турк

-

будда

жамоаларида

тез

унутилган

.

Буддизм

даврида

эски

ёзув

ва

эпиграфика

анъанаси

таъсирида

кўк

турк

(

бошқача

айт

-

ганда

,

туркий

рун

,

урхун

-

енисей

)

ёзуви

ҳам

ишлатилган

.

Бу

ёзувда

битилган

уйғур

хо

-

қонлиги

даврига

тегишли

айрим

эпиграфик

матнлар

бор

.

Буддизм

даври

китобат

санъати

туркий

халқлар

маданияти

тарихида

чуқур

из

қолдир

-

ди

.

Буддизм

даврида

яратилган

китоблар

бир

неча

хил

:

улар

алоҳида

варақ

,

ўрамли

қоғоз

,

дафтар

,

жилдланган

китоб

ва

потхи

шаклида

.

Китобат

санъатида

ўзининг

тайёрланиш

усули

ва

кўриниши

билан

потхи

китоб

тури

алоҳида

ажралиб

туради

.

Бундай

китоб

тури

,

даставвал

,

қадимги

Ҳиндистонда

кашф

этил

-

ган

.

Абу

Райҳон

Беруний

ўзининг

“

Ҳиндисон

”

асарида

ҳинд

маданияти

ва

китобат

санъати

тўғрисида

сўз

юритиб

,

ана

шу

китоб

тури

ҳа

-

қида

ҳам

маълумот

бериб

ўтган

.

Потхи

китоб

бурунги

тибет

маданиятида

ҳам

шуҳрат

қозон

-

ган

,

аммо

хитой

китобатчилигида

йўқ

.

Шунинг

учун

бўлса

керак

,

олимлар

бундай

китоб

тури

туркларга

Тибетдан

келган

деб

қарайдилар

.

Шундайми

ёки

тўғридан

-

тўғри

ҳиндлардан

келганми

,

нима

бўлганда

ҳам

,

у

турк

дунёсига

буддизмнинг

муқаддас

таълимоти

,

маданияти

ва

санъати

,

будда

ёзма

ёдгорликлари

билан

биргаликда

кириб

келгани

аниқ

.

Қадимги

ҳиндлар

бундай

китобни

тайёр

-

лашда

ашё

сифатида

пальма

япроқларидан

фой

-

даланган

.

Муҳими

шундаки

,

турклар

потхи

китоб

турини

ўзлаштиргач

,

ўз

шароити

ва

гео

-

график

имкониятидан

келиб

чиққан

ҳолда

,

пальма

япроқлари

ўрнига

қоғоздан

фойдалана

бошлади

.

Бу

ишда

қоғоз

уларга

жуда

қўл

келди

.

Будда

китобат

санъатида

потхи

анъанаси

узоқ

асрлар

давом

этди

.

Кейинги

кезларда

китоб

тайёрлашнинг

янги

-

янги

усуллари

ўй

-

лаб

топилганига

қарамай

,

турк

-

будда

жамоа

-

лари

,

ҳатто

XVII

асрда

ҳам

потхига

тез

-

тез

мурожаат

қилиб

турганлар

.

Чунки

уларда

будда

асарларига

ҳурмат

-

эҳтиром

ўта

кучли

бўлиб

,

диний

асарларда

классик

тил

анъана

-

лари

билан

бир

қаторда

,

қадимги

китоб

шак

-

лини

ҳам

сақлаб

қолиш

муҳим

эди

.

Потхи

китобни

тайёрлаш

учун

аввал

унга

керакли

бўлган

бир

хил

бичимли

қоғозлар

қир

-

қиб

олинган

.

Сўнг

варақлар

ўртасига

,

уларнинг

ҳар

икки

ёғидан

симметрик

ҳолда

доирачалар

чизиб

чиқилган

.

Матн

ўнгдан

чапга

қараб

би

-

тилган

.

