Жамият ва инновациялар–
Общество и инновации –
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Symbols in the literature of the independence period: on the
example of Amir Khudoiberdi's poems
Manzura NAMAZOVA
1
Tashkent State Pedagogical University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received January2021
Received in revised form
15 January2021
Accepted 20February 2021
Available online
7March2021
Symbols always expand the semantic point of view of the
work, allowing the reader to form a network of associations that
unite different events of life based on the author’s “tips”.
Symbolic imagery is used by writers to eliminate the illusion of
vitality, which often appears in readers and emphasizes the
ambiguities, the semantic depth of the images they create. This
article also discusses the literary environment in the years of
independence. The emergence of lions praising the homeland
and encouraging people to love it, and here the interpretation of
the Uzbek lion of Amir Khudoiberdi. The main reason why the
symbol in art and literature is more effective than the symbol in
science is that the events in it are enriched by the mind and heart
of the creator. The artist polishes them with little emotion,
emotion. That is why in this article we refer to the works of Amir
Khudoiberdi.
2181-1415/© 2021 in ScienceLLC.
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
Literary environment of the
independence period
Prestige in fiction
Nationality
Creative phenomenon
Artistic thinking
Symbol
Artistic symbol
Poetic symbol.
Mustaqillik davri adabiyotida ramzlar: Amir Xudoyberdi
she’rlari misolida
АННОТАЦИЯ
Калит сўзлар:
Mustaqillik davri adabiy
muhiti
Badiiy adabiyotda obrazlilik
Milliylik
Ijodkor fenomeni
Badiiy tafakkur
Ramz
Ramzlar har doim ishning semantik nuqtai nazarini
kengaytiradi, o'quvchiga muallifning "maslahatlariga" asoslanib
hayotning turli hodisalarini birlashtiradigan uyushmalar
tarmog'ini shakllantirishga imkon beradi. Ramziy tasavvurlar
yozuvchilar tomonidan hayotiylik ilyosini yo'q qilish maqsadida
qo'llaniladi, bu ko'pincha o'quvchilarda paydo bo'lib,
noaniqliklarni, yaratgan tasvirlarning semantik chuqurligini
1
Lecturer of "Uzbek language and literature" department of Shahrisabz branch of Tashkent State Pedagogical
University, Tashkent, Uzbekistan
Жамият ва инновациялар–Общество и инновации– Society and innovations
Special Issue–2 (2021) / ISSN 2181-1415
361
Badiiy ramz
She'riy ramz
ta'kidlaydi. Ushbu maqolada shuningdek mustaqillik yillaridagi
adabiy muhit haqida soz boradi. Vatanni madh etuvchi va uni
sevishga undovchi she’rlarning yuzaga kelishi va shu o’rinda
Amir Xudoyberdining Hazrati o’zbekshe’ri talqin keltirib o’tilgan.
San’at va adabiyotdagi ramzning ilm - fandagi ramzdan ko’ra
ta’sirchan bo’lishining asosiy sababi unda voqea - hodisalar
ijodkorning aql - tafakkuri, qalb quvvati bilan boyitilganidadir.
San’atkorlarga o’z his tuyg’ulari, hissiyotlari bilan jilo beradi.
Shuning uchun ham biz ushbu maqolada Amir Xudoyberdi
asarlariga murojaat etdik.
Символика в литературе периода независимости: на
примере стихотворений Амира Худойберди
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
Литературная среда
периода независимости
Престиж в
художественной
литературе
Национализм
Творческий феномен
Художественное
мышление
Символ
Художественный символ
Поэтический символ.
Символы всегда расширяют смысловую точку зрения
произведения, позволяя читателю сформировать сеть
ассоциаций, объединяющих разные события жизни на
основе «подсказок» автора. Символическая образность
используется писателями для устранения иллюзии
жизненной силы, которая часто возникает у читателей и
подчеркивает двусмысленность, смысловую глубину
создаваемых ими образов. Также в статье рассматривается
литературная среда в годы независимости. Появление
стихов, восхваляющих Родину и побуждающих людей
любить ее и приводится интерпретация стихотверения
Амира Худойберди «Хазрати узбек». Основная причина, по
которой символ в искусстве и литературе более
эффективен, чем символ в науке, заключается в том, что
события в нем обогащаются разумом и сердцем создателя.
Художник их полирует с умилением, чувством. Поэтому в
этой статье мы ссылаемся на произведения Амира
Худойберди.
