149
ISTIQBOLLI MАHАLLIY BODOM NАVLАRINING АGROBIOLOGIYASI
I.Samatov
D.Eshdavlatova
TERMIZ AGROTEXNOLOGIYALAR VA INNOVATSION RIVOJLANISH INSTITUTI
https://doi.org/10.5281/zenodo.8403963
Annotatsiya.
Mazkur maqolada istiqbolli mаhаlliy bodom nаvlаrining аgrobiologiyasi
masalalari haqida so’z boradi. Maqola davomida asosli fikr va mulohazalar keltirib o’tilgan.
Kalit so’zlar:
istiqbolli mаhаlliy bodom nаvlаrining аgrobiologiyasi, subtropik oʼsimlik.
AGROBIOLOGY OF PROMISING LOCAL ALMOND CULTIVARS
Abstract.
This article talks about the issues of agrobiology of promising local almond
varieties. During the article, reasonable opinions and considerations are mentioned.
Key words:
agrobiology of promising local almond varieties, subtropical plant.
АГРОБИОЛОГИЯ ПЕРСПЕКТИВНЫХ МЕСТНЫХ СОРТОВ МИНДАЛЯ
Аннотация.
В статье рассмотрены вопросы агробиологии перспективных местных
сортов миндаля. В ходе статьи приводятся обоснованные мнения и соображения.
Ключевые слова:
агробиология перспективных местных сортов миндаля,
субтропическое растение.
Bodom - janubiy, subtropik oʼsimlikdir. U Markaziy Osiyo, Oʼrta Yer dengizi, markaziy
Аmerika, bir qator Yevropa mamlakatlarida (Italiya, Frantsiya, Qrim, Kavkaz orti) tarqalgan.
Bodom issiqsevar, qurgʼoqchilikka oʼta chidamli, kserofit oʼsimlik boʼlganligi sababli
yiliga 500-700 mm dan ziyod yogʼin yogʼadigan Toshkent, Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo,
Surxondaryo viloyatlarining togʼ va togʼoldi qiyaliklarida qadim zamonlardan beri oʼsib hosil
berib keladi. Yangidan barpo qilingan bodomzorlardan tashqari tabiiy oʼrmonlarda yovvoyi holda
ham oʼsuvchi turlari ham mavjud. Bu yerlarda ularning oddiy, mahaliy navlari bilan birgalikda
Buxoro, Petunnikov, Tikanli, Kalmikov deb nomlanuvchi bodomning juda qimmatli navlari ham
mavjudligi, undan halq xoʼjaligining koʼp tarmoqlarida foydalanilishi aloxida ahamiyatga ega.
Danagi qotmagan xom bodomni shakarga qoʼshib yoki murabbo tayyorlab istemol qilish
foydalidir. Shirin magʼizli bodomda 40-70% yegʼ, 20-25% oqsil, 6% shakar boʼlib, turli
darmondori, organik moddalarga boy boʼladi va konditer sanoati uchun qimmatbaho xom ashyo
xisoblanadi. Kunjarasida 10% gacha moy va koʼp miqdorda oqsil va uglevodlar boʼladi. Taqir
bodom tarkibida yogʼ, oqsil, shakardan tashqari 2-2,5% amigdalin boʼlib, parfyumeriya sanoatida
va meditsinada keng qoʼllaniladi. Bodomning poʼsti gaz yutadigan kumir tayerlashda, vinochilikda
150
vinoga xushboʼy hid, sifat va tam berishda foydalaniladi. Bodom poʼchogʼining kulida 40% gacha
kaliy hosil boʼladi va oʼgʼit sifatida foydalaniladi. Bodom yogʼochi juda qattiq va chiroylidir,
shuning uchun duradgorlikda va texnika uchun qimmatli ashyo hisoblanadi.
Bodom 3-4 yoshidan hosilga kiradi, 12-18 yoshidan 35-40 yilgacha yaxshi hosil beradi.
