Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
71
TOG‘LI HUDUDLARDA GREK YONG‘OG‘I YETISHTIRISH SAMARADORLIGINI
OSHIRISHNING ILMIY-USLUBIY ASOSLARI
PhD, dots.
Inobatov Abror Boshlarovich
Renessans taʼlim universiteti
ORCID: 0000-0003-0288-8798
Annotatsiya.
Mazkur maqolada respublikada yong‘oq
biznesini rivojlantirish ushbu
jarayonning huquqiy konsultatsiyasini kengaytirishi imkoniyatlari yoritilgan. O‘zbekiston Osiyo
mamlakatlari orasida iqtisodiy salohiyati va imkoniyatlari bilan yetakchi davlatlardan biri
hisoblanadi. Mamlakat iqtisodiyotini
modernizatsiya va diversifikatsiya qilish, qishloq xo‘jaligi
sohasining eksport salohiyatini oshirish hamda jahon bozorida munosib va mustahkam o‘rin
egallashiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Grek yong‘og‘i yeti
shtirish, sohani zamonaviy
texnologiyalar asosida rivojlantirish, ishlab chiqarishga jahon bozori talablariga javob beradigan
mahsulot yetishtirish imkoniyatiga ega bo‘lgan grek yong‘og‘i navlari, tejamkor va raqamli
agrotexnologiyalarni joriy qilish mahsulot sifatini yaxshilash va tarmoqda mehnat unumdorligini
oshirishni ta’minlaydi.
Kalit so‘zlar:
xususiy sektorda tadbirkorlik, iqtisodiy o’sish, erkin tadbirkorlik, mulkchilik
shakllari, qoʼshilgan qiymat nazariyasi, tadbirkorlik ko’rinishlari, iqtisodiy k
ategoriya, muntazamlik
belgisi.
НАУЧНО
-
МЕТОДИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ЭФФЕКТИВНОСТИ ПРОИЗВОДСТВА
ГРЕЦКОГО ОРЕХА
В ГОРНЫХ МЕСТНОСТЯХ
К
.
э.н., доц
.
Инобатов Аброр Бошларович
Образовательной университет “Ренессанс”
Аннотация.
В данной статье освещены возможности расширения юридического
консультирования данного процесса для развития орехового бизнеса в республике.
Узбекистан является одной из ведущих стран по экономическому потенциалу и
возможностям среди стран Азии. Особое внимание уделяется модернизации и
диверсификации
экономики
страны,
повышению
экспортного
потенциала
агропромышленного комплекса, занятию достойного и прочного места на мировом рынке.
Выращивание грецкого ореха, развитие отрасли на основе современных технологий, сортов
грецкого ореха, способных производить продукцию, отвечающую требованиям мирового
рынка, внедрение экономичных и цифровых агротехнологий обеспечат улучшение качества
продукции и повышение производительности труда
в отрасли. сеть.
Ключевые слова:
грецкий орех, экспорт, бизнес, рацион, специализация, риск,
интенсивные технологии, прививка, селекция, конкурентоспособные сорта, плантации,
вегетативный, величина годовой эффективной температуры, горные и предгорные
регионы.
UO
‘
K: 634.338
IV SON - APREL, 2024
71-80
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
72
SCIENTIFIC AND METHODOLOGICAL FOUNDATIONS OF EFFECTIVENESS
OF WALNUT PRODUCTION IN MOUNTAIN AREAS
PhD, assoc. prof.
Inobatov Abror Boshlarovich
Renaissance Educational University
Annotation.
This article highlights the possibilities of expanding the legal consultation of this
process for the development of the walnut business in the Republic. Uzbekistan is one of the leading
countries with economic potential and opportunities among Asian countries. Special attention is
being paid to modernization and diversification of the country's economy, increasing the export
potential of the agricultural sector, and taking a worthy and solid place in the world market. Walnut
cultivation, development of the sector on the basis of modern technologies, walnut varieties capable
of producing products that meet the requirements of the world market, introduction of economical
and digital agro-technologies will ensure improvement of product quality and increase of labor
productivity in the network.
Key words:
walnut, export, business, ration, specialization, risk, intensive technologies,
grafting, selection, competitive varieties, plantation, vegetative, amount of annual effective
temperature, mountain and sub-mountain regions.
Кirish.
Jahonda oziq-
ovqat ta’minoti masalasi va grek yong‘og‘i yetishtirish sohasida olib
borilayotgan ilmiy-
tadqiqotlarda insoniyat uchun kundalik sog‘lom oziqlanish masalasiga alohida
urg‘u qaratilmoqda. Bunday sharoitda to‘yimli va inson organizmini muhim ozuqa elemen
tlari
bilan ta’minlaydigan mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish ilm
-fan va amaliyot uchun
muhim vazifalar qatoriga kiradi. Bunda grek yong‘og‘i yetishtirish ko‘lamini oshirishni
rag‘
batlantirishning ahamiyati muhim hisoblanadi.
Respublika qishloq xo
‘jaligida samarali yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan grek yong‘og‘i
yetishtirish tadbirkorga iqtisodiy jihatdan yaxshigina foyda keltirishini so‘nggi yillarda yaqqol
ko‘rina boshladi. Biroq, bu
sohada tadbirkor faoliyatini rag‘batlantiradigan va to‘siq bo‘luvc
hi bir
qator xususiyatlar mavjud bo‘lib, ushbu xususiyatlarni yong‘oq biznesini rejlashtirishda hisobga
olish, yong‘oq biznesini yo‘lga qo‘yish paytida bozorni atroflicha o‘ganish, keyingi
bosqichlarda
bozorda ishlash bilan bog‘liq avvaldan bilish qiyin bo‘lgan holatlarni iqtisodiy jihatdan asosli
prognoz qilish lozim bo‘ladi.
