Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Learning as an object of pedagogical and psychological
research
Aropat NEGMATOVA
Andijan State Pedagogical Institute
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received December 2023
Received in revised form
15 December 2023
Accepted 20 January 2024
Available online
25 February 2024
The article examined and comparatively analyzed scientific
knowledge about how the learning process occurs in the mind
of an individual, the accumulated experience and the process of
its coverage in pedagogical and psychological literature, as well
as scientific considerations. From the point of view of teaching
strategy, the necessary conclusions were drawn and
recommendations were made.
2181-
1415/©
2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol5-iss1-pp70-79
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
educational activity,
learning ability,
learning style,
interest in learning,
types of learning,
motives for learning.
O
‘
rganish pedagogik va psixologik tadqiqotlarning
ob’yekti sifatida
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
o‘rganish faoliyati,
o‘rganish qobiliyati,
o‘rganish uslubi,
o‘rganishga qiziqish,
o‘rganish turlari,
o‘rganish motivlari.
Ushbu maqolada shaxs ongida o‘rganish jarayoni qanday
kechishi haqidagi ilmiy bilimlar, to‘plangan tajribalar va
ularning pedagogik-psixologik adabiyotlarda yoritilish jarayoni
hamda ilmiy mulohazalar o’rganilib, tahlil qilingan.
1
Docent, Candidate of Pedagogical Sciences, Department of Pedagogy and Psychology. Andijan State Pedagogical
Institute.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
5
№
1 (2024) / ISSN 2181-1415
71
Обучение как объект педагогического и психологического
исследования
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
учебная деятельность,
обучаемость,
стиль обучения,
интерес к учению,
виды обучения,
мотивы обучения.
В
статье
были
изучены
и
компаративно
проанализированы научные знания о том, как процесс
обучения происходит в сознании личности, накопленный
опыт
и
процесс
его
освещения
в
педагогико
-
психологической
литературе,
а
также
научные
соображения. С точки зрения стратегии обучения были
сделаны необходимые выводы и даны рекомендации.
Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, hozirgi kunda o‘rganish strategiyasini
rivojlantirish muammosini hal qilishning ikki usuli mavjud: kompleks va intensiv [1].
Ularning ikkalasi ham bilimli, axloqli, ijtimoiy faol, qobiliyatli shaxsni tarbiyalashni
maqsad qiladi. Biroq, maqsadga erishishning yondashuvlari turlicha. O‘rganish
strategiyasini rivojlantirishga doir muammolarni hal qilishda kompleks usulda ta’lim
oluvchilarga yetkazilgan bilim hajmini oshirish orqali amalga oshiriladi. Intensiv usul esa
sub’yektiv, shaxsiy manfaatdorlik pozitsiyasini shakllantirishga asoslanadi va bu ta’lim
dasturlari tarkibidagi o‘zgarishlarni hamda o‘qitish uslublarini intensivlashtirishni
(rivojlanish, shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim) nazarda tutadi.
O‘rganish strategiyasini rivojlantirish muammosining yana bir dolzarbligi
shundaki, insonning tashqi dunyo bilan o‘zaro aloqasi faqat uning faoliyati va faolligi
tufayli amalga oshadi, bu esa o‘z navbatida shaxsda mustaqillik va tashabbuskorlikni
rivojlantirishga yordam beradi. O‘rganish strategiyasi ta’lim oluvchining faolligini, uning
bilimga bo‘lgan ishtiyoqini, noma’lumdan ma’lumni aniqlashga bo‘lgan harakatini
ta’minlaydi. Ilmiy adabiyotlarda “o‘rganish” tushunchasi turli talqinlarda ifoda etiladi.
O‘rganish ta’lim oluvchining mustaqil faoliyatga intilishini anglatadi, ijtimoiy tajribani,
insoniyat tomonidan to‘plangan faoliyat usullarini o‘zlashtirishni o‘z ichiga oladi [2].
O‘rganish strategiyasini rivojlantirish muammosi pedagogika, pedagogik
psixologiya, kognitiv psixologiya fanlarining yildan-yilga ahamiyati va dolzarbligi ortib
borayotgan masalalardan biri hisoblanadi. Ta’lim oluvchilarning dunyoni ilmiy
tushunishi, shaxs sifatida faolligi va faoliyati o‘rganish jarayonlari orqali amalga oshadi.
