Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 122 ~
MAKTABGACHA TA'LIM TIZIMIDA RIVOJLANTIRUVCHI MUHIT
TUSHUNCHASI
N.Abdusamatova
NamDPI dotsenti
S.Asqaraliyeva
NamDPI talabasi
Annotatsiya.
Mazkur maqolada maktabgacha
ta’lim
tizimida rivojlantiruvchi
muhit tushunchasi, MTTda rivojlantiruvchi muhitni tashkil etishga
qo‘yilgan
talablar,
rivojlantiruvchi muhitda foydalaniladigan didaktik vositalar xususida
so‘z
yuritiladi.
Tayanch tushunchalar.
maktabgacha
ta’lim,
rivojlantiruvchi muhit, didaktik
vositalar,
o‘yin
faoliyati,
o‘yinchoqlar
.
Mamlakatimizda
ro‘y
berayotgan
o‘zgarishlar,
barcha sohalardagi rivojlanishlar
maktabgacha
ta’lim
tashkilotlarida ham tub
o‘zgarishlarga
erishishni taqozo etmoqda.
Maktabgacha
ta’lim
tashkilotlarida yaratilgan rivojlantiruvchi muhit ilk va
maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga
qo‘yiladitgan
davlat talablari va
maktabgacha
ta’lim
tashkilotlari uchun
“Ilk
qadam”
davlat
o‘quv
dasturi vazifalarini
sifatli, uzluksiz, izchil hamda bolalarning yosh jihatlarini hisobga olgan holda
bosqichma
–
bosqich amalga oshirishga xizmat qilishi lozim. Rivojlantiruvchi
predmetli muhit bolaning aqliy fikrlash,
boshlang‘ich
tashabbuskorligini
o‘stirish,
o‘zlashtirgan
bilimlarini amalda
qo‘llashga
faol xarakat qilishidagi asosiy vositadir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishida alohida o'rin tutadigan muhit
ta'lim maqsadlariga muvofiq tashkil etilishi kerak. Rivojlantiruvchi muhitni yaratishda
har bir guruhning xususiyatlarini hisobga olish kerak: yoshi, tarkibi - o'g'il va qiz
bolalar soni, ularning individual xususiyatlari, xususan - harakatchanlik, temperament,
moyillik, qiziqishlar, ayniqsa, oilaviy tarbiya kabilar muhimdir. Farzandingizga
qulaylik, baxt, tinchlik va qoniqish hissini bering shiori ostida oilada rivojlantiruvchi
muhitni yaratish davr talabidir. Rivojlanayotgan qulay muhitni yaratish bo'yicha
tarbiyachining eng muhim vazifasi - kundalik hayotning barcha elementlari bolalarni
rivojlantirish, o'rganish, o'yin va mehnatga jalb qilish bilan chambarchas bog'liq
bo'lgan tarzda hayotni tashkil eta olishdir. Buning uchun pedagog guruhda xotirjam va
do'stona muhitni yaratishi kerak.
Mustaqillik va tashabbusni shakllantirish va rivojlantirish usullari taklif etish, ular
tashkil etilgan, tarbiyalangan, loyiha usullari va bolaning rasmiy harakatlari asosida
jarayonga tadbiq etishni yangi bosqichga
ko‘tarish–
rivojlanish muhitini
yangilashga,shakllantirish va loyihalashga
yo‘naltiradi.
Rivojlantiruvchi muhitning
o'zgaruvchanligi ob'ektda va guruhlarda turli xil kichik burchak va rivojlantirish
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 123 ~
markazlarining mavjudligi, shuningdek, bolalar uchun erkin tanlovni ta'minlaydigan
turli xil materiallar, o'yinlar, o'yinchoqlar va jihozlarning mavjudligi bilan
ta'minlanadi. O'yin materiallari muntazam ravishda almashtiriladi va bolalarning
o‘yinli,
motorli, kognitiv va ilmiy faoliyatini rag'batlantiradigan yangi elementlar bilan
to'ldiriladi. Rivojlantiruvchi muhitning qulayligi- bolalarning
ta’lim
va tarbiyaviy
faoliyatlari o'tkaziladigan barcha
yo‘nalishlar
asosida erkin tanlash imkoniyatini
belgilaydi. Bolalar o'yinlar, o'yinchoqlar, materiallar va ular uchun barcha asosiy
faoliyatni ta'minlaydigan o'quv qo'llanmalaridan erkin foydalanishlari asosiy talablarni
belgilaydi. Majburiy shart - bu materiallar va jihozlarning xizmatga yaroqliligi va
xavfsizligi.