Хат

бир

бошдан

ёзиб

тушилиб

,

ҳалиги

доирачаларга

келганда

,

уларнинг

ичи

бўш

қол

-

дирилган

.

Варақнинг

терс

бетидаги

матн

ҳам

худди

шундай

битилган

.

Қўлёзма

тўлиқ

қўлдан

чиққач

,

ичи

бўш

қолган

доирачаларнинг

қоқ

ўртасидан

тешиб

чиқилган

.

Матн

битилган

ва

-

рақларни

дасталаб

туриб

,

уларнинг

тешигидан

ипга

тизилган

.

Сўнгра

қоғоз

бичимидаги

икки

-

та

пайраха

олиб

,

тахлоғлиқ

қоғознинг

икки

ёғи

-

дан

қопланган

ва

тешикдан

ўтказилган

тизим

-

часи

унга

тугиб

қўйилган

.

Ўз

навбатида

,

бу

пайрахалар

муқова

вазифасини

ҳам

ўтаган

ва

китобни

яхши

сақлаш

имконини

берган

.

Ки

-

тобни

ўқиш

керак

бўлганда

,

тизимчасидан

бў

-

шатилиб

,

ўқиб

бўлгач

,

яна

тугиб

қўйилаверган

.

Потхи

китобнинг

варақлари

patar

деб

аталган

.

Бу

сўз

санскритча

pattra

сўзидан

олинган

бўлиб

,

улар

пальма

япроқлари

ва

варақни

шундай

атаганлар

.

Туркий

тилда

бу

сўз

ўзининг

иккинчи

– “

китоб

варағи

”

маъ

-

носида

қўлланган

.

Ҳар

қайси

варақнинг

бош

қисмига

асар

бўлими

ва

ушбу

бўлимнинг

тартиб

кўрсат

-

кичи

ёзиб

чиқилган

.

Масалан

, “

Майтри

билан

учрашув

китоби

”

нинг

қўлёзмасида

китоб

бетлари

шундай

кўрсатилган

:

Yükün

č

, altï

patar

(

Юкунч

,

яъни

тангрига

алқов

бўлими

,

олтинчи

варақ

); Yükün

č

, yeti patar (

Юкунч

бўлими

,

еттинчи

варақ

); Baštïnqï ülüš, on

patar (

Аввалги

бўлим

,

ўнинчи

варақ

); Baštïnqï

ülüš, tört yigirmi patar (

Аввалги

бўлим

,

ўн

тўр

-

тинчи

варақ

)

ва

б

.

Бир

бўлим

тугагач

,

кейин

-

ги

бўлимдан

бошлаб

тартиб

кўрсаткичи

ҳам

янгиланади

.

Ушбу

кўрсаткичлар

,

ўз

навбати

-

S H A R Q M A S H ’ A L I

7

да

,

пойгир

(

погинация

,

яъни

варақнинг

кет

-

ма

-

кетлигини

кўрсатувчи

белги

)

вазифасини

ўтаган

ва

китоб

варақларини

тартибли

сақ

-

лаш

имконини

берган

.

Баъзи

қўлёзмаларда

варақ

кўрсаткичидан

олдин

асарнинг

оти

ҳам

ёзиб

кетилган

.

Масалан

, “

Абитаки

”

сутрасида

варақларнинг

тепа

қисмига

асар

бўлими

ва

варақлар

тар

-

тиби

билан

бирга

,

асарнинг

оти

ҳам

кўр

-

сатиб

кетилган

:

Abitaki, ü

č

ün

č

, säkiz qïrq –

Абитаки

,

учинчи

(

бўлим

),

ўттиз

саккиз

;

Abitaki, ü

č

ün

č

, toquz qïrq –

Абитаки

,

учинчи

(

бўлим

),

ўттиз

тўққиз

; Abitaki, ü

č

ün

č

, qïrq –

Абитаки

,

учинчи

(

бўлим

),

қирқ

сингари

1

.

Потхи

китоблардаги

тартиб

кўрсаткичи

-

нинг

бундай

эканлиги

бежиз

эмас

.