Birinchidan, mavjud yong‘oq bozorlarida mahsulotlarga talab barqarorligi va o‘sib borishi
shuningdek, bozor talabini
ng insonlarning sog‘lom oziqlanishga intilishi va grek yong‘og‘inin
g
foydali xususiyatlari borasida kengroq axborotga ega bo‘lib borishiga mos ravishda ortib borishi,
yong‘oq mahsulotlariga bozor talabi barqaror bo‘lishidan darak beradi. Oʼzbekistonning ba
rqaror
rivojlanish maqsadlarini kelgusida maqsadli moliyalashtirish, xususiy sektor va tadbirkorlikni
qoʼllab
-
quvvatlash va ragʼbatlantirish, demografik rivojlanish bilan bogʼliq milliy xususiyatlarni
moslashtirish, ayollar va yoshlarni qoʼllab
-quvvatlash siyosatini kuchaytirish, gender tengligi
boʼyicha maʼlum salohiyat va imkoniyatlarni ochib beradi. «2022
-2026-yillarda Yangi
Oʼzbekistonning taraqqiyot strategiyasi»ning rivojlanish maqsad va vazifalari bilan mutanosibligi
va oʼzaro bogʼliqligi muhim oʼrin
kasb etadi (Farmon, 2022)
. Qishloq xo‘jaligini ilmiy asosda
intensiv rivojlantirish orqali dehqon va fermerlar daromadini kamida 2 baravar oshirish, qishloq
xo‘jaligining yillik o‘sishini kamida
5 foizga yetkazish
, qishloq xo‘jaligida davlat tomonidan qo‘
llab-
quvvatlash ko‘lamini kengaytirish va sug‘urtalashning yangi mexanizmlarini amalga oshirish,
shuningdek tuproq unumdorligini oshirish va muhofaza qilish masalalari, Oʼzbekiston
Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning mamlakatimiz tadbirkorlari bilan ochiq muloqot
shaklidagi uchrashuvda soʼzlagan nutqida taʼkidlanganidek, “Tadbirkorlik muhitini yaxshilash va
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
73
xususiy sektorni rivojlantirish orqali barqaror iqtisodiy oʼsish uchun barcha sharoitlarni yaratish
–
eng muhim vazifamizdir”
25
.
O‘zbekiston Re
spublikasi Prezidentining 2020-yil 28-yanvardagi PQ-4575-
son “O‘zbekiston
Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020–2030 yillarga mo‘ljallagan strategiyasida
belgilangan vazifalarni amalga oshirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi, 2019
-yil 23-avgustdagi PQ-
4424-
son “Respublikada o‘rmonlardan foydalanish samaradorligini oshirishga doir qo‘shimcha
chora-
tadbirlar to‘g‘risida”gi, 2017
-yil 1-iyundagi PQ-3025-
son “Yong‘oq ishlab chiqaruvchilar va
eksport qiluvchilar uyushmasini tuzish va uning fao
liyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi qarorlari
hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy
-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni
amalga oshirishga muayyan darajada xizmat qiladi.
Adabiyotlar sharhi.
G
rek yong‘og‘i ishlab chiqarishni rivojlanti
rish, mahsulot ishlab chiqarish iqtisodiy
samaradorligini oshirish, mahsulotning bozorgirlik xususiyatlarini yaxshilash, yong‘oq ishlab
chiqarish jarayoniga investitsiyalar jalb etish, dunyoda grek yong‘og‘i yetis
htirish xususiyatlari va
ulardan foydalanish masalalari yuzasidan tegishli ilmiy va amaliy tavsiyalar ishlab chiqish xorijlik
olimlar tomonidan nazariy jihatlari va uning ijtimoiy-iqtisodiy mazmunini yoritishda alohida
ahamiyatga ega boʼlgan iqtisodchi oli
mlar:
Simonenko (1996) tadbirkorlik deganda tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va sotish va
uning asosida daromad olish uchun oʼzining yoki qarz mablagʼlari evaziga firma tuzishni
tushunadi.
Tixomirov (1996) esa bu foydani chiqarib olish xoʼjalik faoliy
atining maqsadi ekanligini
taʼkidlaydi. Baʼ
zi mualliflar ushbu faoliyatni muntazamligi
dan qatʼiy nazar foyda olish faoliyati
sifatida koʼradilar.
Braginskiy (1998) quyidagini taʼkidlaydi: “Shu bilan birga tadbirkor shartnomada ishtirok
etadi, lekin bu ishtirok uning tadbirkorlik faoliyati bilan bog
ʼ
liq emas, tadbirkorlik faoliyatining
hech qanday xususiyatiga ega emas. Shunday qilib, ekspertlar orasida tadbirkorlik faoliyati deb,
muntazam (shaxsni asosiy faoliyati sifatida) va malakali ravishda molmulkdan foydalanish,
tovarlar sotish, ishlarni bajar
ish va xizmatlar koʼrsatishdan foyda olishga yoʼnaltirilgan faoliyatga
aytiladi.
