S H A R Q M A S H ’ A L I
67
қўлёзмалар
орқали
бизгача
етиб
келган
.
Ай
-
римлари
бир
неча
вариантга
ҳам
эга
.
Лекин
улар
ҳам
манбашунослик
ва
матн
-
шунослик
нуқтаи
назаридан
махсус
ўрганил
-
ган
эмас
.
Демак
,
Яссавий
мактаби
шоирлари
қала
-
мига
мансуб
шеърий
қиссаларни
манбашу
-
нослик
ва
матний
тадқиқини
амалга
ошириш
бугунги
куннинг
долзарб
вазифаларидандир
.
ҲОФИЗ
ХОРАЗМИЙ
ДЕВОНИНИНГ
АНҚАРА
НАШРИ
СУЛАЙМОНОВ
МЎМИНЖОН
Филология
фанлари
номзоди
,
доцент
,
НамДУ
Аннотация
.
Бу
мақолада
Ҳофиз
Хоразмий
девонининг
профессор
Ражеп
Тўпарли
томонидан
амалга
оширилган
Анқара
нашри
ҳақида
фикр
юритилади
.
Нашрнинг
ютуқ
ва
камчиликлари
таҳлилга
тортилиб
,
илмий
ва
амалий
аҳамияти
очиб
берилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Ҳофиз
Хоразмий
,
девон
,
Ражеп
Тўпарли
,
Анқара
нашри
,
қўлёзма
,
жанр
,
марсия
,
тахаллус
.
Аннотация
.
В
настоящей
статье
речь
идет
об
издании
дивана
Хафиза
Харезми
в
Анкаре
,
а
также
изложено
научное
и
практическое
значение
настоящего
издания
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Хафиз
Харезми
,
диван
,
Раджеп
Топарли
,
Анкаринское
издание
,
рукопись
,
жанр
,
марсия
,
псевдоним
.
Abstract.
This article is about the edition of divan of Hafiz Khar
е
zmi in Ankara and as well scientific and practic
importance of this edition is expounded in it.
Keywords and expressions:
Hafiz Kharezmi, divan, Radjeph Toparli, Ankara edition, manuscript, genre, marsiya,
pseudonym.
Алишер
Навоийга
қадар
ўзбек
тилида
ижод
қилган
шоирлар
орасида
XIV
аср
охири
–
XV
асрнинг
биринчи
ярмида
яшаган
Ҳофиз
Хоразмий
ўзининг
сермаҳсул
ва
салмоқли
ада
-
бий
мероси
билан
ажралиб
туради
.
У
ўзбек
мумтоз
адабиёти
тарихида
маълум
бўлган
жанр
-
лардан
9
тасида
баракали
ижод
қилган
.
Агар
шоир
девони
қўлёзмасининг
охирги
саҳифалари
йўқолганлигини
эътиборга
олсак
,
бошқа
жанрлардаги
намуналар
ҳам
бўлиши
мумкин
деб
тахмин
қила
оламиз
.
Ҳофиз
Хоразмий
ижодий
меросида
биргина
ғазал
жанрида
ёзилган
1052
та
шеърнинг
мавжудлиги
ҳам
шоирнинг
истеъдодли
ижодкор
эканлигидан
далолат
беради
.
Унинг
ҳаёти
ва
ижодий
мероси
ҳақида
1975
йилгача
,
яъни
девони
Ҳиндистоннинг
Ҳайдаробод
шаҳридан
топилгунга
қадар
,
илм
аҳли
ҳеч
қандай
маълумотга
эга
бўлмаган
.
Дастлаб
,
шу
девонни
аниқ
-
лаган
ва
юртимизга
фотонусхасини
олиб
келган
профессор
Ҳамид
Сулаймон
шоир
ҳақида
бир
неча
оммавий
нашрларда
мақолалар
эълон
қилиб
1
,
асарларидан
намуналарни
чоп
эттирди
2
.
Шоир
девони
1981
йилда
2
та
китоб
ҳолида
нашр
қилинди
3
.
Аммо
мазкур
нашрни
1
Хоразмий
Ҳофиз
шеъриятидан
намуналар
. //
Адабий
мерос
, 1978. 23–44-
б
.
2
Хоразмий
Ҳофиз
шеъриятидан
. –
Т
.:
Ўз
КПМК
нашрёти
, 1980. 120-
б
.
3
Хоразмий
Ҳофиз
.
Девон
. 1–2-
китоб
. –
Т
.:
Ўз
КПМК
нашрёти
, 1981.
S H A R Q M A S H ’ A L I
68
кўриш
Ҳамид
Сулаймонга
насиб
бўлмади
1
.