Har qanday san'at asari, she'r, roman, qo'shiq – ko'p qirrali dunyo. Yozuvchi dunyosi
kabi san'at asari o'z ichki qonunlari va qoidalari bilan alohida bir dunyo. San'at olamining
mohirona tomoni ifoda qilishning ikkita shaklini o'z ichiga oladi: ramz va intonatsiya. Ramz
– hissiy, estetik va qimmatbaho vosita bo'lgan nomoddiy ifodadir. Tadqiqotda L.Z. Seltzer
ramzni o'ziga xos xususiyatini ifodalaydigan bir dunyo shaklida belgilaydi [9].
San'atdagi ramz - badiiy tasavvur, alomat va boshqa bir-biriga yaqinroq toifalar
bilan taqqoslash orqali aniqlangan universal estetik kategoriya. Har qanday belgi tasvirdir
(lekin barcha tasvirlar belgilar emas). Belgining toifasi tasvirning o'z chegaralaridan
tashqariga chiqayotganligini, muayyan ma'noning mavjudligini ko'rsatadi [9].
S.S. Averintsev, ramzning talqini diyalektik xarakterga ega va sub'ektivizm va
ob'ektivizmga qarshi, ayni paytda ikkalasini ham birlashtiradi. Ramz, birinchi qarashda
ba'zida aql bovar qilmaydigan tasvirni namoyon qiladi, chunki uning farqlovchi xususiyati
kuchli semantik boylikdir [7].
Жамият ва инновациялар–Общество и инновации– Society and innovations
Special Issue–2 (2021) / ISSN 2181-1415
362
E.V. Eroshkina o'z tadqiqotini olib boradi, unda u adabiy toifaga ramziy belgini
belgilaydi va u so'zlashuv matnida uni amalga oshirish yo'llarini o'rganishni o'z ichiga
oladi, deb aytadi. Muallif, ayniqsa, ramz kategoriyasiga turli xil variantlar - san'at asarining
turli darajalarida amalga oshirilganini ta'kidlaydi. Shu bilan birga, chuqur tahlil qilingan
ushbu tahlillar bularning barchasini birlashtirib, ularni tasniflashni ta'kidlashadi [8].
Ramz tushunchalari turli xil fanlarni nazarda tutadi. Shunday qilib, adabiy tanqid,
birinchi navbatda, ifoda qilish nuqtai nazaridan, ramz masalasini o'rganish bilan bog'liq.
Falsafa tushuntirish masalasiga emas, balki ramzning mohiyatiga qiziqadi [8].
O‘tgan XX asrning so‘nggi choragi badiiy tafakkur dunyosiga hozirgi o‘zbek
she’riyatining tuzilishi, xarakteri, mohiyati, milliyligi, xalqchilligi va boshqa
imkoniyatlarini ko‘z-ko‘z qiladigan bir necha iste’dod egalarini in’om etdi. Ular orasida,
ayniqsa, Abduvali Qutbiddin, Eshqobil Shukur, Qo‘chqor Norqobil, Aziz Said, Zebo Mirzo,
Salim Ashur, Rustam Musurmon va boshqa shu singari ijodkorlar butun iqtidor va kuch-
g‘ayratlarini hozirgi o‘zbek she’riyatining taraqqiyotiga safarbar etmoqdalar. Ular
she’riyatning azaliy an’analarini izchil davom ettirish barobarida so‘z san’atining yangi,
xilma-xil imkoniyatlarini amalda kashf etishga, bani bashar avlodi uchun hamisha dalda
bo‘ladigan abadiy tuyg‘ular oqimini yaratishga baholi qudrat intilmoqdalar. Bu davrning
yorqin ijodkorlaridan biri Amir Xudoyberdi. Uning ijodiy ishlarida turfa yo’nalishlarni
ko’rish mumkin.
Tarix sahnasida hali uncha katta davrni qamramagan milliy istiqlol davri poeziyasida
o‘ziga xos ijodiy tamoyillar: obrazlilik, izdoshlik, o‘ziga xos uslub yaratish, poetik ko‘lamdorlik,
inson ma’naviy-ruhiy dunyosini idrok etish va tasvirlashning yangi, xilma-xil shakllari paydo
bo‘ldiki, bu adabiy hodisa bevosita hozirgi davr o‘zbek she’riyatining yangi, zabardast bir
avlodi vakillarining nomi va ijodi bilan chambarchas bog‘liq.
