“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 2, ISSUE 11, 2024. NOVEMBER
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
388
HUSUSIY MULK HUQUQI
RIGHT OF PRIVATE PROPERTY
ПРАВО ЧАСТНОЙ СОБСТВЕННОСТИ
Andijon davlat pedagogika instituti
Ijtimoiy gumanitar fanlar va san'at fakulteti
Milliy g‘oya va ma‘naviyat asoslari va huquq ta‘limi yo‘nalishi 201-guruh talabasi
Abdug‘afforova Durdona
Ilmiy rahbar:
Isroilov Davronbek
Annotatsiya:
Hususiy mulk huquqi shaxsning mulkini qonuniy ravishda
egallash, undan foydalanish va boshqarish huquqlarini ta'minlaydi. Ushbu maqolada
hususiy mulk huquqining asosiy xususiyatlari, uning jamiyatdagi roli va iqtisodiy
rivojlanishdagi o‘rni ko‘rib chiqiladi. Mulk huquqi jamiyatda shaxsiy erkinliklar va
umumiy manfaatlar o‘rtasidagi muvozanatni ta'minlashga xizmat qiladi.
Shuningdek, hususiy mulk huquqi ijtimoiy va siyosiy o‘zgarishlarga qarab
yangilanishi kerakligi, shuningdek, texnologik va raqamli mulk bilan bog‘liq yangi
normativ-huquqiy talablar keltirilgan.
Abstract:
The right to private property provides the rights of a person to
legally possess, use and manage his property. This article examines the main features
of private property rights, its role in society and economic development. Property
rights serve to ensure a balance between individual freedoms and common interests
in society. It is also stated that private property rights should be updated according
to social and political changes, as well as new regulatory legal requirements related
to technological and digital property.
Аннотация:
Право частной собственности обеспечивает права человека
законно владеть, пользоваться и распоряжаться своим имуществом. В данной
статье рассматриваются основные особенности права частной собственности,
его роль в обществе и экономическом развитии. Права собственности служат
для обеспечения баланса между индивидуальными свободами и общими
интересами в обществе. Также утверждается, что права частной собственности
должны обновляться в соответствии с социальными и политическими
изменениями, а также новыми нормативно-правовыми требованиями,
связанными с технологической и цифровой собственностью.
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 2, ISSUE 11, 2024. NOVEMBER
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
389
Kalit so‘zlar:
Hususiy mulk huquqi, mulkdan foydalanish, mulkni
boshqarish, shaxsiy erkinlik, iqtisodiy rivojlanish, intellektual mulk, huquqiy
himoya, jamiyat va iqtisodiyot, raqamli mulk, patentlar.
Key words:
Private property rights, property use, property management,
personal freedom, economic development, intellectual property, legal protection,
society and economy, digital property, patents.
Ключевые слова:
Право частной собственности, пользование
собственностью,
управление
собственностью,
свобода
личности,
экономическое развитие, интеллектуальная собственность, правовая защита,
общество и экономика, цифровая собственность, патенты.
Hususiy mulk huquqi – bu shaxsning o‘ziga tegishli bo‘lgan mulkni qo‘lga
kiritish, undan foydalanish, undan naf ko‘rish va mulkini boshqarish huquqidir. Bu
huquq insonning iqtisodiy va huquqiy erkinliklarini ta'minlovchi, jamiyatning
rivojlanishida muhim o‘rin tutuvchi asosiy huquqlardan biridir. Hususiy mulk
huquqi bir qator printsiplarga asoslanadi, ulardan eng asosiysi – mulk egalik
huquqini himoya qilish va uning buzilishini oldini olishdir.