Сабаби

,

буд

-

да

китоблари

жамоа

орасида

тўлиқ

шаклда

ҳам

,

бўлимлари

айрим

-

айрим

ҳолда

ҳам

ёйилган

эди

.

Чамаси

,

айрим

буддистлар

асарнинг

керак

-

ли

бўлимини

ўзлари

учун

кўчириб

олиб

,

ундан

фойдаланганлар

.

Шарқ

матннавислигида

шун

-

га

ўхшаш

ҳодисани

монийлик

даври

тавбано

-

ма

-

дуоларида

ёки

ислом

муҳитида

яратилган

“

Ҳафтияк

”

да

ҳам

кузатиш

мумкин

.

Будда

китобатчилигида

саҳифаларга

бе

-

заклар

бериш

,

миниатюралар

ишлаш

у

қадар

авж

олган

эмас

.

Манбалар

орасида

роҳиб

-

ларнинг

суратлари

ёки

турли

безаклар

иш

-

ланган

қўлёзмалар

ҳам

бор

.

Лекин

улар

ислом

даври

Ўрта

Осиё

миниатюра

санъати

-

га

,

қўлёзмаларга

ишланган

безакларга

тенг

-

лаша

олмайди

.

Буддизм

даври

китобат

санъатининг

ўзига

яраша

сири

бор

.

Китоб

-

ларни

синчиклаб

кузатган

кишигина

буни

англаб

етади

.

Қўлёзма

китоблар

кўркини

,

ав

-

вало

,

матннинг

хат

услуби

таъминлаган

.

Ёзувнинг

кўрки

,

айрим

ўринларнинг

турли

сиёҳларда

ажратиб

берилгани

,

ҳатто

саҳифа

ўртасига

чизилган

бир

,

баъзан

икки

халқали

доирачалар

ҳам

китобни

безаб

туради

.

Буддизм

даврида

уйғур

ёзувининг

бир

неча

хил

хат

услуби

амал

қилган

.

Йирик

зодагонлар

1

Қаралсин

:

Сутра

общины

белого

лотоса

.

Тюркская

версия

.

Факсимиле

рукописи

.

Транскрипция

текста

.

Перевод

с

раннесредневекового

тюркского

языка

,

предисловие

,

примечания

,

указатель

слов

Тугушевой

Л

.

Ю

. –

М

., 2008. –

С

. 35–36, 70–71.

томонидан

буюртма

бериб

битилган

қўлёзма

-

лар

,

буддизмнинг

муқаддас

китоблари

кўпинча

ёзувнинг

ўзига

яраша

классик

бир

услубида

,

китобий

хатда

кўчирилар

эди

.

Бундай

матнни

битишда

учи

йирик

йўнилган

қамиш

қаламдан

фойдаланилган

бўлиб

,

битгучидан

ўта

кучли

маҳорат

талаб

қилади

.

Кундалик

битиглар

,

кишилар

ўртасидаги

ёзишмалар

,

айниқса

,

иш

қоғозлари

,

расмий

ҳужжатларни

битишда

ёзувнинг

югурик

ха

-

ти

(

курсивли

тури

)

танланган

.

Бундай

хатлар

учли

қалам

билан

ёзилган

.

Буддизм

тушунча

ва

қарашларига

кўра

,

ўлганлар

хотирасига

атаб

диний

китоблар

кўчиртириш

ўта

савобли

иш

саналган

.

Му

-

қаддас

китоблар

хонлар

,

беклар

,

йирик

зода

-

гонларнинг

буюртмаси

бўйича

кўчиртири

-

лар

эди

.

Бахшилар

(

хаттотлар

)

уларни

кўчи

-

ришда

ўзининг

бор

маҳоратини

ишга

солган

.

Ўша

даврларда

“

китоб

”

ни

bitig

деб

атал

-

ган

.