O‘rganish
ta’lim
oluvchilarning
aqliy
qobiliyatlarini,
fazilatlarini,
ularning
tashabbuskorligi va individualligining ajralmas qismidir. O‘rganish strategiyasini
rivojlantirish mazmunini aniqlash avvalambor “o‘rganish faoliyati”, “o‘rganish qobiliyati”,
“o‘rganish uslubi”, “o‘rganishga qiziqish”, “o‘rganish motiv”, “o‘rganish strategiyasining
rivojlanganligi” hamda “o‘rganish turlari” kabi tayanch tushunchalarni tahlil qilish
zaruratini tug‘diradi. Bu borada quyida batafsil to‘xtalib o‘tiladi:
–
o‘rganish faoliyati.
O‘rganish shaxsning ijtimoiy ahamiyatli fazilati bo‘lib,
shaxsning turli faoliyat turlari negizida shakllanadi. Shaxs faoliyat jarayonida shakllanadi
va rivojlanadi, shaxsning faoliyatga bo‘lgan munosabatiga qarab, faoliyat turli darajaga,
turlicha xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. Faoliyat –
bu shaxsning o‘ziga xos xususiyati
bo‘lib, u shaxsning faoliyatga bo‘lgan munosabatida namoyon bo‘ladi: tayyorlik holati,
mustaqil faoliyatga intilish, uni amalga oshirish sifati, maqsadga erishishning maqbul
usullarini tanlash. O‘rganish faoliyati shaxsning yangi bilim, ko‘nikma, ichki qat’iyat va
ma’lum bilimlarni to‘plash, kengaytirish uchun turli xil harakat usullaridan foydalanish
zaruriyatiga bo‘lgan qiziqishini aks ettiradi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
5
№
1 (2024) / ISSN 2181-1415
72
O‘rganish faoliyatini rivojlantirish muammosi o‘qituvchilar va psixologlarning turli
xil asarlarida ko‘rib chiqilgan. Y.A.
Komenskiy, K.D. Ushinskiy, D. Lok, Jan-Jak Russo [3]
o‘rganishni shaxsning o‘rganishga bo‘lgan tabiiy istagi sifatida belgilagan. M.A.
Xolodnaya,
T.M. Golovastikova, S.M. Vishnyakova, G.I.
Shukina [4] va boshqalar o‘rganish faoliyatning
xususiyatlarini va uni shaxsda qanday faollashtirishni tadqiq etganlar.
“O‘rganish faoliyati”ga doir tadqiqotlarda uning “pedagogik hodisa” yoki “ikki
tomonlama o‘zaro bog‘liq jarayon” kabi tavsiflari mavjud. “O‘rganish faoliyati”ni
sub’yektiv va ob’yektiv jihatdan ko‘rib chiqish mumkin. Sub’yektiv jihatdan qaraganda,
ta’lim beruvchi ta’lim oluvchining o‘rganish faoliyatini tashkil etishdagi alohida
pedagogik faoliyatlarning natijasi sifatida qaraladi. Ob’yektiv jihatdan qaraganda, ta’lim
oluvchining o‘zi tashkil etgan, atrof
-
olamni, o‘zini va o‘zgalarni anglash jarayonidir. Ikkala
jihat ham tadqiqotimiz maqsadi nuqtai nazaridan muhim ahamiyatga, bir-birini
to‘ldiruvchi, qo‘llab
-quvvatlovchi xususiyatga ega. Didaktik materiallar ishlab chiqishda
ham mazkur jihatni hisobga olish katta ahamiyatga ega.
Bizningcha, ta’lim beruvchining faoliyati (sub’yektiv) ta’lim oluvchining mustaqil
o‘rganish faoliyatidan (ob’yektiv) o‘z
-
o‘zini shakllantirish, ma’lum tamoyillarga
ustuvorlik berishlik jarayoniga o‘tkazishga qaratilishi lozim. Bu esa didaktik materiallar
ishlab chiqishda ta’lim oluvchilarni nafaqat o‘quv mashg‘ulotida biror bir o‘rganish
faoliyatiga yo‘naltirish, balki o‘quv mashg‘ulotlardan tashqarida ham izlanuvchanligi,
qiziquvchanligi, ijodkorligini faollashtirishni hisobga olishni taqozo etadi. Ko‘plab
pedagogik-
psixologik tadqiqotlarda o‘rganish faoliyatining birinchi jihatiga e’tibor
qaratilgan. O‘tgan asrning 50–
70-yillardagi psixologik-pedagogik tadqiqotlarda
“o‘rganish faoliyati” ta’lim oluvchining pozitsiyasi sifatida tavsiflanadi.