Mulkni egallash huquqi – bu shaxsning mulkni qonuniy tarzda egallash, ya'ni
mulkni o‘ziga tegishli deb e'lon qilish va uni boshqarish huquqidir. Bu huquq mulkni
egallashning turli usullarini o‘z ichiga oladi, masalan, sotib olish, meros qilib olish,
ajratish yoki boshqa qonuniy asoslar orqali mulkka egalik qilish. Mulkni egallash
huquqi mulk egaligini ta'minlaydigan asosiy mexanizm hisoblanadi va hususiy mulk
huquqining birinchi va eng muhim qismidir. Bu huquq, asosan, mulkning egalik
huquqiga ega bo‘lgan shaxs tomonidan amalga oshiriladi.
Mulkni egallash huquqi, asosan, quyidagi qonuniy asoslarga asoslanadi:
1. Sotib olish – bir shaxs boshqa shaxsdan mulkni sotib olib, uni qonuniy
ravishda egallaydi. Bu jarayonda sotuv va xarid o‘rtasida imzolangan shartnoma va
to‘langan summalar asosida mulk egasi o‘zgaradi.
2. Meros qilib olish – agar mulk egasi vafot etsa, uning mulki merosxo‘rlarga
qonun yoki vasiyatnoma asosida o‘tadi. Meros huquqi mulkni o‘ziga tegishli deb
biladigan shaxslar tomonidan amalga oshiriladi.
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 2, ISSUE 11, 2024. NOVEMBER
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
390
3. Ajratish (o‘rtacha ulush bilan bo‘lish) – agar biror mulk bir necha shaxslar
o‘rtasida umumiy mulk bo‘lsa, unda mulkni ajratish va har bir shaxsga tegishli
ulushni berish orqali mulkni egallash mumkin.
4. Qonuniy ajratish va topshiriq – ba'zi hollarda, mulk davlat yoki boshqa
rasmiy organlar tomonidan ajratiladi va biror shaxsga beriladi (masalan, davlat
tomonidan ajratilgan yer).
5. Mulkni qayta tiklash – ba'zi holatlarda, mulkni egallash huquqi yo‘qolgan
shaxslar tomonidan mulkni qayta tiklash shaklida yuzaga keladi. Bu, ayniqsa,
mulkni noqonuniy ravishda egallab olgan shaxslar bilan bog‘liq vaziyatlarda yuz
beradi.
Mulkni Egallashning Ijtimoiy va Iqtisodiy Ahmiyati esa Mulkni egallash
huquqi shaxsning iqtisodiy erkinliklarini ta'minlaydi. Bu huquq, shuningdek,
iqtisodiy rivojlanish uchun zarur sharoitlarni yaratadi. Mulkni qonuniy ravishda
egallash shaxsga o‘z mulkidan foydalangan holda daromad olish, o‘z faoliyatini
amalga oshirish, tashabbuskorlikni rivojlantirish imkonini beradi. Mulkni egallash
huquqi, shuningdek, jamiyatda mulkni qonuniy tarzda taqsimlash va uni adolatli
ravishda boshqarish imkoniyatlarini taqdim etadi. Bu, o‘z navbatida, fuqarolar
o‘rtasida mulk munosabatlarini tartibga soladi va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlaydi.
Mulkni egallash huquqi hususiy mulk huquqining asosi hisoblanadi. U shaxsning
mulkni qonuniy ravishda egallash, undan foydalanish va boshqarish huquqini
ta'minlaydi. Mulkni egallashning qonuniy usullari va shartlari har bir mamlakatda
farq qilishi mumkin, ammo uning maqsadi doimo bir xil – shaxsiy mulk huquqini
himoya qilish va iqtisodiy erkinliklarni ta'minlash. Mulkni egallash huquqi
jamiyatda barqarorlikni yaratishda muhim rol o‘ynaydi.
Mulkdan foydalanish huquqi – mulk egasi mulkidan erkin foydalanish
huquqiga ega bo‘ladi. Bu yerda foydalanishdan maqsad mulkni har qanday qonuniy
faoliyatda, shu jumladan ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish va boshqa maqsadlarda
ishlatishdir. Mulkdan foydalanish huquqi, mulkni egallash huquqidan farq qiladi,
chunki bu huquq mulkni boshqarish va undan maqsadli tarzda foydalanishni o‘z
ichiga oladi. Shaxs, mulkni qo‘lga kiritgach, undan foydalanishga, ya'ni uning
imkoniyatlaridan foydalanishga haqli bo‘ladi. Bu huquq, odatda, mulkni muayyan
shartlar asosida foydalanishni ta'minlaydi va mulk egasining mulkidan qanday qilib
foydalanishiga doir qonuniy chegaralar mavjud.
