Avgust, 2025-Yil
54
OILAVIY MUNOSABATLARDA XOTIN-
QIZLARNI TAZYIQ VA ZOʻRAVONLIKDAN
HIMOYA QILISHNING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
Turdiyeva Latofat Almardonovna
https://doi.org/10.5281/zenodo.16876899
Annotatsiya.
Ushbu maqolada oilaviy munosabatlarda xotin-qizlarni tazyiq va
zo‘ravonlikdan himoya qilishning ijtimoiy
-psixologik xususiyatlari tahlil qilingan. Tadqiqotda
zo‘ravonlikning asosiy shakllari, ularning kelib chiqish sabablari, jamiyatdagi gender stereotiplari
va iqtisodiy qaramlikning ayollar h
ayotiga ta’siri yoritilgan. Shuningdek, O‘zbekiston
Respublikasida so‘nggi yillarda qabul qilingan qonunchilik asoslari va ularning amaliy
samaradorligi baholangan. Xalqaro tajriba misolida ayollarni himoya qilishning kompleks
yondashuvlari, psixologik rea
bilitatsiya, ijtimoiy qo‘llab
-quvvatlash va gender madaniyatini
yuksaltirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan. Maqola huquqiy, ijtimoiy va psixologik choralarni
uyg‘unlashtirish orqali zo‘ravonlikning oldini olish bo‘yicha ilmiy xulosalarni taqdim etad
i.
Kalit so‘zlar
: xotin-
qizlarni himoya qilish, oilaviy zo‘ravonlik, tazyiq, ijtimoiy
-psixologik
xususiyatlar, gender tengligi, huquqiy mexanizmlar, psixologik reabilitatsiya, xalqaro tajriba,
ijtimoiy qo‘llab
-quvvatlash.
Kirish
Oilaviy munosabatlar inson hayotining eng muhim ijtimoiy institutlaridan biri sifatida
shaxsning shakllanishi, ijtimoiylashuvi va ruhiy barqarorligida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Oila
nafaqat shaxsiy hayotning asosiy tayanchi, balki jamiyatning ma’naviy va madaniy
barqarorligi
uchun ham zamin yaratadi. Biroq, zamonaviy ijtimoiy jarayonlar, iqtisodiy muammolar va madaniy
an’analar ta’sirida ayrim oilalarda kelib chiqadigan ziddiyatlar, tazyiq va zo‘ravonlik holatlari xotin
-
qizlarning jismoniy, ruhiy va ijtimoiy salomatligiga jiddiy putur yetkazmoqda.
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) ma’lumotlariga ko‘ra, dunyo bo‘yicha har uch
ayoldan biri hayoti davomida turli shakldagi zo‘ravonlikka duch keladi. Bu esa faqatgina oilaviy
muammo emas, balki keng ko‘lamli ijtimoiy
-psixologik va huquqiy muammoga aylanganini
ko‘rsatadi. Oilada sodir bo‘ladigan tazyiq va zo‘ravonlik holatlari ko‘pincha yashirin bo‘lib, jamiyat
yoki yaqin qarindoshlar tomonidan “oilaviy ichki masala” sifatida baholanadi. Natijada, jabrlangan
ayol o‘z muammosi bilan yolg‘iz qoladi, bu esa holatni yanada og‘irlashtiradi.
O‘zbekiston Respublikasida so‘nggi yillarda gender tengligini ta’minlash va xotin
-qizlarni
har qanday tazyiq va zo‘ravonlikdan himoya qilish bo‘yicha qator huquqiy islohotlar amalga
oshirilmoqda. Xususan, “Xotin
-
qizlarni tazyiq va zo‘ravonlikdan himoya qilish to‘g‘risida”gi
Qonun qabul qilinib, ayollar huquqlarini kafolatlovchi ijtimoiy himoya tizimi yo‘lga qo‘yildi.
Biroq amaliyot shuni ko‘rsatadiki, qonuniy mexanizmlar bilan bir qatorda ijtimoiy
-
psixologik yondashuvlar, profilaktika ishlari, jamiyatda ong va madaniyat darajasini oshirish ham
muhim ahamiyatga ega.
Shu bois, ushbu mavzuni o‘rganish xotin
-
qizlarni oilaviy zo‘ravonlikdan himoya qilishning
ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini aniqlash, muammoning ildizlarini tahlil qilish va samarali
yechimlarni ishlab chiqishga xizmat qiladi. Bu jarayonda nafaqat huquqiy choralar, balki psixologik
yordam, ijtimoiy qo‘llab
-quvvatlash tizimlari va madaniy stereotiplarni bartaraf etishga qaratilgan
kompleks yondashuv zarurdir.