Pedagog va psixolog olim L.V.
Zankov[5] esa o‘rganish faoliyatni ta’lim oluvchining
ijodkorligi kontekstida ko‘rib chiqqan. Ta’lim oluvchining o‘rganish strategiyasining
rivojlanishi didaktik o‘quv materiallarining tatbiq etish sur’ati, nazariy va amaliy bilimlar
miqdoriy ulushining ortishi, o‘quv materiallarini osonlashtirish yoki qiyinlashtirish,
ta’lim oluvchining monoton takrorlashi hisobiga amalga oshmaydi. Ta’lim oluvchida
o‘rganish strategiyasini rivojlanishi ularning tafakkurini rivojlantirishga qaratilishi, o‘quv
materiallarini chuqurlashtirish va mazmundagi o‘zaro bog‘liqlikni ta’minlash,
o‘rganilayotgan mavzuga nisbatan unda ijobiy munosabatni, qiziqishni shakllantira
olganda samarali bo‘ladi.
E.V. Korotaeva va A.N.
Nefedovalar o‘z izlanishlarida “o‘rganish” tushunchasi boshqa
tushunchalar bilan mazmunan bir xil ma’noda ishlatilishiga e’tibor qaratib, bu tushunchaning
“faollik”, “faollashtirish”, “o‘rganish jarayoniga munosabat” kabi tavsiflanayotganiga e’tibor
qaratadi. Pedagogik nuqtai nazardan olib qaraganda, ta’lim
-
tarbiya jarayonida ta’lim
oluvchining o‘rganish faoliyatini qanday faollashtirish va rivojlantirish tushuniladi [6].
G.I.
Shukina [7] o‘rganish faoliyatini ta’lim oluvchining “o‘ziga xos holatini va uning
faoliyatga bo‘lgan munosabatini” ifodalashini ta’kidlab, “doimiy ravishda o‘quv
jarayonlarida shakllanib boruvchi shaxsiy ta’lim” ekanligiga urg‘u beradi. O‘rganish
faoliyatining manbai o‘rganishga qiziqish hisoblanadi. Qiziqish –
shaxsning biror narsaga
faol hissiy-
aqliy munosabati bo‘lib, u shaxsning barcha psixik jarayonlarini faollashtiradi
va doimiy izlanishga undaydi. O‘rganish faoliyatining o‘ziga xos jihatlari quyidagilar:
faoliyatga o‘z
-
o‘zidan qo‘shilish, izlanish xarakteriga egaligi, faoliyat mazmuni va
usullarini tashabbuskorlik orqali tanlash, faollikni keltirib chiqaruvchi sharoitlarni erkin
tanlash, o‘rganish faoliyatiga tayyorlik. Bular shaxsning atrof
-muhit va dunyoni bilish,
tadqiq qilishga bo‘lgan faollikni belgilab beruvchi o‘rganishga qiziqishiga asoslanadi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
5
№
1 (2024) / ISSN 2181-1415
73
F.I.
Xarlamov [8] esa o‘z tadqiqotida o‘rganish
faoliyatiga ta’rif berib, ta’lim
oluvchining “atrof olamni intensiv ravishda tahlil qilish va sintez qilish faoliyati va ilmiy
bilim tizimlarini egallab borishi ekanligiga urg‘u beradi. Bu xususidagi fikrlarini davom
ettirib, ta’lim oluvchining “bilim olishga intilishi uning aqliy mehnati hisoblanib, bu
bilimlarni o‘zlashtirish jarayonida ixtiyoriy amalga oshiriladigan faol harakat”, deb
izohlagan. Ta’lim beruvchining fan mazmunini yetkazishda ta’lim oluvchilarni mantiqiy
va izchillikni tushunishga yo‘naltirish, ularni faollashtirish, asosiy va muhim
tushunchalarni ajratish, alohida ta’kidlash katta rol o‘ynaydi. Ta’lim oluvchilarda
mashg‘ulot mavzusiga doir savollarni shakllantirishga undash, ulardagi bilimlarning
“mavjud holati“ni aniqlashga hamda qiziqish sohalarini belgilab olishga yordam beradi.