Yaxshi parvarishlansa 60-100 yil yashab hosil berishi mumkin. Bodom koʼchati kuzda yoki erta
bahorda ekiladi. U yorugʼlikka talabchan boʼlganligi sababli qalinlikni yoqtirmaydi, tarkibida
ohagi boʼlgan soz tuproqlarda yaxshi rivojlanadi.
Bodomning ildiz sistemasi 6 metr chuqurlikgacha boradi, qurgʼokchilikka yaxshi chidaydi
va togʼ-oʼrmon melioratsiya ishlarida ham muhim rol o’ynaydi.
U qurgʼoqchilikka gʼoyat chidamli boʼlib, yer tanlamasdan, suvsiz, toshloq va togʼning
unumsiz janubiy yon bagʼirlarida ham yaxshi oʼsa oladi. Bodomning bunday xususiyatlari
Respublikamizning togʼ va togʼoldi lalmikor xududlaridagi oʼrmon xoʼjaliklarini xar tomonlama
qoʼllab-kuvvatlash, ishlab chiqarish samaradorligini, iqtisodiy manfaatdorligini oshirishda muhim
ahamiyat kasb etadi. Yangi bodomzorlar barpo qilishda ekiladigan navlarni tanlash muhim
ahamiyatga ega.
Bodom poʼchogʼining qattiqligiga qarab toʼrtta toifaga boʼlish mumkin:
1. Gʼalvirak bodom. Poʼchogʼi qogʼozdek yupqa, ikki barmoq bilan yengil chaqiladi.
2. Yumshoq poʼchoq bodom, poʼchogʼi yumshoq, gʼovak, ikkala qoʼlning barmoqlari
yordamida chaqiladi.
3. Standart poʼchogʼli bodom, bolgʼa bilan sal urganda chaqiladi;
4. Qattiq poʼchogʼli bodom, poʼchogʼi qattiq, bolgʼa bilan kuchli urganda chaqiladi.
Bodomning mahaliy navi Zavetniy
Bodomning mahaliy navi Konsoy
151
Koʼchatzor barpo qilish uchun sugʼoriladigan, tekis yer ajratilib, kuzda gektariga 20-25
tonna chirigan goʼng va 150-180 kg fosforli oʼgʼit solinib 45-50 sm.gacha chuqurlikda haydaladi,
15-18 sm kultivatsiya qilinib borona qilinadi. Oraligi 70 sm boʼlgan egatlarga 6-8 sm chuqurlikda
va 8-12 sm masofida urugʼlar qadaladi. Ob- xavo sharoitiga qarab oʼsish davrida 8-12 marta
sugʼoriladi. Koʼchat qator oraligʼi har bir sugʼorishdan keyin yumshatiladi va begona oʼtlardan
tozalanadi. Payvandlash oldidan kuchatzor albatta sugʼoriladi va tanasi pastki bachki novdalardan
tozalananadi. Bodom iyulning uchinchi dekadasidan sentyabrning birinchi dekadasigacha,
mevachilikda kullanadigan oddiy «T»-usulida ulanadi. Ikki haftadan soʼng payvandning tutgan
yoki tutmagan miqdori aniqlanadi va tutmay qolganlari bodomning payvandostga oldin ulangan
oʼsha nav kurtagi bilan qaytadan payvandlanadi. Kuzda payvand bogʼlami bir oz boʼshatib
koʼyiladi va qish davomida bogʼlanma olib tashlanmaydi. Kelgusi yil erta bahorida koʼchatning
payvand qilingan joyidan tepa qismi batamom kesib tashlanadi. Tutmay qolgan payvandlar oʼrniga
yangi oʼsib chiqqan kurtaklarni qayta payvand qilish mumkin boʼladi.
