SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
62
BO‘LAJAK O‘QITUVCHILARNING SUN’IY INTELLEKTDAN
FOYDALANISH DARAJASI VA TANQIDIY FIKRLASHNI
RIVOJLANTIRISH ZARURATI
Sobirova Munavvarxon Qaxramonjonovna
Tadqiqotchi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16994408
Hozirgi davrda ta’lim jarayoniga sun’iy intellekt (SI) texnologiyalarining
kirib kelishi global miqyosda sezilarli o‘zgarishlarni yuzaga keltirmoqda.
Jahonning yetakchi mamlakatlarida — AQSh, Yevropa, Janubiy Koreya va
Xitoyda pedagogik oliy ta’lim muassasalari SI vositalarini o‘qituvchilarni
tayyorlash tizimiga faol joriy etmoqda. Mazkur texnologiyalar yordamida dars
rejalarini ishlab chiqish, test savollarini yaratish, o‘quv materiallarini
moslashtirish, talabalarning o‘zlashtirish darajasini tahlil qilish va
shaxsiylashtirilgan ta’limni tashkil etish imkoniyatlari keng qo‘llanilmoqda.
O‘zbekiston ta’lim tizimida esa ushbu jarayon endigina shakllanish
bosqichida. Ayrim oliy ta’lim muassasalarida ChatGPT, Copilot, Khanmigo,
Duolingo Max kabi vositalardan xabardorlik mavjud bo‘lsa-da, ularni bevosita
pedagogik faoliyatga samarali integratsiya qilish hali keng tarqalmagan. Amaliy
kuzatishlarga ko‘ra, bo‘lajak o‘qituvchilar SI’dan ko‘proq referat va kurs ishlari
tayyorlashda, tarjima qilishda, taqdimot va testlar yaratishda hamda umumiy
axborot izlash jarayonlarida foydalanmoqda. Biroq tanqidiy fikrlash, axloqiy
me’yorlarga rioya qilish, plagiat muammosidan xoli bo‘lish va SI natijalarini
chuqur tahlil qilish ko‘nikmalari yetarli darajada shakllanmagan.
Amaliy ko‘nikmalar darajasini tahlil qilganda, bo‘lajak pedagoglarning
texnik jihatdan foydalanish qobiliyatlari nisbatan yuqori bo‘lsa-da (masalan,
chat-botlar va avtomatlashtirilgan test yaratish), ta’lim jarayonini rejalashtirish
va analitik yondashuv o‘rtacha darajada qolmoqda. Eng zaif nuqta esa SI
algoritmlarining ishlash tamoyillari, axloqiy-huquqiy me’yorlar va ma’lumotlar
xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha bilimlarning sustligidir.
Bu holat ikki asosiy omilni yuzaga chiqaradi: birinchidan, SI’dan foydalanish
bo‘yicha metodik qo‘llanmalar va maxsus o‘quv dasturlari yetishmaydi;
ikkinchidan, katta imkoniyatlar mavjud bo‘lib, “Media va sun’iy intellekt
savodxonligi”, “Ta’limda raqamli texnologiyalar” kabi fanlarni o‘quv dasturlariga
kiritish orqali bo‘lajak o‘qituvchilar tayyorgarligini sifat jihatidan oshirish
mumkin.
Shu nuqtai nazardan, SI’dan foydalanish jarayonida bo‘lajak o‘qituvchilarni
tanqidiy fikrlashga o‘rgatish alohida dolzarblik kasb etadi. Chunki SI vositalari
taklif qiladigan javoblar doimo ishonchli bo‘lavermaydi; ular ayrim hollarda
noto‘g‘ri, biryoqlama yoki tarafkash ma’lumotlarni ham taqdim etishi mumkin.
Shunday sharoitda o‘qituvchining vazifasi faqat tayyor javobni qabul qilish
emas, balki uni tahlil qilish, boshqa manbalar bilan solishtirish va ilmiy
asoslangan xulosaga kelishdir.
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
63
Tanqidiy fikrlashni shakllantirish uchun ta’lim jarayonida qator samarali
usullarni qo‘llash mumkin. Jumladan, savol-javob va tahliliy bahslar orqali SI
natijalarini muhokama qilish, refleksiya mashqlarida talabadan o‘z fikrini yozma
yoki og‘zaki tarzda tahlil qildirish, muammoli vaziyatlar yordamida SI
javoblaridagi kamchiliklarni aniqlashga yo‘naltirish, mini-tadqiqot topshiriqlari
orqali esa mustaqil xulosa chiqarishga rag‘batlantirish mumkin. Bunday
yondashuv nafaqat talabaning tanqidiy tafakkurini, balki ijodiy yondashuvini
ham rivojlantiradi.
Xalqaro tajriba ham bu borada muhim ko‘rsatkichlarni beradi. Masalan,
Khan Academy’ning Khanmigo platformasi o‘quvchini tanqidiy savollar orqali
o‘z fikrini chuqurlashtirishga undaydi. Erasmus+ loyihalarida SI savodxonligi va
tanqidiy fikrlash kompetensiyalari bo‘lajak pedagoglar tayyorgarligining
ajralmas qismi sifatida belgilangan. Finlandiya ta’lim tizimida esa o‘quvchining
mustaqil ravishda faktlarni tekshirish va ularni tahlil qilish qobiliyati asosiy
kompetensiya sifatida qaraladi.
Natijada, tanqidiy fikrlashga ega bo‘lgan bo‘lajak o‘qituvchilar SI’dan ongli
va mas’uliyatli foydalanadi, noto‘g‘ri yoki manipulyativ axborotni aniqlay oladi,
ta’lim jarayonini ijodiy tashkil etadi va eng muhimi, o‘z o‘quvchilarini ham
mustaqil fikrlashga o‘rgatadi.
Bugungi kunda bo‘lajak o‘qituvchilarning sun’iy intellektdan foydalanish
darajasi
boshlang‘ich–o‘rtacha
pog‘onada
bo‘lib,
ularning
texnik
imkoniyatlardan xabardorligi yuqori, ammo chuqur pedagogik integratsiya,
tanqidiy fikrlash va mas’uliyatli yondashuv ko‘nikmalari yetarlicha
shakllanmagan. Shuning uchun SI’dan foydalanishni nafaqat texnik ko‘nikma
sifatida, balki raqamli savodxonlik, axloqiy javobgarlik va tanqidiy tafakkurni
rivojlantiruvchi pedagogik jarayon sifatida qarash lozim.
Adabiyotlar:
1.
Belshaw, D. The Essential Elements of Digital Literacies. Durham
University. 2011.
2.
OECD Digital Education Outlook 2021: Pushing the Frontiers with Artificial
Intelligence. OECD Publishing. 2021.
3.
Anderson, J., & Rainie, L. (2020). AI and the Future of Humans. Pew
Research Center. 2020.
4.
Abduqodirov, X. (2022). Raqamli pedagogika asoslari. Toshkent. 2022.
5.
Mirzayeva, M. Pedagogik ta’limda media va axborot savodxonligini
rivojlantirish metodlari. Andijon. 2023.