Abduraxmonov (2018-2023)
o‘z
tadqiqotlarida qishloq
xo‘jaligi
sohalarining xavf-
xatarlar bilan
bog‘liqligi
va ularni iqtisodiy himoya qilishning zamonaviy usullaridan biri
bo‘
lgan
sug‘urtaning
imkoniyatlaridan keng foydalanish
bo‘yicha
tavsiyalar berib
o‘tgan.
Inobatov
(2018-
2024)
o‘z
tadqiqotlarida
dehqon
xo‘jaliklarida
grek
yong‘og‘i
yetishtirishning iqtisodiy samaradorligini oshirish yuzasidan ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalar
ishlab chiqishda ilmiy izlanishlar olib bormoqda.
Tadqiqot metodologiyasi.
Tadqiqotni amalga oshirishda ilmiy abstraktsiya, tahlil va sintez, ilmiy va umumiy tahlil,
qiyoslash, oʼzaro solishtirma tahlil usullaridan keng foydalanilgan.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Ta’kidlanganidek, grek yong‘og‘i yetishtirishda dehqon xo‘jali
klari murakkab
agrotexnologiyadan foydalanilmasligi birinchi navbatda grek yong‘og‘i asosan tog‘li hududlarda,
aholi tamorqalarida yetishtirilganligi bilan bog‘liq. Shuningdek, grek yong‘og‘i vegetatsiya davrida
boshqa mevali daraxtlarga nisbatan inson tomonidan doimiy ravishda kuzatib borish va
parvarishlashga kamroq muhtoj bo‘lsada, qo‘shimcha oziqlantirish va kasallik hamda
hasharotlarga qarshi kurash tadbirlariga o‘ta sezuvchan, ya’ni mazkur yo‘nalishlarda amalga
25
https://lex.uz/uz/docs/-5841063
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
74
oshirilgan agrotexnik tadbirlar natijasi
da yong‘oq hosildorligi hamda sifatining sezilarli o‘zgarishi
bilan farqlanadi.
Demak, o‘simlikni himoyalash usullari va vositalari bilan ta’minlash yong‘oq yetishtirishda,
ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Ayni pytda
hosilni himoyalash tadbirlari resurs tejamkor usullar, vositalar bilan amalga oshishi lozim. Qishloq
xo‘jaligi sohasida resurstejamkorlik bugungi kunda o‘ta dolzarb bo‘lib, uning ahamiyati tobora
ortmoqda. Chunki agrar resurslar miqdori va sifati pasayib borishi bilan birga, sifatli resurslarga
ega bo‘lish tobora qimmatlashmoqda. Resurs tanqisligi ularni tejashga bo‘lgan zarurat turli
sohalarda biri-
biridan farq qilsada, umuman olganda, umumiy o‘xshashlik bu –
ularning tanqisligi
hisoblanadi. Biznin
gcha dehqon xo‘jaliklarida yong‘oq yetishtirishda tejamkorlik tadbirlari
quyidagi resurslar doirasida amalga oshadi (1-rasm):
1-
rasm. Yong‘oq yetishtiruvchi dehqon xo‘jaliklari ixtiyoridagi tejamkorlik tizimida
foydalaniladigan resurslar
26
Dehqon xo‘jaliklari ixtiyoridagi moliyaviy resurslar. Ushbu resurslar asosan, yong‘oq ishlab
chiqarishni takror tashkil qilish (oddiy takror ishlab chiqarish), ishlab chiqarishni rivojlantirish
(kengaytirilgan takror ishlab chiqarish), yong‘oq yetishtiruvchilarning turli xo‘jalik yuritish
subyektlari oldidagi moliyaviy majburiyatlarini bajarish, mehnatga haq to‘lashga yo‘naltirilgan
moliyaviy
resurslar hisoblanadi. Moliyaviy resurslar dehqon xo‘jaliklarining faoliyati natijalari
bo‘yicha foydasi va jalb qilingan moliy
aviy resurslardan tashkil topadi.
Dehqon xo‘jaliklariga tegishli ishlab chiqarish fondlari. Ishlab chiqarish jarayoniga jalb
qili
ngan mehnat vositalari bo‘lib (daraxtlar, qishloq xo‘jaligi mashinalari, transport vositalari,
mahsulotlarni saqlash va qayta i
shlash bilan bog‘liq texnologik uskunalar, daraxtlarga o‘suv
davrida ishlov berish uskunalari), o‘z o‘rnida mehnat vositalari meh
nat predmetlari (yer va suv,
ko‘chatlar, o‘g‘itlar, kimyoviy preparatlar, neft mahsulotlari kabilar) bilan birgalikda ishlab
chiqarish vositalarini tashkil qiladi. Bunda suv resurslari, kimyoviy preparatlar sarfini tejash
iqtisodiy va ekologik jihatdan aha
miyatlidir. Dehqon xo‘jaliklari ixtiyoridagi nomoddiy resurslar.
Xo‘jaliklarda to‘plangan tajriba, patentlangan ishlanmalar, da
raxtlarga ishlov berish usullari, yangi
bilim egallashga sarflangan mablag‘lar, tovar belgilari, qishloq xo‘jaligi uchastkasidan
foydalanish
26
Muallif tadqiqotlari asosida tuzilgan.