Kelgusi yilning erta baxorida bogʼlam olib tashlanadi. Koʼchat tez oʼsishi va payvand yaxshi
tutishi uchun koʼchatlarni oʼz vaqtida va sifatli parvarishlash lozim. Koʼchatlarning oʼsish davrida
gektariga 90 kg azotli, 60 kg fosforli va 20 kg kaliy hisobida oʼgʼit solinadi. Kurtaklarning toʼgʼri
va yosh novdalarning tez oʼsishini taʼminlash uchun yevvoyi shoxlarni oʼz vaqtida butab turish
lozim. Yaxshi parvarish qilingan nihollarni boʼyi kuzga borib
1-1,5 metrga yetadi, usuv davrini yaxshi tugallaydi.
Bodomning asosiy zararkunandalaridan biri- shaftoli yoki bodom biti boʼlib, daraxtning
tana, novda va barglari shirasini suradi, natijada daraxt nimjonlanadi, bargi bujmayadi, xosili
Rasm. «T»- usulida payvandlash sxemasi.
152
pasayadi, yosh koʼchatlar va novdalar nobud boʼlish darajasigacha yotib boradi. Bodomning
asosiy kasalliklari - klyasterosporioz (zamburug’li, teshikli doglanish kasalligi) - bunda daraxtning
kurtagi, bargi, guli, shoxi va novdalarini zararlaydi. Kasallik daraxt xosilini kamaytiradi, meva
sifatini pasaytiradi. Baxorda barglarda dumaloq dogʼlar va teshikchalar paydo buladi. Xosilda
kungir tusli shishlar paydo boʼlib, yelim oqib chiqa boshlaydi, kurtaklar quriy boshlaydi.
Novdalarning pustlogi yorilib yelim chiqaradi, gullari va dovchalari tukilib ketadi.
Un shudring kasalligida novdalarning uch qismida, barglarida oq unsimon gubor paydo
buladi, natijada novdalar meva berishdan, barglar esa rivojdan koladi. Kasallik yosh novdalarda
kishlaydi va aprel oylaridan boshlab rivojlana boshlaydi.
«Barg kuyish» kasalligi bodom barglarida qizgʼish dogʼlar paydo qiladi, ular barvaqt tukila
boshlaydi, «barglar kuyishi» va un shudring xisoblanadi.
Zararkunandalarga qarshi erta baxorda, kurtaklar burtishidan oldin nitrofen bilan (10 l suvga
250 g kushib) purkaladi. Daraxtlarning tana va novdalari karbofos (100 l suvga 250 g) yeki 0,2 %-
li donitol (gektariga
2-2,5 kg) bilan ishlov beriladi.
Kasalliklarga qarshi bordo suyuqligining 1,0%-li eritmasi (getariga 10-15 kg), vetrani yoki
topazning 0,03% li eritmasi (gektariga 300 g) purkaladi. Un shudringga qarshi kolloidli yoki
dispersli oltingugurtning 1% li kontsentratsiyasi (10 l suvga 80-100 g) bilan ishlov berilsa yaxshi
natija beradi.
Аgrotexnik chora- tadbirlardan- bogʼ qator oralari shudgor qilinadi, daraxtlar atrofi
yumshatiladi, begona oʼtlardan tozalanadi, kurigan, shikastlangan, zararlangan shox-shabbalar
kesilib kuydiriladi, daraxt tanasi (shtamb) oqartiriladi.
REFERNCES
1.
А.А.Аbdurasulov, S.S.Kalmыkov. Аgrotexnika i luchshie sorta orexoplodnыx kulьtur.
Tashkent. 1985.
2.
А.А.Аbdurasulov. Mindalь v Uzbekistane: gibridnыe sorta.J. «Sadovodstvo i
vinogradarstvo». № 2. 2005.
3.
А.А.Xanazarov, А.А.Аbdurasulov, Ya.X.Yuldashev. Sostav i perspektivы razvitiya
mindalya v Uzbekistane. «Аgrarnыy vestnik Uzbekistana». № 4. 2006.