Ta’lim beruvchining fan mazmunini professional ravishda taqdim qila olishi, ta’lim
oluvchilarni qiziqtira olishi katta rol o‘ynasa, o‘quv materiallari, metodlar va topshiriqlar
ta’lim oluvchining o‘rganish faolligini
oshirishga turtki beruvchi jihatlar hisoblanadi.
O‘rganish qobiliyati.
Ilmiy manbalarda o‘rganish faoliyati bilan bir qatorda
o‘rganish qobiliyati iborasi ham keng qo‘llaniladi. O‘rganish
qobiliyati ta’lim oluvchining
asosiy faoliyati bo‘lib, u ta’lim oluvchining intellektual rivojlanishi, uning atrofidagi
dunyo haqidagi bilimlarini aniqlashtirish uchun katta ahamiyatga ega. Qobiliyatlar
–
bu
insonning individual psixologik o‘ziga xosligi bo‘lib, ilmiy, amaliy va ijodiy faoliyatida
namoyon bo‘lishini hamda uni amalga oshirish muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Pedagogika
va psixologiyaning zamonaviy rivojlanish bosqichida o‘rganish
qobiliyati shaxsning
intellektual va hissiy qobiliyatlarining kombinatsiyasi sifatida tushuniladi. O‘rganish
qobiliyati har qanday bilim faoliyati muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Ya’ni o‘rganish
qobiliyati atrof-
olamni, dunyoni bilishga qaratilgan, sharoit va omillar ta’siri ostida
rivojlanayotgan insonning individual xususiyatidir.
Gardner[9]
o‘rganish qobiliyati tushunchasini fanlararo tadqiqotlardan
foydalangan holda quyidagicha 7 guruhga ajratadi:
1-jadval
Gardner bo‘yicha o‘rganish qobiliyati turlari
№
O‘rganish qobiliyati
Tavsifi
1.
Mantiqiy-matematik qobiliyat
(logical-mathematical)
Muammo, vaziyat va vazifalar yechimini topishda deduktiv
va mantiqan o‘ylash qobiliyati bo‘lib, mazkur qobiliyat ilmiy va
matematik tafakkur bilan bog‘liq.
2.
Lingvistik qobiliyat
(linguistic)
Tilning
barcha
imkoniyatlaridan
samarali
hamda
kommunikatsiya vositasi sifatida foydalanishni nazarda tutadi.
3.
Vizual-fazoviy fikrlash qobiliyat
(visual/spatial)
Muammolarni yechish uchun aqliy tasvirlarni yaratish
qobiliyati.
Mazkur
qobiliyat
vizual
sohalar
bilan
chegaralanmagan. Ko‘zi ojiz bolalarda ham mazkur qobiliyat
mavjud.
4.
Musiqiy qobiliyat
(musical
intelligences)
Musiqiy tovushlar, ritmlar va ohanglarni tanish qobiliyatini
o‘z ichiga oladi
.
5.
Jismoniy-kinestetik qobiliyat
(bodily-kinesthetic)
Jismoniy harakatlarni aqliy qobiliyat orqali moslashtirish
bo‘lib, mazkur qobiliyat aqliy va jismoniy faoliyat o‘zaro
bog‘lanmagan degan fikrni inkor qiladi.
6.
Shaxsiy qobiliyatlar
(individual)
O‘zi va o‘zgalar his
-
tuyg‘ulari, istaklari, maqsadlarini
anglashi va baholashi hamda turli xususiyatlarni (yosh, millat,
jins…) hisobga olishi tushuniladi.
7.
Tabiatni anglash qobiliyati
(naturalistic)
Atrof-olamni, tabiat mavjudotlarni tanish, tabiiy dunyoning
xususiyatlarini sezish va anglash qobiliyati.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
5
№
1 (2024) / ISSN 2181-1415
74
Garchi yuqorida keltirilgan qobiliyatlar mazmun va mohiyatan bir-biridan
ajratilgan bo‘lsa ham, Gardnerning ta’kidlashicha, ular kamdan
-kam holatda alohida
kuzatiladi. Shaxsning rivojlanish jarayonida bir vaqtni o‘zida bir qancha kognitiv
qobiliyatlar birgalikda qo‘llanilishi kuzatiladi.
O‘rganish uslubi.