YONG‘OQ YETISHTIRUVCHI DЕHQON XO‘JALIKLARI IXTIYORIDAGI
FAOL RЕSURSLAR
1). Yong‘oq yetishtiruvchi dehqon
xo‘jaliklaridagi ish kuchi
Mahsulot ishlab chiqarish jarayonida ishtirok
qiluvchi ishlab chiqarish vositalarining
majmuidan iborat.
3). Dehqon xo‘jaliklaridagi ishlab
chiqarish fondlari
2). Yong‘oq yetishtiruvchi dehqon
xo‘jaliklari moliyaviy resursl
ari
Yollanma yoki mavsumiy tarzda ishga qabul
qilingan ishchilar (malakali va malakasiz ish
kuchi).
4).
Yong‘oq yetishtiruvchi dehqon
xo‘jaliklarining nomoddiy resurslari
Yong‘oq yetishtiruvchilar ilg‘or tajribasi,
malakali xizmatlar, patentlangan ishlanmalar,
agrotexnik usullar, innovatsion bilimlar uchun
investitsiyalar.
Yong‘oq yetishtiruvchilarning ishlab chiqarishni
rivojlantirish jarayonini moliyalashtirish va
xodimlarni moddiy rag‘batlantirishga yo‘llangan
mablag‘lari.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
75
huquqi kabilar nomoddiy resurslar hisoblanadi. Ammo, ushbu resurslar sarfi mahsulot tannarxida
sezilarli salmoqni tashkil qilmaydi.
Demak, yong‘oq yetishtirishda resurslarni tejash masalasi 1
-rasmda aks etgan birinchi,
ikkinchi va uchinchi resu
rslar bo‘yicha amalga oshadi. Bunda tejamkorlik –
resurslardan
foydalanish jarayonida yong‘oq yetishtirishning miqdor va sifati
jihatidan ortib borishiga (yoki
kamaymasligi) resurslar sarfi miqdorining nisbiy barqarorligi saqlanib qolishi tushuniladi.
Teja
mkorlikdan ko‘zlangan maqsad –
resurslar sarfini tejab qolish masalasi yotadi, ya’ni mahsulot
yetishtirishda resurslarni kamroq
sarf qilish yoki yangi texnologiyalarni qo‘llash orqali tejash
tushuniladi. Resurslarni mutlaq va nisbiy tejash masalasiga e’tib
or berish lozim (2-rasm).
2-
rasm. Dehqon xo‘jaliklarida grek yong‘og‘i yetishtirishda
resurs tejamkorlikka yondashuvlar
27
Te
jamkorlik asosini yong‘oqzorlar maydoni yoki bitta yong‘oq daraxti hisobiga eng kam
resurs sarfi orqali agrotexnik tadbirlarni sifatli va muddatida bajarish tashkil qiladi. Bunda
dehqon xo‘jaliklari tajribalari asosida shakllangan sug‘ori
sh, oziqlantirish tizimi yoki hasharot va
kasalliklarga qarshi kurash usullarini joriy qilish, xarajatlarni mutlaq va nisbiy kamaytirish
imkonini berishi mumkin.
27
Muallif tadqiqotlari asosida tuzilgan.
Yong‘oq yetishtirishda resurslarni tejashga yondashuvlar
Yong‘oq yetishtiruvchil
ar ixtiyoridagi
resurslarni mutlaq tejash
Yong‘oq yetishtiruvchilar ixtiyoridagi
resurslarni nisbiy tejash
-
yong‘oqzorlar maydoni hisobiga moddiy
- texnik resurlar sarfini tejash (kg/ga) yoki
(so‘m/ga);
-
yong‘oqzorlar maydoni hisobiga ish kuchi
sarfini tejash (kishi-soat/ga).
- olingan mahsulot birligi hisobiga
moddiy-texnik resurslar sarfini tejash;
- olingan mahsulot birligi hisobiga ish
kuchi sarfini tejash (kishi-soat/ tonna);
Resurslardan foydalanishda tejamkorlikning namoyon
bo‘lish
shakli
Yo
ng‘oq yetishtiruvchi resurslar sarfini
belgilangan me’yorlarga yaqinlashtirish
yo‘nalishida tejashni (miqd
or jihatidan mutlaq
tejash) nazarda tutadi.
Yong‘oq yetishtiruvchi resurslar sarfini tejashni
emas, balki ko‘proq resurs sarfi hisobiga
hosildorlikni oshirishni nazarda tutadi (yangi
texnologiyalar hisobiga).
Yong‘oq yetishtirish ishlab chiqaruvchilar
va
shuningdek, jamiyat uchun ham iqtisodiy-
ijtimoiy samarali hisoblanishi boisdan, ushbu
yo‘nalishdagi tadbirlarni amalga oshirish
qo‘llab
-quvvatlanadi.
Hosildorlik ortishi yong‘oq yetishtiruvchilar
uchun iqtisodiy samarali hisoblanadi.
Ammo, jamiyat uchun yalpi xarajat ortishi
boisdan ushbu yo‘nalishga ustuvorlik
berish tavsiya qilinmaydi.
-
yong‘oqzorlarda zararli hasharotlar va kasalliklarga qarshi
ishlov berishda ustuvor ravishda
resurslarni mutlaq tejash yo‘nalishidan
foydalanish;
-
yong‘oqzorlarda suvdan va mineral o‘g‘itlardan foydalanishda resurslarni tejashning uyg‘unlashgan
usullaridan foydalanish.