Rivojlantiruvchi muhit - bu har bir yosh bosqichining xususiyatlariga muvofiq
maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirish uchun maxsus tashkil etilgan makon
(bino, uchastka va boshqalar), materiallar, jihozlar va jihozlar bilan ifodalangan ta'lim
muhitining bir qismi; ularning sog'lig'ini himoya qilish va mustahkamlash,
xususiyatlarini hisobga olish va rivojlanishdagi
ma’lum
bir kamchiliklarini tuzatish,
reabilitatsiya va
sog‘lomlashtirishni
o‘z
ichiga oladigan butun bir jarayonlar majmui
hisoblanadi.
Rivojlantiruvchi muhit, bolalarning faolligini oshirish, yangi bilimlarni
o‘zlashtirish
va ularning kognitiv, emotsional, jismoniy rivojlanishini ta'minlash uchun
maxsus sharoitlar yaratishga asoslangan. Maktabgacha ta'limda rivojlantiruvchi muhit
nafaqat bolalar uchun qulay va xavfsiz
bo‘lishi
kerak, balki ularning ijodiy fikrlashini,
mustaqil ish qilishini, shuningdek,
o‘z
-
o‘zini
anglashini
rag‘batlantiradigan
tarzda
tashkil etilishi lozim. Ushbu muhitni yaratishda didaktik vositalarning roli nihoyatda
muhimdir, chunki ular bolalar bilan ishlashning eng samarali shakllari va metodlarini
ta'minlaydi.
Didaktik vositalar
—
o‘qitish
va
o‘rganish
jarayonini samarali tashkil etish uchun
qo‘llaniladigan
metodik vositalar
to‘plamidir.
Ular orqali bolalar bilim olishda faqat
passiv qatnashchilar
bo‘lmasdan,
o‘qish
jarayoniga faol ishtirok etishga undaladi.
Maktabgacha
ta’limda
didaktik vositalar turli shakllarda
bo‘ladi:
o‘quv
materiallari (kitoblar, jurnallar, kartochkalar, posterlar),
o‘yinchoqlar,
ta'lim
texnologiyalari (interaktiv doskalar, kompyuter dasturlari, ta'lim ilovalari),
shuningdek,
o‘qituvchi
tomonidan ishlab chiqilgan maxsus uslubiy materiallar. Bu
vositalar yordamida bolalar yangi bilimlarni
o‘zlashtirish
bilan birga,
o‘zlarini,
atrof-
muhitni tushunish va bilish qobiliyatlarini rivojlantiradilar.
Maktabgacha
ta’lim
tashkilotlarida rivojlantiruvchi muhitni yaratishda didaktik
vositalardan foydalanish juda muhim. Bolalar uchun maxsus yaratilgan
o‘quv
vositalari ularning umumiy rivojlanishini, mustaqil fikrlash va ijodkorlik
qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim rol
o‘ynaydi.
Rivojlantiruvchi muhitni tashkil
etishda didaktik vositalarning turlari quyidagi asosiy kategoriyalarni
o‘z
ichiga oladi:
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 124 ~
1.
Materiallar va ob'yektlar
Bolalar bilan ishlashda
ko‘plab
turdagi
materiallar ishlatiladi: kartochkalar, plakatlar, maketlar, jismoniy
o‘yinlar
uchun
materiallar va boshqalar. Bu vositalar bolalar uchun qulaylik yaratish,
o‘quv
jarayonini
rang-barang qilish, ularning qiziqishini va faoliyatini oshirishga yordam beradi.