Яна

бу

сўзнинг

“

ёзув

;

хат

”

маънолари

ҳам

бор

;

у

biti-

,

яъни

“

ёзмоқ

;

битмак

”

феълидан

ясалган

.

Хат

битувчи

котиб

,

хаттотни

bitig

č

i,

ïlïm

ğ

a, baqšï~baxšï

дейилган

.

Булардан

baqšï~baxšï

сўзининг

илкин

маъноси

“

устоз

,

муаллим

”,

кейинчалик

хат

битувчи

котиб

-

ларни

ҳам

шундай

аташган

.

Ўрта

асрларда

,

хусусан

,

темурийлар

замонида

эски

уйғур

хатида

битувчи

котиблар

baxšï

дейилган

.

Бу

сўз

ҳозирги

ўзбек

тилида

ҳам

бор

:

у

“

достон

айтувчи

,

достончи

”

ни

англатади

.

Айрим

ўзбек

шеваларида

фолбин

ҳам

baxšï

деб

аталади

.

Буддизм

даврида

таълим

тизимининг

ри

-

вожланиши

,

омманинг

билим

ўрганиш

,

буд

-

да

таълимотини

эгаллашга

бўлган

эҳтиёжи

ўқувчиларни

қўлёзма

китоблар

билан

таъ

-

минлашни

қийинлаштириб

қўйди

.

Бунинг

оқибатида

китоб

яратишнинг

янги

бир

усули

ўйлаб

топилди

.

Бу

кашфиёт

китоб

яратиш

-

нинг

ксилография

усулидир

.

Бунга

кўра

,

матн

бошлаб

тахта

бетига

ёзиб

олинган

,

сўнг

ундан

қоғозга

нусха

олиб

,

китоб

яратилган

.

Китоб

яратишнинг

қадимги

ксилография

усули

кейинчалик

улуғ

кашфиётларга

сабаб

бўлди

:

у

Европага

бориб

литография

,

ундан

эса

типография

усулигача

бўлган

тараққиёт

S H A R Q M A S H ’ A L I

8

жараёнини

босиб

ўтди

.

Қўлёзма

фондларда

буддизм

давридан

қолган

ксилография

усу

-

лида

яратилган

китоблар

ҳам

бор

.

Қадимги

турк

-

будда

адабиёти

Буддизм

даври

туркий

адабиёти

ўз

хусу

-

сиятлари

,

йўналиши

,

жанрлар

типологияси

билан

бошқа

даврлардаги

адабиёт

,

хусусан

,

ўзидан

илгарироқ

яратилган

кўк

турк

ёзма

адабиётидан

ажралиб

туради

.

Бу

даврда

тур

-

кий

адабиётнинг

мазмуни

,

образлар

тизими

ҳам

ўзгарди

.

Кўк

турк

адабиётидаги

алплар

,

халқ

миллий

қаҳрамонларини

улуғловчи

битиглар

,

халқ

эпосларининг

ўрнини

будда

мазмунли

асарлар

эгаллади

.

Қадимги

турк

бадиий

адабиётида

буддизм

қарашлари

,

фалсафий

таълимотини

куйловчи

шоир

ва

ёзувчилар

етишиб

чиқди

.

Сингқу

Сели

(~

Шингқу

Шели

)

тудунг

,

Ки

-

Ки

,

Пиратя

Шири

,

Асиғ

тудунг

,

Чисуя

тудунг

,

Қалим

Кейши

будда

муҳитида

ижод

қилган

ана

шундай

турк

ижодкорларидан

эди

1

.

Буддизм

қадимги

туркий

халқларнинг

ҳинд

,

тоҳар

,

хитой

адабиётлари

билан

яқиндан

танишувига

имкон

туғдириб

берди

.

Таржима

адабиёт

гуркираб

ривожланди

.

Шарқ

тиллари

-

да

яратилган

будда

мазмунли

асарларнинг

қадимги

туркий

версиялари

яратила

бошлади

.