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 2, ISSUE 11, 2024. NOVEMBER
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
391
Mulkdan foydalanish huquqi bir nechta shaklda mavjud bo‘lishi mumkin,
jumladan:
1. To‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanish – mulk egasi o‘z mulkidan bevosita
foydalanadi. Masalan, uyda yashash, avtomobilni haydash yoki yerda ishlash.
2. Ijaraga berish – mulk egasi mulkdan o‘z foydasiga bo‘lmagan shaklda
foydalanishi mumkin, masalan, uni boshqalariga ijaraga berish. Bu holatda mulk
egasi mulkni ijarachiga berib, undan rentaga yoki boshqa shaklda daromad olish
huquqiga ega bo‘ladi.
3. Zaxira huquqi – ba'zi hollarda, mulkdan foydalanish huquqi mulk egasining
o‘ziga tegishli bo‘lgan boshqa shaxslar yoki tashkilotlar tomonidan cheklanishi
mumkin. Bu, masalan, mulkni faqat muayyan maqsadlar uchun ishlatish bilan
bog‘liq bo‘lishi mumkin.
4. Mulkni bo‘lish – agar mulk bir nechta shaxslar o‘rtasida umumiy bo‘lsa,
har bir ulush egasining mulkdan foydalanish huquqi bo‘ladi, lekin bu foydalanish
boshqa ulush egalari huquqlarini buzmasligi kerak.
Mulkdan foydalanish huquqi jamiyatda iqtisodiy faoliyatning asosiy
mexanizmlaridan biridir. Bu huquq shaxslarning o‘z mulkidan qonuniy ravishda
foydalanish imkonini beradi, bu esa iqtisodiy barqarorlikni ta'minlaydi va erkin
bozorni rivojlantiradi. Mulkdan foydalanish huquqi, shuningdek, resurslarni
samarali taqsimlash va ijtimoiy muvozanatni saqlashda muhim ahamiyatga ega.
Mulkni qanday va kim foydalanishini tartibga solish orqali davlat va jamiyat
o‘rtasida resurslarning adolatli taqsimlanishini ta'minlash mumkin.
Ijara shartlari –
mulkni ijaraga berish shartlari ijarachining mulkdan qanday foydalanishi
mumkinligini belgilaydi. Shartnoma o‘zida qo‘yilgan cheklovlar, masalan, mulkni
faqat ma'lum bir maqsadga ishlatish, undan foydalanishning chegaralarini belgilashi
mumkin. Mulkdan foydalanish huquqi hususiy mulk huquqining muhim qismi
bo‘lib, shaxslar o‘z mulklaridan qanday va qaysi maqsadlar uchun foydalanishi
mumkinligini belgilaydi. Bu huquq iqtisodiy rivojlanishni ta'minlash va resurslarni
samarali taqsimlashda muhim rol o‘ynaydi. Mulkdan foydalanish huquqining
amalga oshirilishi, qonuniylik, shartnoma va boshqalar bilan bog‘liq bo‘lib, u
ijtimoiy barqarorlikni saqlashda ham muhim ahamiyatga ega.
Mulkni boshqarish huquqi – mulk egasi mulkini qanday boshqarishini
belgilash, uni sotish, ijaraga berish yoki undan boshqa tarzda foydalanganlik
huquqiga ega bo‘ladi. Tabiiy resurslar va davlat manfaatlari – davlat mulkni
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 2, ISSUE 11, 2024. NOVEMBER
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
392
foydalanuvchilarning shaxsiy huquqlarini cheklash orqali umumiy manfaatlarni
ta'minlashni maqsad qiladi, masalan, ekologik himoya yoki ijtimoiy infratuzilmani
qurish.