Девон
нашрини
олимнинг
турмуш
ўртоғи
Фозила
Сулаймонова
ҳамда
шогирдлари
амалга
оширдилар
.
Девон
нашри
ҳақида
матбуотда
атоқли
адабиётшунос
олимлар
иштирокида
қизғин
баҳс
-
мунозара
бўлиб
ўтди
.
Бу
нашрнинг
юутуқ
ва
камчиликлари
тўғрисида
асосли
фикр
-
муло
-
ҳазалар
билдирилди
.
1988
йилда
“
Ўзбек
адабиёти
бўстони
“
туркумида
чоп
этилган
“
Ҳаёт
васфи
”
тўпламига
ҳам
шоир
лирикасининг
асосий
қисми
киритилди
2
.
Юқорида
эслатиб
ўтилган
баҳс
-
муназараларда
билдирилган
танқидий
фикрлар
инобатга
олиниб
,
айрим
камчиликларнинг
тузатилгани
бу
нашрнинг
ютуғи
бўлди
.
Ҳофиз
Хоразмий
ижодий
мероси
тўғрисида
яна
бир
неча
мақолалар
эълон
қилинди
ва
махсус
тадқиқот
яратилди
.
Мазкур
мақола
муаллифи
эса
1996
йилда
“
Ҳофиз
Хоразмий
ва
ўзбек
лирик
шеърияти
ривожи
”
мавзуида
номзодлик
диссертациясини
ҳимоя
қилди
3
.
Шоир
шеърлари
билан
айтиладиган
қўшиқлар
санъаткорлар
ва
халқимизнинг
севимли
мулкига
айланиб
улгурган
4
.
Ҳофиз
Хоразмий
ижодини
чет
эллик
адабиётшунослар
ҳам
ўрганишди
ва
ўрганишмоқда
.
Жумладан
,
шоир
девонининг
Туркияда
,
аниқроғи
,
Анқара
шаҳрида
чоп
этилиши
ана
шун
-
дай
хайрли
ишлардан
бири
ҳисобланади
5
.
Ҳофиз
Хоразмий
девонининг
мазкур
нашрини
профессор
Режап
Тўпарли
амалга
оширган
.
Аввало
,
унинг
фидойилигини
эътироф
этиш
лозим
:
олим
девон
қўлёзмасининг
фотонусхасини
профессор
Явуз
Ақпинар
ёрдамида
Ҳиндистонданнинг
Ҳайдаробод
шаҳридаги
Салоржанг
музе
-
йидан
олган
.
Девоннинг
Анқара
нашри
“Harezmli Hafiz’in divani” (Inceleme–Metin–Tipkibasim)
деб
номланган
.
Шу
ўринда
Режап
Тўпарли
Ҳофиз
Хоразмий
ҳаёти
ва
адабий
меросига
оид
бир
неча
мақола
эълон
қилиб
,
туркиялик
китобхонларни
ўзбек
шоири
ҳақидаги
маълумотлар
билан
батафсил
таништирганлигини
ҳам
таъкидлаб
ўтиш
лозим
,
деб
ҳисоблаймиз
6
.
Анқара
нашрининг
энг
муҳим
жиҳатларидан
бири
,
шубҳасиз
,
шоир
лирик
меросининг
тўлиқ
ҳолда
,
қисқартирилмай
чоп
этилганлигидир
. 1981
йилда
ўзбек
тилида
2
та
китоб
ҳолида
чоп
этилган
нашрига
қасидалар
, 6
та
форсча
ғазал
,
айрим
рубоий
ва
қитъалар
,
Иброҳим
Султон
вафотига
бағишланган
марсия
кирмай
қолган
эди
.
Қўлёзмадаги
айнан
ана
шу
ягона
марсиядан
шоирнинг
1435
йилда
ҳаёт
бўлганлигини
билиб
оламиз
.
Шу
йили
Форс
ўлкасининг
ҳукмдори
Шоҳруҳ
мирзонинг
иккинчи
ўғли
,
Улуғбек
мирзонинг
иниси
–
Иброҳим
Султон
вафот
этган
.
Ҳофиз
Хоразмий
унинг
вафотига
бағишлаб
марсия
ёзган
7
.
Марсияда
қуйидаги
байтлар
мавжуд
бўлиб
,
шоир
Иброҳим
Султон
вафотидан
жуда
қаттиқ
қайғурганлиги
яққол
кўриниб
турибди
:
Фатҳу
нусратлиғ
ул
Иброҳим
Султон
қандадур
,
Ким
фироқи
заҳмидин
ҳоли
жигарлар
қондадур
.