Бадиий

жанрлар

типологиясида

ҳам

кат

-

та

ўзгаришлар

юз

берди

.

Турк

адабиёти

янги

жанрлар

билан

бойиди

.

Жумладан

,

шеърият

-

да

қадимги

küg, taqšut~ta

ğ

šut, qošuq~qošu

ğ

,

yïr~ïr

билан

бир

қаторда

,

ҳинд

адабиёти

таъсирида

šlok (<

санскр

. šlok

а

), padak

(<

санскр

. p

ā

daka), käränt (<

санскр

. grantha)

сингари

шеър

турлари

ҳам

шаклланди

2

.

Буддизм

даври

турк

адабиётида

насрий

жанрлар

типологиясида

ҳам

ўзгаришлар

юз

берди

;

будда

қонунлари

,

ақоид

,

таълимоти

акс

этган

асарлар

шуҳрат

қозонди

.

Туркий

адабиёт

тарихида

диний

қонунларни

баён

этувчи

йирик

воқеабанд

асарлар

,

диний

-

фалсафий

қиссалар

илк

бор

буддизм

даврида

яратилган

.

Нўм

битиглар

(

сутралар

)

Шарқ

1

Arat R. R. Eski Türk Siiri. – Ankara, 1991. – S. 21–22.

2

Ўша

асар

. 19–20-

б

.

адабиётлари

ўртасида

кечган

алоқалар

таъ

-

сирида

юзага

келган

ана

шундай

адабий

тур

-

лардандир

.

Туркий

қиссачиликнинг

генезиси

ўша

замонларга

бориб

тақалади

.

Бундай

асарлар

nom

ёки

nom bitig

деб

юри

-

тилган

(

nom

атамаси

суғдча

nwm,

яъни

“

дин

қонуни

;

диний

таълимот

”

сўзидан

олинган

;

nom bitig

– “

ақоид

китоби

”

маъносини

бил

-

диради

).

Будда

диний

адабиётида

сутралар

(

қа

-

димги

туркий

тилдаги

аталиши

sudur~sutur

),

шастарлар

(

манбалардаги

шакли

šastïr~šastar

)

кенг

ёйилди

.

Sudur (<

санскр

. s

ū

tra)

–

сутра

,

Будданинг

насиҳат

ва

кўрсатмаларидан

иборат

;

šastar (<

санскр

. š

ā

stra)

–

сутранинг

тафсири

,

трактатдир

.

Буни

šastar bitig

ҳам

дейилган

.

Турк

адабиётида

улуғ

роҳибларнинг

кеч

-

мишини

,

муқаддас

қадамжоларга

уюштир

-

ган

зиёратларини

акс

эттирувчи

мемуарлар

яратилди

.

Булар

турк

-

будда

адабиётида

kavi

nom bitig

деб

аталган

.

Kavi (<

санскр

. k

ā

vya)

– “

эпос

,

эпик

асар

”

деган

маънони

беради

.

Будда

афсона

-

ривоятлари

кенг

тарқалди

.

Улар

purani (<

санскр

. pur

ā

na)

деб

аталган

.

Илк

ўрта

асрларда

Марказий

Осиёда

буд

-

дизмнинг

ёйилиши

Шарқ

халқларининг

ма

-

даний

ва

адабий

алоқалари

,

Шарқ

тилларининг

ўзаро

таъсирини

таъминлаб

берди

.

Ушбу

иж

-

тимоий

-

тарихий

,

маданий

жараён

таржимашу

-

нослик

соҳасида

ҳам

катта

бурилиш

ясади

.

Кўплаб

будда

ёдгорликлари

Шарқ

тилларидан

қадимги

туркий

тилга

таржима

қилина

бош

-

лади

.

Будда

асарлари

аввалига

санскритчадан

,

кейинчалик

уларнинг

тоҳарча

,

суғдча

ва

хитой

тилларидаги

варсияларидан

ўгирилган

3

.