“O‘rganish uslubi“ tushunchasi psixologik adabiyotlarda ingliz
tilidan (
learning style
) kirib kelgan bo‘lib, “bilish uslubi” degan ma’noni anglatadi. Biroq
“o‘rganish” va “kognitiv” tushunchalari sinonim emas. “O‘rganish” –
ob’yektiv voqelikni
ongda aks ettirish jarayoniga tegishli bo‘lib, u sensor, perseptiv, mnemonik, fikrlash
shaklidagi bilish obrazlaridir. “Kognitiv” tushunchasi turli darajadagi bilish obrazlarining
shakllanishida ishtirok etadigan, axborotlarni qayta ishlashning psixologik mexanizmiga
taalluqli [10].
Ta’lim jarayonida ta’lim beruvchilarga ta’lim beruvchi tomonidan bir xil mazmun
yetkaziladi. Lekin ta’lim oluvchilarning o‘zlashtirishlari va o‘rganish faoliyati har xil.
O‘rganish uslubi tushunchasi shaxs psixologiyasi va bilish psixologiyasining chegarasida
shakllangan. Uslub so‘zining qo‘shilishi bilan u o‘ziga xos tusga ega bo‘ladi. Shaxs
psixologiyasida uslubni individuallik namoyon bo‘lishining eng yuqori darajasi sifatida
ta’riflansa, o‘rganish psixologiyasida esa intellektual faoliyatning rasmiy tabiatiga ega
ekanligini ta’kidlagan holda, uning psixik taraqqiyoti past yoki yuqori darajasiga aloqador
emasligi e’tirof etiladi [11].
Kognitiv psixologiya o‘rganish jarayonlarini
hissiyotdan tortib to anglash, e’tibor,
ong, o‘rganish, xotira, konsept yaratish, fikrlash, fikrlash kuchi, tasavvur qilish, eslash, til,
hissiyotlar va rivojlanish jarayoni hamda harakatlarning barcha mumkin bo‘lgan
sohalarini o‘z ichiga oladi.
O‘rganishga qiziqish.
Shaxsning o‘rganishga qiziqishi dunyo, atrof
-muhit bilan
bog‘liq mavzular hisoblanadi. O‘quv materialining mazmunini chuqur o‘ylagan holda
tanlash, ilmiy bilimlarga xos tushunchalarni singdirish o‘rganishga bo‘lgan qiziqishni
shakllantiradi. T.M.Golovastikova
ning [12] ta’kidlashicha, birinchi navbatda bunday
o‘quv materiallari ta’lim oluvchida qiziqish uyg‘otadi va mustahkamlaydi, ularni
noma’lum narsalar hayratga soladi, tasavvurini kengaytiradi. Ajablanish holati idrok
qilish uchun rag‘batning asosiy elementidir. Ta’lim oluvchining ajablanish holati yangi
narsalarni o‘rganishga intilish, yangi narsalarni kutish holatidir.
Fan bo‘yicha o‘quv mashg‘ulotini har doim ham o‘rganishga qiziqishni orttiruvchi
ma’lumotlar, topshiriqlar bilan boyitish imkoniyati bo‘lmaydi. Mashg‘ulot qiziqarli
bo‘lishi uchun qisman yangi va qisman ta’lim oluvchilar uchun tanish ma’lumotlarni o‘z
ichiga olishi kerak. Yangi ma’lumotlar tanish bo‘lgan ma’lumotlar fonida paydo bo‘ladi.
Shuning uchun o‘rganishga qiziqishning doimiyligini saqlab qolish uchun ta’lim
oluvchilarga tanish bo‘lgan ma’lumotlar orqali yangi ma’lumotlarni qidirish qobiliyatiga
qaratish lozim. Bunda ta’lim oluvchi o‘rganayotgan nazariy ma’lumotlarning qanday
vaziyatlarda qo‘llay olishi, darsdan tashqari vaqtda
ham o‘rganish imkoniyati borligini
tushunib yetishga olib keladi. Yangi ma’lumotlar avvaldan tanish bo‘lgan ma’lumotlar
takrorlanishi, boshqa jihatlarining bayon qilinishi bilan o‘rganishga qiziqishni orttiradi.
Shuningdek, ta’lim oluvchilarning kundalik
-amaliy faoliyati, kuzatishi natijalari,
qarashlarini hisobga olish muhim hisoblanadi.
O‘rganish motivi
.
A.K.