Tavsiya qilinmaydi:
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
76
3-
rasm. Grek yongʻogʻi etishtirishda tejamkor texnologiyalarni iqtisodiy
samaradorlik jihatidan baholashga uslubiy yondashuv
28
Masalan, zararkunanda va kasalliklarga qarshi foydalanilgan kimyoviy preparatlar yoki suv
ortiqcha ishlatilib, hosilni yoʻqotishning oldi olinishi, samarali hisoblansada, ammo bunda
ekologik muammolar paydo boʻlishi jamiyatga zarar keltir
adi. Shu bois, ustuvor ravishda
resurslarni mutlaq tejash yoʻnalishidan foydalanish tavsiya qilinadi. Shuningdek, tejamkorlikni
baholashda ikkala yoʻnalishdan integrallashgan holda foydalanish imkoniyatini ham qidirish
maqsadga muvofiq.
Yuqorida tavsiya qilinayotgan shart-
sharoitlar yongʻoq etishtiruvchi dehqon xoʻjaliklarida
ish kuchidan samarali foydalanish orqali mehnat unumdorligini oshirishga, ishlab chiqarilayotgan
mahsulot sifatini yaxshilashga iqtisodiy ragʻbat uygʻotuvchi muhit shakllanishiga zami
n yaratadi.
“Yongʻoqzorlarni mineral hamda organik oʻgʻit bilan oziqlantirish” texnologiyasi doirasidagi
tejamkorlik
–
grek yongʻogʻi daraxtlarini oziqlantirishda nisbatan qimmat baholi mineral oʻgʻitlar
oʻrniga muqobil sifatida arzon va ekologik samarali mahalliy oʻgʻitlar
dan foydalanish hisobiga
sarf-
xarajatlar miqdori tejalishi koʻzda tutiladi.
28
Muallif tadqiqotlari asosida tuzilgan.
GREK YONGʼOGʼI YETISHTIRISHDА RESURSTEJАMKOR
TАDBIRLАR SАMАRАDORLIGINI
BАHOLАSH
Yongʼoqzorlaga
mineral va
maxalliy oʼgʼit
berish.
Yongʼoqzorlarni
(yakka ekilgan
yongʼoq
daraxtlarini)
sugʼorish.
Tejamkorlik xususiyati:
Grek
yongʼogʼi
daraxtlarini
oziqlantirishda qimmat mi
neral oʼgʼitlar
oʼrniga muqobil sifatida arzon mahalliy
oʼgʼitlardan foydalanish hisobiga resurs
(mineral oʼgʼit) sarfi miqdori tejaladi.
Tejamkorlik xususiyati:
Dehqon xoʼjaligiklarida grek yongʼogʼi
daraxtlarini su
gʼorishda anʼanaviy
egatlab sugʼorishda
suv sarfiga nisbatan,
yongʼoq daraxtlariga individual suv
berish yoki tomchilatib sugʼorish
texnologiyasi hisobiga suv
sarfi tejaladi.
Samaradorligi:
Grek yongʼogʼi daraxtlarini
oziqlantirishda
talab
etiladigan mineral oʼgʼitlar
sarfiga nisbatan mahalliy
oʼgʼitlar
sarfi
qiymatini
taqqoslangan holda.
Samaradorligi:
Grek yongʼogʼi yetishtirishda
anʼanaviy va suvtejamkor
texnologiyadan foydalanish
hisobiga tejab qolingan suv
miqdorini taqqoslash asosida.
Hisoblash usuli:
-agrotexnik tadbirlarni bajarishda sarflanadigan resurslar bilan birga ulardan
foydalanish bilan bogʼliq (mehnat va moddiy) sarflar eʼtiborga olinadi;
-
grek yongʼogʼini sugʼorishda sarflanadigan suv miqdorini ham qiymat koʼrsatkichiga
aylantirib olish orqali umumlashgan resurs sarfi miqdori aniqlanadi. Bunda bir litr suv
hisobiga ishlab chiqrishishi mumkin boʼlgan yongʼoq miqdori (meʼyor asosida) va uning
oʼrtacha sotish bahosi asos sifatida qabul qilinishi tavsiya
etiladi.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
77
Mazkur holatda mahsulot etishtirishda foydalanilgan texnologiyaning iqtisodiy
samaradorligini baholash yongʻoqzorlarni oziqlantirishda talab etiladigan mineral oʻgʻitlar sarfiga
n
isbatan mahalliy oʻgʻitlar sarfi qiymatlari taqqoslangan holda aniqlanadi.
Dehqon xoʻjaliklarida grek yongʻogʻi etishtirishda foydalaniladigan tejamkor agrotexnik
tadbirlar doirasida turli miqdordagi ish kuchi sarfi, moliyaviy resurslar sarfi, moddiy-texnik
resurslar sarfi kuzatiladi. Ayni paytda turli usullarning iqtisodiy samaradorligi turli koʻrsatkichlar
bilan ifodalanadi. Masalan, mineral oʻgʻitlar sarfi va uni tejash kilogrammlarda oʻlchanib, resurs
sarfini qiymat koʻrsatkichiga ayl
antirish oson va u boshqa muqobil variantlarga ega emas. Suv
sarfini tejash litrlarda oʻlchanib, uni qiymat koʻrsatkichiga aylantirish ancha murakkab va turli
muqobil variantlarda (bir litr suv sarfi uchun suvni etkazib berish xarajatlari tejalishi, bir litr tejab
qolingan
suv hisobiga yongʻoq etishtiruvchi sub'ekt tomonidan oʻz ixtiyoridagi mavjud
agroresurslar, ya'ni er maydoni, suv, malakali ish kuchi, mahsulot etishtirish tajribasi doirasida
etishtirilishi mumkin boʻlgan qishloq xoʻjaligi mahsuloti qiym
ati kabilar) hisoblanishi mumkin.