Қуррат
ул
-
айни
шаҳаншоҳ
Шоҳрух
хоқон
қани
,
Молики
мулки
Сулаймон
соҳиби
фармон
қани
?
8
Шунингдек
,
Ҳофиз
Хоразмий
бошқа
бир
неча
ғазалларида
ҳам
Иброҳим
Султонни
мадҳ
этганлигининг
гувоҳи
бўламиз
.
Масалан
,
девондаги
183-
ғазал
матлаъси
қуйидагича
:
1
Ҳамид
Сулаймон
1979
йил
июл
ойида
вафот
этган
.
2
Ҳаёт
васфи
.
Ўзбек
адабиёти
бўстони
. –
Т
.:
Ғафур
Ғулом
номидаги
Адабиёт
ва
санъат
нашрёти
, 1988. 13–226-
б
.
3
Сулаймонов
М
.
Ҳофиз
Хоразмий
ва
ўзбек
лирик
шеъриятининг
ривожи
.
Фил
.
фан
.
ном
.
дисс
., 1996 .
4
Бу
ўринда
шоирнинг
Шерали
Жўраев
томонидан
куйланган
“
Ой
юзунгга
жон
билан
то
бандаман
”,
“
Бу
ноз
ила
,
эй
сарви
равон
,
қанда
борурсан
”
қўшиқлари
назарда
тутилмоқда
.
5
Harezmli Hafiz’in divani. – Ankara: Turk Dil Kurumu, 1998. – S. 586, 775.
6
Ўша
манба
. 59-
б
.
7
Harezmli Hafiz’in divani. – Ankara: Turk Dil Kurumu, 1998. – S. 121–127.
8
Ҳофиз
Хоразмий
.
Девон
қўлёзмаси
факсимили
. 28-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
69
Гулустон
юзли
,
эй
соқий
,
сенинг
ишқинг
менга
жондур
,
Ичалим
боданиким
,
даври
Иброҳими
Султондур
...
Мазкур
ғазал
қуйидаги
байт
билан
тугайди
:
Саноу
ҳамд
айтадур
Яратқан
биру
боринға
,
Ўшул
султон
замонинда
бу
Ҳофизким
ғазалхондур
1
.
(3. 112)
Бу
байтлардан
сезилиб
турибдики
,
Ҳофиз
Хоразмий
маълум
вақт
Иброҳим
Султон
саройида
яшаб
ижод
қилган
ва
ундан
яхшиликлар
кўрган
.
Профессор
Ҳамид
Сулаймоннинг
фикрига
кўра
,
марсия
кейинроқ
бошқа
дастхат
билан
кўчирилган
ва
девонга
қўшилган
2
.
Бу
фактни
Режап
Тўпарли
ҳам
тасдиқлайди
ва
девон
XIV–XV
асрларга
оид
Эрон
китобатчилигига
хос
насх
хатида
,
марсия
эса
насталиқ
хатида
ёзилганлигини
таъкидлайди
3
.
Юқоридаги
фикрлар
шоирнинг
девонига
1435
йилга
қадар
тартиб
берилганини
ва
бу
пайтда
Ҳофиз
Хоразмий
ҳаёт
бўлганини
билдиради
4
.
Девондаги
қасидалар
XV
асрда
ўзбек
адабиётида
бу
жанр
анча
шаклланиб
улгурганидан
далолат
беради
.
Шунингдек
,
қасидаларда
шоир
таржимаи
ҳолига
оид
қимматли
маълумотлар
ҳам
учрайди
.
Олтинчи
ва
еттинчи
қасидаларда
шоирнинг
тахаллуси
билан
бирга
нисбаси
ҳам
келтирилган
.
Бу
қасидалардан
шоирнинг
тахаллуси
Ҳофиз
,
нисбаси
Хоразмий
эканлигини
билиб
оламиз
.
Бошқа
шеърларида
Ҳофиз
тахаллуси
учраса
ҳам
,
Хоразмий
нисбаси
қўлланмаган
.
Олтинчи
қасидада
қуйидаги
байт
мавжуд
:
Валоёту
каромоту
карам
ўзиндин
издаю
,
Бўлубдур
Ҳофизи
Хоразмий
жони
била
Кирмоний
5
.
Еттинчи
қасиданинг
59-
байти
қуйидагичадир
:
Иноят
бирла
сўз
бобинда
ёрий
кўргузур
бўлса
,
Ошурғай
Ҳофизи
Хоразмий
шеърин
фарқи
шуародин
6
.