Avgust, 2025-Yil
55
Asosiy qism
Oilaviy munosabatlarda xotin-
qizlarga nisbatan tazyiq va zo‘ravonlik ko‘plab shakllarda
namoyon bo‘ladi. Ularga jismoniy zo‘ravonlik, ruhiy tazyiq, iqtisodiy qaramlik, jinsiy zo‘ravonlik,
shuningdek,
ijtimoiy izolyatsiya kiritilishi mumkin. Ushbu holatlar ko‘pincha bir
-
biri bilan bog‘liq
bo‘lib, ayolning ruhiy salomatligi, ijtimoiy mavqei va o‘zini qadrlash hissini pasaytiradi. Ruhiy
tazyiq jismoniy zo‘ravonlikdan ko‘ra uzoq muddatli va chuqur salbiy o
qibatlarga olib kelishi
mumkin, chunki u shaxsning ichki dunyosini yemiradi, o‘z imkoniyatlarini anglashga to‘sqinlik
qiladi.
Jamiyatdagi gender stereotiplari va patriarxal munosabatlar ko‘pincha tazyiq va
zo‘ravonlikka zamin yaratadi. Erkakning ustunligini va ayolning itoatkorligini targ‘ib etuvchi
qadriyatlar ayolga nisbatan zo‘ravonlikni “oilaviy tarbiya” yoki “ichki masala” sifatida qabul
qilishga olib keladi. Bu holat, ayniqsa, yopiq mentalitetga ega hududlarda ko‘proq uchraydi,
natijada jabr
lanuvchilar o‘z muammolarini ochiqlashdan tiyiladi. Shuningdek, iqtisodiy qaramlik
ham muhim omillardan biridir
—
o‘zining moliyaviy mustaqilligiga ega bo‘lmagan ayollar
ko‘pincha zo‘ravonlikni chidashga majbur bo‘ladilar.
Psixologik nuqtai nazardan, uzoq muddatli tazyiq va zo‘ravonlik ayollarda posttravmatik
stress buzilishi (PTSD), depressiya, xavotir sindromlari, uyqusizlik va somatik kasalliklarni keltirib
chiqaradi. Ruhiy jarohatlar shaxsning ijtimoiy hayotdan chekinish
iga, o‘ziga bo‘lgan ishonchning
pasayishiga va ijtimoiy izolyatsiyaga olib keladi. Bundan tashqari, “travmatik bog‘liqlik” (trauma
bonding) deb ataluvchi hodisa kuzatiladi
—
bunda jabrlanuvchi ayol zo‘ravon shaxsga hissiy
jihatdan qaram bo‘lib qoladi va u bilan bo‘lgan salbiy tajribalarni oqlashga urinadi.
O‘zbekiston Respublikasi so‘nggi yillarda xotin
-
qizlarni tazyiq va zo‘ravonlikdan himoya
qilish bo‘yicha muhim huquqiy qadamlar tashladi. 2019
-
yilda qabul qilingan “Xotin
-qizlarni tazyiq
va zo‘ravonlikdan himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun, shuningdek, “Ge
nder tengligi kafolatlari
to‘g‘risida”gi Qonun ushbu yo‘nalishda asosiy normativ
-huquqiy bazani yaratdi.
Qonunchilikda tazyiq va zo‘ravonlik turlari, ularni aniqlash mezonlari, himoya orderlari va
jabrlanuvchilarga ko‘rsatiladigan ijtimoiy
-psixologik yordam tartiblari belgilandi. Shu bilan birga,
mamlakatda ishonch telefonlari, ayollar uchun boshpana markazlari, bepul psixologik maslahat
xizmatlari faoliyat yuritmoqda.
Xalqaro tajribaga murojaat qilsak, Skandinaviya mamlakatlari (Shvetsiya, Norvegiya,
Finlyandiya)da zo‘ravonlikni oldini olishda gender tengligini ta’lim tizimidan boshlab singdirish,
erkaklar bilan profilaktik ishlash, keng qamrovli ommaviy axborot kampaniyalari tashkil etish juda
samarali natija bermoqda. Masalan, Shvetsiyada “Zo‘ravonlikka nol toqat” siyosati davlat
strategiyasiga aylantirilgan bo‘lib, u nafaqat jabrlanuvchilarga yordam berish, balki zo‘ravonlikka
moyil bo‘lgan shaxslarni psixokorreksion dasturlarga jalb qilishni ham o‘z ichiga oladi. Kanada va
Avstraliyada esa oilaviy zo‘ravonlik bo‘yicha maxsus sudlar mavjud bo‘lib, ular ishlarni tezkorlik
bilan ko‘rib chiqadi va himoya orderlarini darhol chiqaradi.
