GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
106
O’ZBEK ADABIY TILIDA LAHJA VA SHEVA TUSHUNCHALARI
TASNIFI VA O’RGANILISHI
https://doi.org/10.5281/zenodo.7481936
Khusanov Eldor Davlatjonovich
R.U. Madjidova
f.f.d., prof.
O’zbekiston davlatjahon tillari universiteti
Annotatsiya:
O’zbek adabiy tilini o’zlashtirish va undan foydalanishda lahja
va shevalardan foydalanishni bilish bu tadqiqotning asosiy yo’nalishidir. O’zbek tili
dialektizmlarini o’rganish va boshqa tillar bilan solishtirish bugungi kunning dolzarb
muammolaridan biridir. Til navlari odatda tillar emas, balki dialektlar deb ataladi,
chunki ular standart yoki kodlangan shaklga ega emas, chunki tilda so’zlashuvchilar
o’ziga xos maqomga ega emaslar, chunki ular kamdan-kam hollarda yoki yozma
ravishda qo’llanilmaydi (nutqdan tashqari) yoki ularning obro’si yo’q. Quyidagi
maqolada o ’zbek tilidagi lahja va sheva tushunchalari, ulardan foydalanish
jarayonida yuzaga keladigan qiyinchiliklar va muammolar haqida ma’lumot
berilgan.
Kalit so’zlar:
dialekt, kodlangan til, standart til, nostandart til, lahja, sheva,
o’zbek tili, jargonlar, argonlar, parazit so’zlar, urg’u, regiolekt, topolekt
O’zbek tili - O’zbekiston Respublikasining rasmiy tili. O’zbekistonda 34,5
milliondan ortiq aholi istiqomat qiladi, aholining 70 foizdan ko’prog’i o’zbek tilini
o’z ona tili deb biladi. O’zbek tilida qariyb 26,5 million kishi so’zlashadi, bundan
tashqari, bu til nafaqat O’zbekiston Respublikasi hududida, balki Osiyoning boshqa
davlatlarida ham tarqalgan: Qirg’iziston, Turkmaniston, Qozog’iston, Pokiston,
Tojikiston, Afg’oniston, Turkiya, Xitoy Xalq Respublikasida va Rossiya shular
jumlasidandir [1,21].
GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
107
Hozirgi o’zbek tili oltoy tillari oilasiga mansub turkiy tillarga tegishli. Biroq,
turli tilshunoslar turkiy tillarni turli xil xususiyatlarga asoslanib, ba’zan har doim ham
aniq bo’lmaydigan turlarga ajratadilar. An’anaga ko’ra, o’zbek tili turkiy tillar
guruhining sharqiy (qarluq) guruhiga kiradi. Turk va ozarbayjon tillari bilan bir
qatorda, o’zbek tili ushbu guruhning eng keng tarqalgan tillaridan biri hisoblanadi.
Professor Baskakov o’zbek tilini Qarluq-Xorazm tillari kichik guruhining bir
qismi sifatida ajratib ko’rsatadi va uni ushbu kichik guruhga kiritish mumkin bo’lgan
quyidagi o’ziga xos xususiyatlarga urg’u beradi
•
ko’plab lahjalarda lablangan "a" ning mavjudligi,
•
olti unli fonema;
•
o’zbek tilidagi ko’plab shahar lahjalarida unli tovushlar uyg’unligi yo’qligi
[1,28].
Yana bir rus olimi V. A. Bogoroditskiy tasnifiga ko’ra esa, o’zbek tili uyg’ur,
qozoq, qirg’iz va qoraqalpoq tillari bilan bir qatorda O’rta Osiyo turkiy tillar guruhiga
kiradi. Yetuk tilshunos olima V. Radlovning ilmiy fikrlariga ko’ra ham , o’zbek tili
(uyg’ur bilan birga) O’rta Osiyo turkiy tillar guruhiga kiradi [2,15].
O’zining grammatik tuzilishi va so’z boyligi jihatidan, o’zbek tili, birinchi
navbatda, Xitoyning Shinjon provinsiyasida keng tarqalgan uyg’ur va turkiy tillar
bilan chambarchas bog’liq; uning boshqa xarakterli xususiyatlari fors, arab va rus
tillaridan olingan. Fors tilining kuchli ta’sirini o’zbek tilining fonetikasi,
grammatikasi va lug’atida ko’rish mumkin; lug’atda shuningdek, arab va rus
tillaridan olingan ko’plab ma’lumotlar mavjud.