Девондаги
6
та
форсча
ғазал
ва
199-
ўзбекча
ғазалдан
шоирнинг
исми
Раҳим
ёки
Абду
-
раҳим
бўлганлигини
англашимиз
мумкин
:
Хос
ўз
қулиға
лутф
этиб
раҳм
қилса
ёр
,
Мухлис
қадимий
қул
анга
Абдурраҳим
эрур
7
.
Девоннинг
Анқара
нашрига
қўлёзманинг
факсимили
ҳам
илова
қилинган
бўлиб
,
бу
,
ал
-
батта
,
нашрнинг
катта
ютуқларидан
бири
ҳисобланади
.
Чунки
китоб
лотин
ёзувига
асос
-
ланган
турк
алифбосида
босилганлиги
учун
китобхонларда
нашрни
қўлёзма
билан
қиёслаш
имконияти
мавжуд
.
Шуни
ҳам
таъкидлаш
лозимки
,
шарқ
адабиётида
Алишер
Навоийга
қадар
девонларни
қасида
-
лар
билан
бошлаш
анъана
эди
.
Улуғ
шоир
ўз
девонларини
мумтоз
шеъриятнинг
етакчи
жанри
бўлмиш
ғазаллар
билан
бошлаб
,
бу
соҳада
янгилик
яратди
.
Шунга
асосланилган
бўлса
керакки
,
Ҳофиз
Хоразмий
девонининг
Тошкент
нашрида
ҳам
аввал
ғазаллар
келтирилган
.
Девон
қўлёз
-
масидан
маълум
бўладики
,
шоир
аслида
ўз
девонини
қасидалар
билан
бошлаган
.
Фақат
олтинчи
ва
еттинчи
қасидалар
орасидан
битта
таркиббанд
жой
олган
.
Анқара
нашрида
ана
шу
аслият
1
Хоразмий
Ҳофиз
.
Девон
. 1-
китоб
. –
Т
.:
Ўз
КПМК
нашрёти
, 1988. 1112-
б
.
2
Сулаймонов
Ҳ
.
Ҳофиз
Хоразмий
//
Хоразмий
Ҳофиз
.
Девон
. 1-
китоб
. –
Т
.:
Ўз
КПМК
нашрёти
, 1981. 10-
б
.
3
Harezmli Hafiz’in divani. – Ankara: Turk Dil Kurumu, 1998. – S. 18.
4
Сулаймонов
Ҳ
.
Ҳофиз
Хоразмий
//
Хоразмий
Ҳофиз
.
Девон
. 1-
китоб
. –
Т
.:
Ўз
КПМК
нашрёти
, 1981. 10-
б
.
5
Harezmli Hafiz’in divani. – Ankara: Turk Dil Kurumu, 1998. – S. 78.
6
Ўша
манба
. 82-
б
.
7
Хоразмий
Ҳофиз
.
Девон
. 1-
китоб
. –
Т
.:
Ўз
КПМК
нашрёти
, 1981. 121-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
70
сақланиб
қолган
,
яъни
дастлаб
қасидалар
,
улардан
кейин
эса
бошқа
жанрлардаги
шеърлар
:
таркиббанд
,
таржеъбанд
,
мухаммас
,
марсия
,
ғазал
,
қитъа
ва
рубоийлар
жой
олган
.
Хоразмлик
Ҳофизнинг
девонида
мустазод
жанрига
мансуб
2
та
шеър
ҳам
мавжуд
бўлиб
,
Тошкент
нашрида
алоҳида
жанр
сифатида
кўрсатилган
1
.
Режап
Тўпарли
ҳам
уларни
жанр
сифатида
фарқлаган
,
аммо
ажратмаган
, 1044-
ғазалнинг
таркибига
киритиб
юборган
2
.
Туркиялик
олим
бу
китобга
ёзган
мухтасар
сўзбошида
олдинги
нашрларда
йўл
қўйилган
камчиликларни
кўрсатиб
ўтган
. “
Хоразмлик
Ҳофиз
”
номли
салмоқли
мақоласида
эса
Ҳофиз
Хоразмийнинг
ҳаёти
,
ижоди
,
девони
,
шеърларининг
ўзига
хос
тили
,
қандай
сўзларни
кўп
қўллагани
ҳақида
алоҳида
-
алоҳида
маълумотлар
берган
.
Кўпроқ
эътиборни
шоир
шеърия
-
тининг
лисоний
жиҳатларини
таҳлил
қилишга
қаратган
.
Шунингдек
,
Ҳофиз
Хоразмий
ижо
-
дида
ишлатилган
форсча
ҳамда
арабча
сўз
ва
ибораларни
ҳам
таҳлилга
тортган
3
.