4. Mulkni himoya qilish huquqi – mulk egasining mulki boshqa shaxslar
tomonidan noqonuniy ravishda egallanishi yoki zararlanishiga qarshi himoya qilish
huquqi mavjud.
Hususiy mulk huquqi nafaqat shaxsiy erkinliklarni ta'minlaydi, balki
iqtisodiyotni rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Mulk huquqi o‘zi bilan
iqtisodiy barqarorlik, tadbirkorlik va erkin savdo uchun zarur sharoitlar yaratadi.
Shu bilan birga, mulk huquqini himoya qilish, iqtisodiy faoliyatni samarali amalga
oshirish uchun qonuniy mexanizmlar mavjud. Jamiyatda mulk huquqi shaxsiy
manfaatlar va umumiy manfaatlar o‘rtasidagi muvozanatni ta'minlaydi. Mulkni
ishlatish va undan foydalanishning qonuniy chegaralari, shuningdek, boshqa
shaxslarning huquqlarini hurmat qilish zarurati, mulk huquqining cheklanishi va
uning ijtimoiy mas'uliyatni yuzaga keltirishi hamda davlat tomonidan himoya
qilinishi kerak. Bugungi kunda hususiy mulk huquqi global miqyosda ham
o‘zgarishlar va yangilanishlarga duch kelmoqda. Xalqaro savdo, texnologik
yangiliklar, shuningdek, ijtimoiy va siyosiy o‘zgarishlar hususiy mulk huquqining
qamrovini kengaytirish va yangi normativ- huquqiy standartlar ishlab chiqishni talab
qiladi. Misol uchun, raqamli mulk, patentlar, intellektual mulk huquqlari kabi yangi
yo‘nalishlar xalqaro va milliy huquq tizimlarida ahamiyat kasb etmoqda.
Xulosa: Hususiy mulk huquqi jamiyatdagi iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy
tizimlarning barqaror ishlashini ta'minlaydi. U har bir shaxsga o‘z mulkini
boshqarish va undan foydalanish huquqini beradi, shu bilan birga, bu huquqning
amalga oshirilishi uchun zarur bo‘lgan himoya mexanizmlarini ham yaratadi.
Hususiy mulk huquqi doimiy ravishda rivojlanib borayotgan huquqiy institut bo‘lib,
jamiyat va iqtisodiyotning ehtiyojlariga qarab yangilanib turishi lozim.
Foydalanilgan Adabiyotlar
1. G'iyosov, O. (2020). O'zbekiston Respublikasida hususiy mulk huquqi:
nazariy va amaliy asoslar. Tashkent: O'zbekiston Yuridik Akademiyasi.
2. Mahmudov, A. (2018). Huquqshunoslik: umumiy asoslar. Tashkent: Sharq.
3. Usmonov, I. (2017). Hususiy mulk huquqi va uning ijtimoiy ahamiyati.
Toshkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti nashriyoti.
“JOURNAL OF SCIENCE-INNOVATIVE RESEARCH IN
UZBEKISTAN” JURNALI
VOLUME 2, ISSUE 11, 2024. NOVEMBER
ResearchBib Impact Factor: 9.654/2024 ISSN 2992-8869
393
4. Shodiev, R. (2019). Mulkni boshqarish va undan foydalanish: qonuniy
yondashuvlar. Tashkent: Yuridik yordami nashriyoti.
5. Jalolov, F. (2021). Mulkdan foydalanish huquqi va uning iqtisodiy ta'siri.
Tashkent: O‘zbek davlat universiteti nashriyoti.
6. O‘zbekiston Respublikasining Qonuni Davlat mulkini xususiylashtirish
to‘g‘risida Qonunchilik palatasi tomonidan 2023-yil 5-sentabrda qabul qilingan
Senat tomonidan 2023-yil 24-noyabrda ma’qullangan qonuni.
7.
Konstitutsiya