Masalan, matematikani
o‘rganishda
hisoblash kartochkalaridan, geometriyani
o‘rgatishda
shakllar va figuralardan foydalanish mumkin. Bunday vositalar
o‘quv
jarayonini nafaqat qiziqarli, balki samarali ham qiladi.
2.
O‘yinlar
va interaktiv metodlar
Maktabgacha
ta’limda
o‘yinlarning
o‘rni
juda katta. Didaktik
o‘yinlar
bolalarga
o‘rganish
jarayonini qiziqarli va mazmunli
qilish imkonini beradi. Interaktiv
o‘yinlar,
masalan, turli xil vazifalarni bajarish, xotira
va diqqatni rivojlantirish, yangi bilimlarni
o‘zlashtirishga
yordam beradi. Maktabgacha
yoshdagi bolalar uchun didaktik
o‘yinlar
ayniqsa muhim, chunki ular
o‘rganishni
o‘ziga
xos usulda amalga oshiradilar
—
o‘ynab,
qiziqarli tarzda. Bu bolalarning
faolligini oshiradi,
o‘qish
jarayoniga faollik bilan kirishishlariga imkon beradi.
3.
Raqamli va texnologik vositalar
Bugungi kunda zamonaviy texnologiyalar
ta’lim
jarayonida katta rol
o‘ynaydi.
Maktabgacha ta'limda kompyuter
o‘yinlari,
interaktiv doskalar va mobil ilovalar yordamida bolalar bilan ishlashning yangi usullari
joriy etilgan. Bunday vositalar orqali bolalar nafaqat bilim olishadi, balki
o‘zlashtirgan
bilimlarini amalda
qo‘llash
imkoniyatiga ega
bo‘ladilar.
Zamonaviy texnologiyalardan
foydalanish
o‘qituvchining
samaradorligini oshiradi va bolalarning ta'lim jarayoniga
qiziqishini yanada oshiradi.
Maktabgacha
ta’limda
didaktik vositalardan foydalanish nafaqat bolalarning
bilimlarini oshirishga yordam beradi, balki ularning ruhiy, jismoniy va ijtimoiy
rivojlanishiga ham ijobiy
ta’sir
ko‘rsatadi.
Didaktik vositalar orqali bolalar turli
faoliyatlarga jalb qilinadi: fikrlash, muloqot, jismoniy harakatlar, ijodiy faoliyatlar va
boshqalar. Bu esa bolalarda
ko‘nikmalarni
shakllantirishda yordam beradi. Misol
uchun, mantiqiy
o‘yinlar
va masalalar bolalar uchun analitik fikrlashni rivojlantiradi,
o‘yinchoqlar
va modellar ularning tasavvurini va ijodkorligini oshiradi, interaktiv
vositalar esa yangi bilimlarni qiziqarli va samarali tarzda
o‘zlashtirish
imkoniyatini
yaratadi.
Rivojlantiruvchi muhitni tashkil etishga q
о
`yiladigan talablar:
1. Eng avvalo markazlarda toza havo, toza joy, normal harorat va yorug`
xonalarda tashkil etilishi lozim.
2. Har bir markaz bolani noxush, kutilmagan hodisalardan saqlaydigan xavfsiz
joyda b
о
`lishini
ta‘minlash.
3.Markazlarda bolalarning harakat, tajriba, va kashf qilishlarini rag`batlantirish,
buning uchun zarur shart-sharoitlar yaratish, masalan, jihozlarning yetarli
bо`lishi,
kichik tadqiqot va tajribalar uchun ham.
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 125 ~
4. Markazlardagi barcha jihoz va
qо`llanmalar
bolaning
bо`yi
yetadigan
balandlikda
bо`lishi
hamda bola ulardan bemalol foydalana oladigan
bо`lishi
kerak.
6.Markazlardagi faoliyat davomida bolalar
о`rtasida
hamkorlik va muloqotni
rag`batlantirish (kichik guruhlar, juft
bо`lib
va
о`yin
о`ynashlariga
sharoit yaratilgan
bо`lishi
kerak.)