Shu jihatdan, xotin-
qizlarni tazyiq va zo‘ravonlikdan himoya qilish samaradorligi faqat
huquqiy mexanizmlar bilan cheklanmasligi lozim. Buning uchun kompleks yondashuv zarur:
birinchidan, huquqiy himoya vositalarini takomillashtirish; ikkinchidan, jabrlanuvchilar uchun
sifatli psixologik reabilitatsiya va ijtimoiy moslashuv dasturlarini yaratish; uchinchidan, jamiyatda
gender madaniyatini yuksaltirish bo‘yicha keng ko‘lamli ma’rifiy ishlarni olib borish.
Avgust, 2025-Yil
56
Ayniqsa, yosh avlodga bolalikdan zo‘ravonlikni rad etish va o‘zaro hurmat tamoyillarini
singdirish, oilaviy mojarolarni zo‘ravonliksiz hal etish ko‘nikmalarini shakllantirish dolzarbdir.
Shunday qilib, oilaviy munosabatlarda xotin-
qizlarni tazyiq va zo‘ravonlikdan himoya qilish
nafaqat individual, balki butun jamiyat farovonligi uchun muhim strategik vazifa hisoblanadi.
Ushbu jarayonni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun davlat, fuqarolik jamiyati institutlari
va har bir fuqaroning faol hamkorligi zarur.
Xulosa
Oilaviy munosabatlarda xotin-
qizlarni tazyiq va zo‘ravonlikdan himoya qilish masalasi
zamonaviy jamiyatning eng dolzarb ijtimoiy-psixologik muammolaridan biridir. Tahlillar shuni
ko‘rsatadiki, bunday holatlar ko‘pincha ijtimoiy stereotiplar, gender tengsiz
ligi, iqtisodiy qaramlik
va huquqiy savodsizlik kabi omillar natijasida yuzaga keladi. Uzoq muddatli tazyiq va zo‘ravonlik
ayollarda jiddiy ruhiy jarohatlar, ijtimoiy izolyatsiya va o‘zini qadrlash hissining pasayishiga olib
keladi, bu esa nafaqat individu
al, balki jamiyatning umumiy rivojlanishiga ham salbiy ta’sir
ko‘rsatadi.
Xotin-qizlarni himoya qilish samaradorligi faqat qonunchilik choralarini kuchaytirish bilan
cheklanmasligi lozim. Bu jarayon kompleks yondashuvni talab etadi: huquqiy himoya tizimini
takomillashtirish, psixologik reabilitatsiya va ijtimoiy moslashuv dasturlarini kengaytirish,
jamiyatda gender madaniyatini yuksaltirish, erkaklar va yoshlar bilan profilaktik ishlashni yo‘lga
qo‘yish zarur. Xalqaro tajriba ko‘rsatadiki, zo‘ravonlikka “nol toqat” tamoyilini davlat siyosatiga
aylantirish, keng jamoatchilikni jal
b etish va ma’rifiy kampaniyalarni tizimli olib borish ijobiy
natijalar beradi.
Shunday qilib, xotin-
qizlarni oilaviy tazyiq va zo‘ravonlikdan himoya qilish masalasi
huquqiy, ijtimoiy va psixologik choralarni o‘z ichiga olgan kompleks strategiya asosida hal
etilgandagina samarali bo‘ladi. Bunda davlat, fuqarolik jamiyati institutlari,
ta’lim muassasalari va
ommaviy axborot vositalarining hamkorligi hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi.
Xotin-
qizlarni tazyiq va zo‘ravonlikdan himoya
qilish to‘g‘risida
gi Qonun.
–
Toshkent, 2019.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi.
Gender tengligi kafolatlari to‘g‘risida
gi Qonun.
–
Toshkent, 2019.
3.
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (WHO).
Violence against women: Key facts
.
–
Geneva:
WHO, 2021.
4.
Krug, E. G., Dahlberg, L. L., Mercy, J. A., Zwi, A. B., Lozano, R.
World report on violence
and health
.
–
Geneva: World Health Organization, 2002.
5.
Heise, L., Ellsberg, M., Gottmoeller, M.
A global overview of gender-based violence
.
International Journal of Gynecology & Obstetrics, 2002, 78(S1), S5
–
S14.
6.
Stark, E.
Coercive control: How men entrap women in personal life
.
–
Oxford University
Press, 2007.
7.
Dobash, R. E., Dobash, R. P.
Violence against wives: A case against the patriarchy
.
–
New
York: Free Press, 1979.
8.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi.
2022
–
2026 yillarda gender tenglikni
ta’minlash bo‘yicha Milliy strategiya
.
–
Toshkent, 2022.
Avgust, 2025-Yil
57
9.
Campbell, J. C.
Health consequences of intimate partner violence
. The Lancet, 2002,
359(9314), 1331
–
1336.
10.
Ellsberg, M., Heise, L.
Researching violence against women: A practical guide for
researchers and activists
.
–
Washington DC: World Health Organization, PATH, 2005.