Yuqorida tanlangan resurslarga nisbatan tejamkorlik doirasida baholanishi talab etiladigan
grek yongʻogʻi etishtirish boʻyicha agrotexnologiyalar (“Yongʻoqzorlarni mineral hamda organik
oʻgʻit bilan oziqlantirish” hamda “Yongʻoqzorlarni (yakka ekilgan yongʻoq daraxtini) sugʻorish”)
alohida koʻrsatkichlar boʻyicha iqtisodiy baholanishi hamda qiymat koʻrsatkichiga aylantirilgan
holda baholanishini koʻrib chiqdik.
Mazkur texnologiyalarning tejamkor variantidan foydalanish natijasida yakuniy moliyaviy
natijaga ta'siri darajasiga ham baho berish jumladan, grek yongʻogʻi etishtiruvchi dehqon
xoʻjaliklarining mahsulot etishtirishdagi xarajatlar rentabelligi koʻrsatkichi bilan baholash lozim.
Tilga olingan ikkita agrotexnologiyaning tejamkor variantlaridan foydalanish hisobiga
shakllangan jami ishlab chiqarish xarajatlari va ushbu texnologiyalarning an'anaviy shaklidan
foydalanish hisobiga yuzaga kelgan ishlab chiqarish xarajatlari doirasidagi rentabellik darajalari
oʻrtasidagi far
q asosida iqtisodi
y baholash mumkin. Bunda qoʻshimcha rentabellik miqdorini
quyidagicha aniqlash tavsiya qilinadi (Rk):
𝑃𝑘 = (
𝐴𝑇𝐹
𝐴𝑇𝐼𝐶𝐻𝑋
× 100) − (
𝑇𝑇𝐹
𝑇𝑇𝐼𝐶𝐻𝑋
× 100)
Bu yerda, ATF va TTF
–
mos ravishda an'anaviy texnologiya asosida va tejamkor
texnologiyadan foydalanish hisobiga yongʻoq etishtiruvchi sub'ekt tomonidan olinishi mumkin
boʻlgan sof foyda miqdori, (soʻm);
ATICHX va TTICHX
–
mos ravishda an'anaviy texnologiyadan foydalanish hisobiga yuzaga
kelgan ishlab chiqarish xarajatlari va tejamkor texnologiyadan foydalanish hisobiga yuzaga kelgan
ishlab chiqarish xarajatlari, (soʻm).
Ushbu yoʻl bilan aniqlangan rentabellik darajasi asosida grek yongʻogʻi etishtiruvchi
sub'ektlarda tejamkor texnologiyalardan foydalanish hisobiga rentabellik darajasi qancha foizga
oshganligini koʻrish mumkin. Bu umumlashtiruvchi sintetik koʻrsatkich hisoblnadi. Chunki
tejamkor texnologiyalardan foydalanish hisobiga dehqon xoʻjaliklari foydasi va shuningdek,
xarajatlari miqdorida ham oʻzgarishlar yuzaga keladi
va u
rentabellik darajasi oʻzgarishida
umumlashgan holda namayon boʻladi.
Grek yongʻogʻi koʻp xarajat talab qilmagan holda uzoq muddat saqlash uchun qulayligi
dehqon xoʻjaliklari uchun bozor bahosi oʻzgarishini kutgan holda sotish yoki eksportga joʻnatish
uchun
qoʻshimcha imkoniyatlar yaratib beradi. Dehqon xoʻjaliklarida moddiy manfaatdorlik
yuqoriligi bois band boʻlgan bir kishi hisobiga mahsulot ishlab chiqarish fermer xoʻjaliklariga
nisbatan 1,4 marta, bir gektar ekin maydonidan olinayotgan mahsulot qiymati esa 10 barobarga
yuqoriroq boʻlmoqda.
Toshkent viloyati Parkent tumanida faoliyat yurituvchi grek yongʻogʻi etishtiradigan ilgʻor
dehqon xoʻjaliklari misolida yongʻoq etishtirish iqtisodiy koʻrsatkichlari monogorafik
oʻrganilganda, oʻrtcha bir tup yongʻoq
daraxtidan oligan hosil miqdori 50
–
65 kilogrammni tashkil
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
78
qilgan. Yongʻoq daraxtlari navsiz mahalliy yongʻoq boʻlganligi boisdan bir kilogramm sifatli
mahsulotning oʻrtacha sotish bahosi 22 ming soʻmni, maydaroq yongʻoqlar bahosi esa 16–
17 ming
soʻmni
tashkil etgan (1-jadval).