6. Bolalarda MTTga tegishlilik, markazlarda jihozlarni
о`z
joyida turishi,
mavzular
bо`yicha
taqsimlanishi zarur.
7. Markazlar mazmunli qismlarga
bо`linishi
va u yerda bola uchun kerakli va
qiziqarli ashyolar, jihozlar,
о`yinchoqlar,
tarqatma materiallar
bо`lishi
zarur.
8. Markazga tegishli mebel bolaning jismoniy holatiga va erkin harakatlana
olishiga
tо`siq
bо`lmaydigan
qilib joylashtirilgan
bо`lishi,
bola
о`ziga
tegishli
jihozlarni bemalol harakatlantira olishi, nogironlarga mos mebel ham
bо`lishi
kerak.
9. Markazlardagi rivojlantiruvchi muhit tarbiyachilarga ham, bolalarga ham qulay
b
о
`lishi kerak.
10.Bolaga erkin tanlash imkoniyatini berish va mustaqil qaror qabul qilishga
undash muhim.
11. Bolaning
о
`z tengdoshlari bilan munosabatga kirishishiga yordam berish
zarur.
12. Markazlardagi bolalar faoliyati samarasi kundalik qilinadigan ishlarni biror
jadvalda bola k
о
`ra oladigan va tushunadigan holatda ilib q
о
`yish.
Xulosa
o‘
rnida shuni
ta’kidlash
mumkinki, maktabgacha
ta’lim
tashkilotlarida
rivojlantiruvchi muhitni yaratishda didaktik vositalardan foydalanish masalasi
dolzarbdir. Rivojlantiruvchi muhit bolalar uchun
o‘zining
aqliy, hissiy va jismoniy
rivojlanishiga mos ravishda yaratilgan
bo‘lishi
kerak. Didaktik vositalar bu muhitning
ajralmas qismi
bo‘lib,
ular bolalarning
ta’lim
jarayonidagi faoliyatini oshiradi, ularning
yangi bilimlarni
o‘zlashtirishda
motivatsiyasini kuchaytiradi va
ta’lim
jarayonini
qiziqarli, samarali va mazmunli qilishga xizmat qiladi. Bu vositalar yordamida bolalar
nafaqat bilim olishadi, balki ijodkorlik, mantiqiy fikrlash va mustaqil ish qilish
ko‘nikmalarini
ham rivojlantiradilar.
Adabiyotlar:
1.
О‘zbekistоn
Pespublikаsi
Vаzirlаr
Mаhkаmаsining
2020-yil 22-
dekаbrdаgi
“Mаktаbgаchа
tаʼlim
vа
tаrbiyаning
Dаvlаt
stаndаrti”
802-
sоnli
Qаrori.
2.Aliqulova M. Maktabgacha
ta’lim
tashkilotida rivojlantiruvchi muhitni
yaratish/Tafakkur manzili. ISSN:2180-2160. 2022.405-411.
3.Baxrillayeva M. Maktabgacha ta'lim tashkilotlarida faol rivojlantiruvchi
muhitni tashkil etishda steam ta'lim texnologiyasidan foydalanish/ eurasian journal of
technology and innovation Innovative Academy Research Support Center Open access
Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy jurnali
Impact Factor: 8.2 | 2181-
3035 | №
8(66)
~ 126 ~
journal www.in-academy.uz. Volume 2, Issue 1, Part 2 January 2024 ISSN 2181-
2020.103-106.
4.Norb
o‘
tayeva
S.
MTTlarida
rivojlanish
muhitining
pedagogik
tavsifi/«maktabgacha
taʼlim
tizimi xodimlarini rivojlantirish: amaliyot va xorijiy
tajriba»
respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi 2024 yil 23-24 may.b.-620-623.
5.Korotkova, N. A. Katta maktabgacha yoshdagi bolalar uchun mavzuni
rivojlantirish muhitini tashkil etish muammosi to'g'risida / N. A. Korotkova // Bolalar
bog'chasidagi bola. - 2007. - No 4. - B. 6
–
9.