Hozirgi zamon she’riyatining umumiy manzarasini tasavvur qilish uchun zabardast
shoirlarimizning nomini yoxud ularning barcha she’riy to‘plamlarini birma-bir
varaqlashga ehtiyoj sezmaymiz. Xuddi shuningdek, biror bir shoir ijodiga muayyan talab
va mezon nuqtai nazaridan baho berish uchun uning ijodidagi barcha ash’orlarni
munozara maydoniga tortishga zaruriyat yo‘q. Zero, dengizga xos xususiyat tomchida
zohir etganidek, shoir she’riyatining ba’zi namunalariga munosabat bildirish orqali ham
uning ijodiga xos asosiy fazilatlarni e’tirof etish mumkin.
Shuningdek mustaqillik yillarida adabiyotshunosligimizda adabiy hodisalarni,
badiiy asarlarni, ijodkor fenomenini maʼnaviy madaniyatning, milliy qadriyatlarning oʻziga
xos tarzda namoyon boʻlishi tariqasida oʻrganish, baholash, ilmiy xulosalar chiqarish
tamoyili qaror topdi.
Adabiyotshunoslikning ham adabiyot va sanʼat singari davr didini, millatning
badiiy-estetik saviyasini, jamiyat maʼnaviyatini kamol topdirishda betakror oʻrni bor. Ilm
ahli oʻz zamonasidagi ana shu yuksak masʼuliyatni teran anglagan holda, adabiyotni,
madaniy-tarixiy-diniy merosni umubashariy qadriyat sifatida oʻrganishi, baholashi,
asnosida, nazariy umumlashtirish madaniyati tobora takomillashib bormoqda.
Sanatning estetik xususiyatlarida hayotni bilish kabi san’atning ajralmas qismi,
ramziy obrazning falsafiy va estetik jihatlarini birlashtiradi. San’at asarini yaratishda
ijodkorlik jarayonida haqiqat bilimlari va uni rekonstruksiya qilish uchun mas’ul omillar
estetik obyekt sifatida o‘zaro ta’sir qiladi. Turli xil munosabatlarning birlashuvida san’at
sohasidagi ramziy obrazning toifasi hosil bo‘ladi [6,62].
Жамият ва инновациялар–Общество и инновации– Society and innovations
Special Issue–2 (2021) / ISSN 2181-1415
363
Biroq ramz toifasining yana bir jihati bor. Adabiy jarayonning qonunlariga, uslubiy
an’analariga, ba’zan ijtimoiy yo‘nalishlarga, muallifning kayfiyatiga, o‘quvchilarning
idrokiga qarab, badiiy vositalar bilan ishlashda, rasm va badiiy izolyatsiyasining turli
darajalarida ramziy obrazni to‘la – to‘kis ifodalash mushkul bo‘lishi mumkin [6,62].
Simbolistlar ijodidagi ramz shaxsiy xususiyatlarga ega. XIX asr faylasufi Shelling
ramzni qadimda mavjud bo'lgan degan firni ilgari surdi: ramz umumiy va aniq, ideal va
haqiqiy, cheksiz ajralib turuvchi identifikatordir. Ramz bildirgan narsa yagonadir. Gegel
antik davrning "klassik badiiy shaklini" va uning ramzlarini shakllantirishda bir xil
kontseptsiyaga rioya qildi.
Ramziylik tasavvuf targ'iboti bilan ajralib turadi, bu kitobxonlarni zamonaviylik
masalalaridan uzoqlashtiradi; adabiyotdan umumiy foydalanishni rad etish; o'limni
ulug'lash, hayotdan nafratlanish, bo'sh, nosamimiy shaklga aylanib qoladi. Simbolizmga
xos bo'lgan shartli, buzuq haqiqat obrazining asosi - bu maxsus mistik ma'no berilgan
simvollar tizimi edi: ular kitobxonni boshqa dunyo mavjudligiga, hayotni boshqaradigan
g'ayritabiiy kuchlar majudligiga va shu kabilarga ishonch hosil qilish edi.