2-jadval
Toshkent viloyati Parkent tumanida faoliyat yuritayotgan dehqon xoʻjaliklarida
yongʻoq etishtirish iqtisodiy koʻrsatkichlari
Кo’rsatkichlar
"Nur" MFY dagi
“Azimova Muxayyo
Ereshbaevna”
dehqon xoʻjaligi
"Bogʻbon" MFY
da
gi “Gʻulomov
Mirsidiq
Olimovich” dehqon
xoʻjaligi
"Iqbol" MFY dagi
“Joʻraev Erkin
Agabekovich”
dehqon xoʻjaligi
Xoʻjalik er maydoni, gektar
0,3
0,25
0,24
Yongʻoq tuplari soni
8
10
6
Oʻrtacha bir yongʻoqdan olinadigan
hosil, kg
50
65
55
Jami olingan hosil, kg
400
650
330
Shundan, yuqori sifatli
320
515
270
Oʻrta sifatli
80
135
50
Bir kg yongʻoq
bozor bahosi,
kg/soʻm
Yuqori sifatli
22000
21000
21000
Oʻrta sifatli
16000
17000
17000
Jami olingan mahsulot qiymati, ming
soʻm
8320
13110
6520
Oʻrtacha
bir tup y
ongʻoq daraxtidan
olingan mahsulot qiymati, ming
soʻm/tup
1040
1311
1086
Grek yongʻogʻining bir kilosi bahosi 2024 yilda respublikada 16–17 ming soʻm (ulgurji
savdo) ekanligini e'tiborga olsak, bu yongʻoq etishtiruvchilarga yongʻoqzor maydonlari
ning har
bir gektaridan 24 600 Evro miqdoridagi mahsulot olish imkonini beradi. Monografik tadqiqotlar
koʻrsatishicha, dehqon xoʻjaliklarida grek yongʻogʻi oʻrtacha 120 kg hosil berishi (20 yillik daraxt),
hamda 1 tu
p grek yongʻogʻini parvarishlash uchun xarajatlar oʻrtacha 350 ming soʻmni tashk
il
qilmoqda. Shunda 1 kg yongʻogʻ etishtirish xarajatlari 2916 soʻm boʻlib, 1 tup yongʻogʻdan olingan
mahsulot qiymati 2460 ming soʻmni, sof foyda esa 2110 ming soʻmni tashkil
qilib, tadbirkor uchun
yongʻoq biznesi y
uqori foydalilik darajasiga egaligini ko
ʻ
rish mumkin.
Xulosa va takliflar.
1. Grek yongʻogʻi etishtirish iqtisodiy jihatdan yuqori foyda keltiruvchi biznes boʻlib,
quyidagi muhim iqtisodiy hususiyatlarga ega:
–
biri
nchidan, grek yongʻogʻi ishlab chiqarish
dehqon xoʻjaliklaridan katta miqdordagi
dastlabki investisiya mablagʻlarini talab qilmaydi;
–
ikkinchidan, grek yongʻogʻi niholi ob
-
havoning stress holatlariga bardoshli boʻlib,
nihollarni parvarishlash, hasharotlar
dan himoyalash bilan bogʻliq katta miqdo
rdagi sarf-
xarajatlarni talab etmaydi;
–
uchinchidan, dehqon xoʻjaliklari yuqori daromadli biznesga ega boʻlishi bilan birga,
kelajakda bir necha avlodlar uchun, kafolatli qaytim beruvchi daromadli iqtisodiy faoliyat
poydevori yaratgan hisoblanadi;
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
79
–
toʻrt
inchida
n, grek yongʻogʻi daraxtlari orasiga ishlov berish, parvarishlashning soddaligi,
murakkab mehnatni talab qilmasligi, uzoq umr koʻrishi (250–
350 yil) sarf qilingan
investisiyalarning uzoq yillar davomida qaytim berishini ta'minlaydi;
–
beshinchidan,
boshqa qishloq xoʻjaligi mahsulotlari kabi yigʻib olingandan keyin sifati
buzilishi, tovarlilik xususiyatlarini yoʻqotishi, hosilni transportda tashishdagi nobdugarchiliklar
deyarli sezilmaydi.
2. Grek yongʻogʻiga i
chki va tashqi bozorda talab doimiyligi, talabning miqdori muttasil ortib
borishi quyidagi holatlar bilan bevosita bogʻliq:
–
oziq-ovqat sifatidagi ahamiyatini ilm-
fan aniq koʻrsatkichlar bilan isbotladi hamda
jamoatchilik ongiga tobora kengroq sindirib borilmoqda;
–
jahon bozorida yongʻoq etish
tirish hajmining talabdan ancha kamligi, dunyo mamlakatlari
oʻrtasida sifatini buzmasdan tashishga qulayligi, savdo sohasi uchun yuqori darajadagi
jozibadorlikni yuzaga keltiradi.
3. Resurslarni tejash
–
resurslardan foydalanish orqali olinadigan yongʻoqni
ng miqdor va
sifati jihatidan ortishi (kamaymasligi) resurslar sarfi miqdorining nisbiy barqarorligi saqlanib
qolishi holati tushuniladi. Tejamkorlik asosini yongʻoqzorlar maydoni yoki bitta yongʻoq daraxti
hisobiga eng kam resurs sarfi orqali agrotexnik tadbirlarni sifatli va muddatida bajarish tashkil
qiladi.
4. Yongʻoqzorlarda agrotexnik tadbirlarni bajarishda resurslarni tejash tadbirlari doirasida
–
“resurslarni mutlaq tejash”
va “resurslarni nisbiy tejash” yoʻnalishlarini qabul qilish mumkin.