Шу

вазият

тақозоси

билан

ўқимишли

турк

киши

-

лари

орасидан

буддашунослар

,

Қадимги

Шарқ

тилларининг

билимдонлари

,

таниқли

шарқ

-

шунослар

етишиб

чиқди

.

Партанаракшит

Кар

-

наважики

,

Сингқу

Сели

тудунг

ўша

замонда

шуҳрат

топган

ана

шундай

буддашунос

ва

тар

-

жимонлардан

эди

.

Таржимон

ва

олим

Партанаракшит

Карна

-

важики

– VIII

асрда

яшаб

ўтган

ижодкор

.

У

то

-

ҳар

тилидан

(“

Майтри

билан

учрашув

китоби

”

(“Maytri simit nom bitig”)

ни

таржима

қилган

.

3

Содиқов

Қ

.

Қадимги

турк

фалсафаси

. –

Т

., 2008. 65–

69-

б

.

S H A R Q M A S H ’ A L I

9

Сингқу

Сели

тудунг

эса

Х

асрда

яшаган

.

У

хитой

тилидан

“

Олтин

тусли

ёруғ

”(“Altun ö

ŋ

lüg

yaruq” = “Suvarnaprabh

ā

sa s

ū

tra”), “

Сюань

-

цзан

кечмиши

” (“Tsi-in-

č

ün kavi nom bitig”)

ҳамда

“

Вужуд

ва

кўнгилни

англаш

китоби

” (“Et-özüg

kö

ŋ

ülüg körmäk atlï

ğ

nom bitig”)

асарларини

қадимги

туркий

тилга

таржима

қилган

1

.

Қизиғи

шундаки

,

Сингқу

Сели

таржима

-

ларини

асарларнинг

асл

версияларига

чоғиш

-

тириб

кўрган

олимлар

улар

хитойча

матнлар

-

дан

сўзма

-

сўз

ўгирилмаганини

аниқлаганлар

.

Таъкидлаш

жоизки

,

ушбу

таржималарнинг

қай

бирини

олманг

,

улар

оддий

асарлар

эмас

.

Тар

-

жимоннинг

кучли

билим

эгаси

экани

,

туркий

тил

имкониятларидан

усталик

билан

фойдала

-

на

олгани

,

қолаверса

,

унинг

истеъдодли

сўз

устаси

,

шоир

ва

ёзувчи

бўлганидан

далолат

беради

.

Матнлар

услуби

юксак

балоғат

дара

-

жасида

.

Англашиладики

,

таржимон

турк

ўқув

-

чисига

будда

ғояларини

чуқурроқ

сингдириш

,

матнларни

ўқишли

қилиш

мақсадида

асарлар

-

нинг

ғояси

ва

мазмунини

сақлаган

ҳолда

,

фикр

-

ни

турклар

тасаввурига

тўғри

келадиган

ту

-

шунчалар

билан

берган

.

Диний

-

фалсафий

ата

-

малар

ҳам

,

матннинг

баён

услуби

,

бадиий

-

тас

-

вирий

воситалар

ҳам

–

бари

шунга

бўйсунади

.

Сингқу

Сели

уларни

қайта

ишлаб

,

мустақил

асар

даражасига

кўтарган

.

Шунинг

учун

ҳам

турк

-

будда

асарларини

бадиий

таржималар

деб

эмас

,

балки

қадимги

турк

ёзма

адабиётининг

сара

намуналари

сифатида

қарамоғимиз

керак

.

Туркий

тилда

буддизм

атамалари

тизимининг

шаклланиши

Буддизм

даврида

қадимги

турк

ва

Шарқ

тилларининг

ўзаро

муносабатлари

авж

олди

.

Шарқ

тилларининг

ўзаро

алоқалари

,

диний

-

фалсафий

қарашлар

,

маданият

,

бадиий

ада

-

биётда

кечган

жараёнлар

қадимги

туркий

тил

луғат

таркибининг

янги

атамалар

билан

бойишига

олиб

келди

.