Режап
Тўпарли
нашрининг
аҳамиятли
томонларидан
яна
бири
шундаки
,
ҳар
бир
шеърнинг
остида
вазнини
алоҳида
кўрсатиб
ўтган
.
Бундан
ташқари
,
шоир
ижодида
қўлланган
аруз
ваз
-
нидаги
ўнта
баҳрнинг
ҳар
бирида
жами
нечта
шеър
борлигини
ҳам
қавс
ичида
келтирган
4
.
Девоннинг
тўлиқ
матни
ва
қўлёзма
факсимили
биргаликда
чоп
этилиши
мумтоз
ада
-
биётимизни
ўрганиш
соҳасида
,
шубҳасиз
,
жуда
катта
воқеадир
.
Мазкур
нашрнинг
бир
неча
қимматли
жиҳатларини
таъкидлаб
ўтиш
лозим
.
Аввало
,
бу
нашр
шоир
девонининг
янги
тў
-
лиқ
ҳолдаги
,
жумладан
,
ўзбек
тилидаги
нашрларини
тайёрлаш
учун
қимматли
манба
вази
-
фасини
бажаради
,
деб
бемалол
айтиш
мумкин
.
Қолаверса
,
ўзбек
мумтоз
адабиёти
тарихида
,
жумладан
,
Х
V
асрда
жанрлар
такомили
ҳақидаги
айрим
муаммоли
масалаларга
аниқлик
ҳам
киритади
.
Масалан
,
ёш
тадқиқотчи
Афифа
Ғаниева
ўзининг
“
Навоий
марсиялари
”
номли
рисоласида
: “
Биз
ўзимиз
кўриб
чиққан
манбалар
матнида
то
Алишер
Навоийга
қадар
бўлган
ўзбек
ёзма
адабиётида
марсия
намунасини
учратмадик
”, –
деб
ёзган
5
.
Энди
бу
масалага
ойдинлик
киритиш
мумкин
бўлади
.
Шу
ўринда
таъкидлаб
ўтиш
лозимки
,
Ҳофиз
Хоразмий
девонининг
Анқара
нашри
шоир
асарларининг
ўзбек
тилидаги
нашрлари
билан
қиёслаб
ўрганишни
тақозо
қилади
.
Чунки
юқорида
келтирилган
ижобий
жиҳатлари
билан
бирга
,
Ҳофиз
Хоразмий
девонининг
Анқара
нашрида
айрим
хато
ва
камчиликларга
ҳам
йўл
қўйилган
.
Масалан
,
олим
шоирнинг
қуйи
-
даги
байтини
таҳлил
қилар
экан
,
хуффош
сўзини
бойўғли
деб
таржима
қилган
:
Муддаий
ҳеч
кўра
билмади
Ҳофиз
сўзини
,
Тонг
эмас
кўрмаса
хуршид
юзини
хаффош
6
.
Юқорида
мисол
учун
келтирилган
183-
ғазалнинг
матлаъсидаги
“
эй
”
сўзи
нашрда
тушиб
қолган
бўлса
,
шу
ғазалнинг
мақтасида
“
ўшал
”
сўзи
“
ўшўл
”
шаклида
ёзилган
.
Ҳар
қандай
катта
ишда
хато
ва
камчиликларнинг
учраши
табиий
бўлганидек
,
Ҳофиз
Хоразмий
девони
-
нинг
Анқара
нашри
ҳам
ана
шундай
камчиликлардан
холи
эмас
.
Лекин
бу
ҳол
нашрнинг
қимматини
пасайтирмайди
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
мумтоз
адабиётимиз
намуналарининг
чет
элларда
ўрганилиши
,
жумладан
,
Туркияда
тўлиқ
ҳолда
қўлёзма
факсимили
билан
нашр
этилиши
,
маънавий
ва
маданий
меросимизга
бўлган
қизиқишнинг
ортиб
бораётганлигидан
далолат
беради
.
1
Ўша
манба
. 263–264-
б
.
2
Harezmli Hafiz’in divani. – Ankara: Turk Dil Kurumu, 1998. – S. 750–751.
3
Ўша
манба
. 3–57-
б
.
4
Harezmli Hafiz’in divani. – Ankara: Turk Dil Kurumu, 1998. – S. 13.
5
Ғаниева
Афифа
.
Навоий
марсиялари
. –
Т
.:
Академнашр
, 2011. 12-
б
.
6
Harezmli Hafiz’in divani. – Ankara: Turk Dil Kurumu, 1998. – S. 10. (“
Навоий
асарлари
луғати
”
да
эса
хуффош
–
кўршапалак
деб
берилган
).