Bunda b
irinchi yoʻnalishda resurs tejashga mavjud resurslar sarfi me'yoriga yoki oʻ
tgan yil
koʻrsatkichlarga nisbatan tejamkorlik tadbirlari baholangani holda, ekin maydoni birligi hisobi
ga
resurs sarfini tejash nazorat qilinadi.
Ikkinchi vaziyatda
–
resurslar s
arfi tahlili yongʻoqzorlar maydoni hisobiga emas, etishtirilgan
mahsulot birligi boʻyicha amalga oshiradi. Shu bilan birga, boshqa jihatlar ham e'tiborga olinishi
mumkin.
5. Yongʻ
oq etishtirishda foydalaniladigan agrotexnologiyalar doirasida resurstejamkorlik
jihatidan baholash masalasiga uslubiy yondashishda quyidagi yondashuvlar tavsiya qilinadi:
–
tanlab olingan agrotexnologiya grek yongʻogʻini parvarishlovchi aksariyat dehqon
x
oʻjaliklarida va boshqa yongʻoq etishtiruvchi sub'ektlarda mahsulot etishtir
ishda keng
foydalanilishi lozim;
–
grek yongʻogʻi etishtirish boʻyicha foydalaniladigan tadbirlar orasidan tanlangan tadbirni
bajarish bilan bogʻliq xarajatlar mahsulot tannarxida sezilarli salmoqqa (eng katta) ega boʻlishi
lozim;
–
grek yongʻogʻi etishtirish boʻyicha foydalanilad
igan tadbirlar orasidan tanlangan tadbirni
bajarishda muqobil variantlar mavjud boʻlishi lozim.
Adabiyotlar/ Литература/ Reference:
Boshlarovich, A. I. (2021). Pricing formation and market variability characteristics in walnut
cultivation and its delivery to consumers. Turkish Journal of Computer and Mathematics Education
(TURCOMAT), 12(7), 294-301.
Braginskiy M.I. (1998) Dogovori s predprinimatelyami po grajdanskomu kodeksu// Pravo i
ekonomika.
Farmon (2022) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 28 yanvardagi «2022
- 2026
yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida»gi PF
-60-son
Inobatov, A. (2021). O ‘zbekistonda yetishtirilayotgan grek yong ‘og ‘ini dunyo bozorlariga
eksport qilishda raqobatbop navlardan foydalanish. science and innovative development, 4(3), 73-
83.
Inobatov, A. (2022). Dehqon xo ‘jaliklarida grek yong
‘og ‘i yetishtirishning iqtisodiy
samaradorligi. science and innovative development, 5(3), 143-151.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2024-yil, aprel
www.e-itt.uz
80
Inobatov, A. (2023). Economic stimulation of walnut market development in dekhkan farms.
Science and Education in Karakalpakstan 149-155,6
Inobatov, A. (2024). Dehqon xo ‘jaliklarida yetishtirilgan grek yong ‘og ‘ini iste’molchilarga
yetkazib berish yo ‘llari.
Inobatov, A. (2024). Opportunities for the development of the walnut market within the
framework of farm activities.
"Science and innovation" international scientific journal
, 13, 2024
Inobatov, A. (2024). Xususiy sektordаgi tаdbirkorlik fаoliyatigа berilаyotgаn imkoniyatlаrdаn
sаmаrаli foydаlаnish.
Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil, 2(3), 24-30.
Inobatov, A., & Ziyadullaev, I. (2023). Improving the methodology for predicting the yield of
walnuts in farms based on econometric models. In E3S Web of Conferences (Vol. 376, p. 02001). EDP
Sciences.
O`zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo`mitasi. www.stat.uz.
Qaror (2020)
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 28 yanvardagi «O‘z
bekiston
Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020 –
2030 yillarga mo‘ljallagan strategiyasida
belgilangan vazifalarni amalga oshirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ
-4575-sonli qarori.
Sadullaevich, K. N., & Boshlarovich
, A. I. (2021). Resource-saving technologies in the cultivation
of
walnuts in
terms of conomic evaluation methodological approaches. The journal of contemporary
issues in business and government, 27(1), 957-968.
Simonenko V.K (1996) The influence of Elymus sibiricus L. genome on the diploidization system
of wheat.
Tixomirov Y. A (1996) Согласованность и коллизии норм. Московский журнал
международного права
Абдурахмонов И.Х. (2022) Суғурта соҳасида рақамли технологияларни қўллаш
истиқболари. “Moliya va bank ishi” илмий журнал. №1, 95
-
99 б.
Абдурахмонов И.Х. (2022) Суғурта
соҳасида янги рақобат
кўринишлари: назарий асос ва
иқтисодий таҳлил. “Moliya va bank ishi” илмий журнал. №2, 145
-
150 б.
Абдурахмонов, И. Х. (2023). Ўзбекистон Республикасида суғурта тармоқларини
ривожлантиришнинг концептуал асослари. Автореферат дисс... и. ф. д, 78.
Инобатов, А. Б. (2021). Ўзбекистонда етиштирилаётган грек ёнғоғини дунё
бозорларига экспорт қилишда рақобатбоп навлардан фойдаланиш.
Илм
-
фан ва инновацион
ривожланиш/Наука и инновационное развитие,
4(3), 73-83.
Инобатов, А. Б. (2022). Деҳқон хўжаликларида грек ёнғоғи
етиштиришнинг иқтисодий
самарадорлиги.
Илм
-
фан
ва
инновацион
ривожланиш/Наука
и
инновационное
развитие,
5(3), 143-151.