O’zbek tilining o’ziga xos xususiyati - bu agglutinativ tuzilish bo’lib, bu tilda
so’z shakllanishi agglutinatsiya orqali amalga oshiriladi - affikslarni so’zning ildiziga
yoki asosiga biriktirish, ularning har biri bir xil emas va o’z grammatikasini olib
boradi (ma’nosi: "Agglinutie" atamasi lotin tilidan kelib chiqqan va "birlashmoq",
"bir-biriga yopishib olish" ma’nolariga ega). O’zbek tilidagi markaziy so’z yasovchi
elementlar - so’zlarning grammatik bir xilligi tufayli so’zlarning ma’nosini
kengaytiradigan yoki o’zgartiradigan qo’shimchalar. Ko’p so’z qo’shimchalari bitta
GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
108
so’zning bazasiga qo’shilishi mumkin, bundan tashqari, barcha qo’shimchalar birin-
ketin ketma-ket keladi va aniq chegaralarga ega, ya’ni ular so’z yoki boshqa
qo’shimchalarning ildizlari bilan birlashmaydi. Shunday qilib, turkcha so’zlarning
uzunligi ularning qancha ma’lumot olib borishiga bog’liq ravishda oshishi mumkin
[3,45].
O’zbek tilining asosiy fonologik xususiyati turkiy tillarga xos bo’lgan
singarmonizmning (unli tovush uyg’unligining) yo’qligi qilib ko’rsatish mumkin.
Buning sababi, badiiy o’zbek tilining asosini sinergemiyaning yo’qligi bilan ajralib
turadigan Farg’ona lahjasi tashkil etadi. Bu hodisa faqat o’g’uz yoki qipchoq tillari
guruhiga eng yaqin bo’lgan ayrim lahjalarda saqlanib qolgan. O’zbek tilini boshqa
turkiy tillardan ajratib turadigan yana bir fonetik xususiyat - “o” tovushining
mavjudligidir; o’zbek tili turkiy tillar orasida yagona “o” lovchi tildir [1,45].
Taxminlarga ko’ra, turkiy xalqlar Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshon daryolari
havzasi bo’ylab eramizning 600-700 yillari boshlarida yashaganlar, asta- sekin Hind-
eron tillarida gaplashadigan va ilgari So’g’diyona, Baqtriya va Xorazmda yashagan
qabilalarni haydab chiqargan. Bu mintaqaning birinchi hukmron sulolasi Qarluq
qabilalaridan biri bo’lgan va 9-12 asrlarda hukmronlik qilgan Qoraxoniylar sulolasi
edi. Olimlar o’zbek tilini Chig’atay tilining to’g’ridan-to’g’ri avlodi yoki kech shakli
deb hisoblashadi. Chig’atayxon, Temur va Temuriylar hukmronligi davrida
ishlatilgan va XIV asr boshlarida O’rta Osiyoning boshqa turkiy tillaridan ajralib
chiqqan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1.
Shavkat Butayev and Abbos Irisqulov. 2008. English-Uzbek, Uzbek-English
Dictionary/Inglizcha-O‘zbekcha, O‘zbekcha-Inglizcha Lug‘at. O‘zbekiston
Respublikasi Fanlar Akad - Fan Nashriyoti, Tashkent, Uzbekistan.
2.
O’zlem Cetinog’lu, Orhan Bilgin, and Kemal Oflazer. Turkish Natural Language
Processing. Theory and Applications of Natural Language Processing, pages 317-
336. Springer, Cham, Switzerland.
GAYBULLA SALOMOV AND UZBEK SCHOOL OF TRANSLATION 13 dekabr
109
3.
Valeria de Paiva, Rearden Commerce, and Alexandre Rademaker. 2012.
Revisiting a brazilian wordnet. In GWC 2012 6th International Global Wordnet
Conference, page 100.
4.
Султанова, Шохиста Мухаммаджановна. "Время как показатель культуры
народа." Актуальные научные исследования в современном мире 8-2
(2018): 93-101.
5.
Sultanova,
Shokhista.
"THE
CONTENT-ESSENCE
OF
THE
UNDERSTANDING OF “TIME” AND THE HISTORY OF ITS
ORGANIZATION." Журнал иностранных языков и лингвистики 5.5 (2023).