Badiiy obraz terminini asarda qo‘llangan badiiy vositalar (o‘xshatish, sifatlash,
mubolag‘a kabi)ga nisbatan ham ishlatish mumkin. Shuningdek muayyan davrga xos
manzaralarni qabariq, ta’sirchan holda gavdalantirishga nisbatan ham «bu asarda
davrning o‘ziga xos obrazi gavdalantirilgan» deyish ham mumkin. Bundan anglashiladiki,
badiiy obrazning ikki muhim xususiyati mavjud. Birinchidan, obrazda hodisalarning
muhim xususiyatlari umumlashtirilgan bo‘ladi. Ikkinchidan, unda muayyan aniqlik (yaqqa
hodisa, alohida bir odam) akslangan bo‘ladi. Demak obraz ham umumlashgan, ham
individuallashgan xususiyatni o‘zida gavdalantirgan hodisadir. Ayon bo‘ladiki, badiiy
obraz borliq hodisalarining shunchaki nusxasi emas. Badiiy obraz, avvalo, ijodkorning
kashfiyoti, uning ijodiy mehnati maxsulidir. Ijodkor obraz yaratish uchun o‘zicha izlanadi.
Uning bu ishiga chetdan yorham ko‘rsatib yoki hashar qilib bo‘lmaydi. Badiiy obraz
yaratish har bir ijodkorning o‘z ishi. U bu ish jarayonida o‘z xayoloti, aql-tafakkuriga
tayanadi. U o‘zicha nimalarnidir to‘qiydi, xayolida turli-tuman manzaralar chizadi.
Badiiy asarning ta’sirchan, jozibali chiqishini ta’minlash uchun har bir ijodkor,
albatta, badiiy to‘qimadan foydalanadi. Badiiy to‘qima obrazning ichki-tashqi qiyofasi,
maqsad, intilishlarini namoyon etuvchi voqealarni o‘ylab topishdir. Badiiy to‘qima
obrazning qiyofasini yorqin etganidek asardagi voqealarning qiziqarliligini ta’minlaydigan
asos, poydevor hamdir. Chunki badiiy to‘qima ijodkorga mavjud voqelikni aslidagidan
ko‘ra keskinroq, shiddatliroq, qiziqarliroq ko‘rsatish imkonini beradi.
Badiiy to‘qima yolg‘on, uydirma bo‘lsa-da, u o‘quvchini ishontirishi, ta’sirlantirishi,
o‘ylantirishi kerak. Shunday bo‘lishi shart. Badiiy to‘qima hayotning odatdagi mantig‘iga
muvofiq kelish-kelmasligidan qat’iy nazar, u qahramon qiyofasini yorqinlashtirsa,
o‘quvchining tasavvuriga qandaydir yangiliklar olib kirsa, bu - ijodkorning yutug‘idir.
Barcha san’at asarlarini barkamol qilgan hodisa, avvalo, badiiy to‘qimadir. Abdulla
Qodiriyning «O‘tgan kunlar»i ham, Abdulla Qahhorning «O‘g‘ri», «Bemor»i ham, Abdulla
Oripovning she’rlari ham badiiy to‘qima asosida yaratilgan asarlardir. Ularda adiblar
badiiy to‘qima asosida mavjud hayotning ta’sirchan manzaralarini ko‘rsatishgan. Badiiy
to‘qima asosida ta’sirchan badiiy obrazlar yaratadigan ijodkorning muayyan maqsad -
muddaosi bo‘ladi. U qahramonlari qiyofasi, fe’l - atvorini ham, davr hodisalarini ham o‘z
maqsadiga muvofiq ko‘rsatishga harakat qiladi.
Жамият ва инновациялар–Общество и инновации– Society and innovations
Special Issue–2 (2021) / ISSN 2181-1415
364
Adabiyotda badiiy obrazini yaratish tarixini kuzatadigan bolsak, Amir Xudoyberdi
sherlarida turfa xildagi obrazlarni uchratish mumkin. Masalan,
Men olamdan otmadim, balkim olam
Mendan otdi. Endi mening zuvalam
Buyuk Kulol ilkidadir, xohlasa
Koza yasar, xohlasa yana odam.
Ko’za an’anaviy she’riyatda tuproq ramzi, abadiyat nishoni sifatida talqin etiladi.
Odam esa umr sanasi Olloh tomonidan belgilab qoyilgan omonat jon. Bu orinda har ikki
tushuncha ortasida ziddiyat mavjud. Biri baqo, ikkinchisi fano belgisi. Xasta kishining ruhiy
holati shu ikki qutb oraligida muallaq turadi. Ushbu satrlarda shoir aytmoqchiku, uning
hayot izmi Buyuk kulol ixtiyorida yani yolgiz yartuvchi ixtiyorida. Mazkur she’r oddiy
to’rtlik emas. Unda shoir ijodining o’ziga xos belgilaridan biri ifoda etilgan, shoirning ruhiy
holati, ichki kechinmalari badiiy ramzlar orqali aks etgan.