Санскрит

тилидан

ди

-

ний

ва

фалсафий

тушунчаларни

англатувчи

сўзлар

,

буддизм

санъати

,

маданияти

,

маъо

-

риф

,

адабиётшунослик

ва

фаннинг

айрим

соҳаларига

тегишли

атамалар

туркий

тилга

1

Ўша

жойда

.

ўзлаша

бошлади

.

Тилшуносликда

,

дин

ва

фалсафа

соҳасида

янги

атамалар

яратилди

.

Шу

билан

бир

қаторда

,

луғат

таркибидаги

сўз

-

ларнинг

айримлари

будда

тушунча

ва

тасав

-

вурларини

ҳам

ифода

эта

бошлади

.

Бир

сўз

билан

айтганда

,

бу

даврда

туркий

адабий

тилида

будда

таълимотига

оид

бутун

бошли

атамалар

тизими

яратилди

.

Илк

ўрта

асрларда

кечган

ушбу

ижтимоий

,

лингво

-

маданий

жа

-

раённинг

бари

қадимги

туркий

будда

ёзма

ёд

-

горликларда

ўз

изини

қолдирган

.

Чет

тиллардан

сўз

ўзлашувида

таржима

адабиётнинг

ҳам

таъсири

кучли

бўлди

.

То

-

ҳар

,

суғд

,

хитой

тилларидан

ўгирилган

ди

-

ний

-

фалсафий

асарларда

санскритча

лексик

қатлам

билан

бир

қаторда

,

ўша

тиллардан

ўзлашган

сўзлар

ҳам

анчагина

бор

.

Ўша

давр

тилшунослигида

чет

тиллардан

сўз

ўзлаштириш

,

туркий

тилнинг

ички

имко

-

ниятларидан

фойдаланган

ҳолда

янги

атамалар

ясаш

ҳамда

тилда

бор

сўзларни

янги

маънода

қўллаш

усуллари

пухта

ишлаб

чиқилган

эди

.

Қадимги

туркий

ёзма

адабий

тилида

чет

тиллардан

сўз

ўзлаштириш

ва

янгиларини

ясаш

принциплари

қуйидагича

:

Муайян

сўз

асл

тилда

қандай

бўлса

,

ўшан

-

дайлигича

ўзлаштирилган

,

лекин

талаффузи

туркий

тилга

мосланган

.

Бундай

атамалар

ўз

-

лашган

қатламнинг

йирик

бир

қисмини

ташкил

этади

.

Масалан

,

nirvan (<

санскр

. nirv

ā

na)

сўзи

будда

таълимотида

мутлақ

сокинлик

,

нирвана

;

ma

ğ

astv (<

санскр

. mah

ā

sattva)

–

олижаноб

,

бошқа

жонзотларга

чин

йўлни

кўрсатувчи

;

bodisatv (<

санскр

. bodhisattva)

–

бодхисаттва

.

Чет

сўзларга

туркий

қўшимчалар

қўшиш

билан

ҳам

янги

атама

ясалган

.

Масалан

,

nom

č

ï

–

будда

қонунларининг

билимдони

,

қонунлар

-

ни

йўрувчи

,

маъносини

айтиб

берувчи

уламо

.

Бу

ўринда

ўзлашган

nom

сўзига

туркий

-

č

ï

қўшимчасини

қўшиш

билан

янги

атама

ясал

-

ган

.

Бу

сўз

бошқа

шаклларда

ҳам

ишлатилган

.

Жумладан

,

қонунлардан

сабоқ

берувчи

устоз

,

уламони

nom

č

ï a

č

arï~nom

č

ï baxšï

ҳам

дейил

-

ган

.

Бу

ерда

a

č

arï (<

санскр

.

āčā

rya)

“

ўқитувчи

,

устоз

”

маъносида

.

Будда

матнларида

баъзи

иборалар

,

диннинг

асосини

белгиловчи

тушунчалар

(

формулярлар

)