Tuyoqlar ostida ezilgan maysa,
Agar daraxt bolib ossaydi,
Gavronbop bolardi har bir novdasi
Ushbu misralarga e’tibor qaratadigan bo’lsak, shoir aynan maysa va daraxt
o’rtasidagi farq hamda maysaning tuyoqlar ostida ezilganligini obrazlashtirgan. Bundan
shunday ma’no kelib chiqadiki, Maysa – uzoq yillar sho‘ro istibdodi iskanjasida ezilgan
millat timsolini ifodalaydi. Agar u o‘z erkiga qo‘yilsa, daraxt singari gullab-yashnaydi,
rivojlanadi. Bu o‘rinda millatning sobiq tuzum davridagi taqdiriga achinish va qasos
to‘yg‘usi hukmron. SHu bilan birga maysa – orzu-istaklari, kuch-g‘ayrati ichiga
sig‘mayotgan yosh, navqiron, intellektual salohiyat egalari. Agar ular parvarish qilinsa,
daraxt kabi o‘sadi, gullab-yashnaydi. Ularning har biri ijtimoiy- siyosiy va ma’naviy-
ma’rifiy taraqqiyot rivoji uchun alohida ustun bo‘lishi mumkin. Afsuski, ular ko‘p hollarda
“tuyoq”lar ostida ezilib, o‘z imkoniyatlarini to‘laligicha namoyon qila olmaydilar [1,9].
Adabiy portretlar – xarakterlar badiiy tasvirining asosiy vositalaridan biri sifatida
muhim ifodaviy funktsiyalarni bajaradi: xarakterga “kirish” hisoblanadi; uning muhim
qirralarini belgilaydi; xarakter to‘laligiga, butunligiga aniqlik kiritadi; birgina personajning
bir yoki bir nechta portreti orqali xarakterning jonsiz yo dinamikligi ko‘rinadi.
Ramziylik adabiyotda badiiy ijodkorlikda, tanqidchilikda va adabiy nazariyada
jamiyat hayotida ilg'or va inqilobiy har qanday narsaga qarshi jangari guruh sifatida
namoyon bo'lib, shiddat bilan hujum qilardi.
Shunday qilib, ko'p qirrali va keng tushunchaga ega bo'lgan ramz ramziylikning
chegaralaridan tashqariga chiqadi. Ushbu kontseptsiya bu davrdan ancha oldin yuzaga
kelgan va keyinchalik tarqalgan. Shu bois, hozirda ramziy belgilarga ega bo'lgan bo'lsak-
da, ramz simvolizmdan tashqarida rivojlanib borishini qat'iy ishonch bilan aytishimiz
mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.Abdurahmon Primqulov. Iztriob inkishofi yoxud shoir Amir Xudoyberdi portretiga
chizgilar. Ikkinchi nashr. – T.: “Musiqa”, 2015.- 78 b.
2.Meliyev S. She’riy so‘z va estetik ta’sir. O‘zbek tili va adabiyoti. -1982.№ 2
3.Karimov H. Istiqlol davri she’riyati -T.: “Zarqalam”, 2005.-150 b.
4.Rahimjonov N. Mustaqillik davri o’zbek she’riyati –T.: Fan.- 260 b.
5.Sarimsoqov B. Badiiylik asoslari va mezonlari. – T.:,2004.- 128 b.
Жамият ва инновациялар–Общество и инновации– Society and innovations
Special Issue–2 (2021) / ISSN 2181-1415
365
6.Eroshkina E.V. Kategoriya xudojestvennogo simvola v russkom literaturovedenii
XX veka: avtoref. dis. kand. filol. Nauk M.: LKI, 1996. 162 c.
7.Аверинцев, С. С. Символ в искусстве : лит. энциклопед. Словарь / C. С.
Аверинцев. – Москва : Наука, 1987. – 352 с
8.Ерошкина, Е. В. Категория художественного символа в русском
литературоведении XX века : автореф. дис. … канд. филол. наук / Е. В. Ерошкина. –
Москва. – 162 c
9.Зельцер, Л. З. Выразительный мир художественного произведения / Л. З.
Зельцер. – Москва : Некоммерческая издательская группа Э. Ракитской «Эра», 2001.
– 467 с