Markova [13] o‘rganish faoliyatining natijadorligi o‘rganish
motivlariga bog‘liqligini ko‘rsatadi. O‘rganish motivlari
uch turga bo‘linadi: keng
o‘rganish motivlari (yangi bilimlar, dalillar, hodisa va vaziyatlar), metodik jihatdan
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
5
№
1 (2024) / ISSN 2181-1415
75
o‘rganish motivlari (bilimlarni egallash usullari, o‘zlashtirishga yo‘nalganlik) va o‘z
-
o‘zini
rivojlantirish motivlari (qo‘shimcha bilim olishga, o‘z
-
o‘zini mustaqil takomillashtirishga
yo‘naltirilgan).
M.D. Vinogradov va I.B.
Pervin [14] ta’lim oluvchilarda o‘rganishga faollikni
rivojlantirishda jamoaviy o‘rganish faoliyati muhim rol o‘ynashini ta’kidlab o‘tganlar. Bu
orqali ta’lim oluvchilarda ijodkorlik, kreativlik, tasavvur va mustaqillik rag‘batlantiriladi.
Ta’lim oluvchilarni jamoada ishlashga o‘rgatish orqali muloqot qila olish, boshqalarni fikrini
sabr va hurmat bilan tinglash, konstruktiv fikr bildirish qobiliyati rivojlanadi. O‘quv
guruhlarida o‘zaro hurmat, e’tiborlilik, yangi bilimlarni o‘rganishga ijobiy munosabatni
shakllantirish va individual qiziqishni hurmat qilishga o‘rgatish jamoaviy o‘rganish
faoliyatning muhim komponentlari hisoblanadi. Jamoaviy o‘rganish faoliyati ta’lim
oluvchilarni kollaborativ kompetensiyalarini rivojlantirishning ustuvor jihati hisoblanadi.
Ayrim pedagogik tadqiqotlarda [15] barcha o‘rganish usullari ham rivojlantiruvchi
xususiyatga ega emasligi ta’kidlanadi. O‘rganish faoliyati ta’lim oluvchi tomonidan faqat
o‘z
-
o‘zini faollikka unday olgandagina amalga oshiriladi. O‘rganish faoliyati
o‘rganilayotgan bilimga bo‘lgan munosabat, ya’ni sub’yektiv pozitsiya bilan belgilanadi.
Ta’lim oluvchilar faqat o‘rganish ob’yekti emas, balki o‘rganish sub’yekti hamdir. Ta’lim
oluvchi ta’lim beruvchining nafaqat talablarini bajaradi, balki o‘zining shaxsiy tajribasi,
aqliy rivojlanish darajasiga monand ravishda ichki moslashtirishni amalga oshiradi, yangi
bilimlarni faol o‘zlashtiradi va qayta ishlaydi [16].
O‘rganish faoliyatning sifat ko‘rsatkichlari bo‘yicha tadqiqotlar qilgan T.I.Shamova:
“Ta’lim jarayonida ta’lim oluvchilarning nafaqat faollik holati, balki bu holatning sifati
muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ta’lim oluvchilarning ta’lim mazmuniga, faoliyat
xarakteriga bo‘lgan munosabati va intilishi bilan namoyon bo‘ladi. Ta’lim oluvchilar
o‘zlarining irodaviy sa’y
-
harakatlari bilan o‘rganish maqsadlariga erishish uchun jalb
etiladi
”
[17], deb ta’kidlab o‘tgan. Bu orqali o‘rganish faoliyatning ikki jihati alohida
ta’kidlab o‘tilganligini ko‘rishimiz mumkin:
1.
O‘rganish faoliyatning psixologik jihatlari (faoliyat holati, ushbu faoliyatning sifati).
2.
O‘rganish faoliyatining ijtimoiy jihatlari (ta’lim oluvchining shaxsiyati, uning
faoliyat mazmuni va tabiatiga munosabati) ham aks ettiradi.
Bu ikki jihat orqali o‘rganish faoliyatini faollashtiruvchi vositalarni aniqlashtirish
imkoniyati mavjud bo‘ladi: qiziqish, motivatsiya, irodaviy fazilatlar (o‘z axloqiy va
irodaviy sa’y
-
harakatlarini safarbar qilish istagi) va ushbu sa’y
-
harakatlarni qo‘llashning
o‘ziga xos manzili (ta’limdagi muvaffaqiyat, kognitiv mustaqillik) hamda maqsadi.
Ta’lim beruvchi fan mazmunini tushuntirishda ta’lim oluvchilardagi mavjud
bilimlarning holatiga va tayanch tushunchalarni ajratib, alohida tushuntirishga
asoslanadi. Pedagogik voqelik shuni ko‘rsatdiki, agar ta’lim oluvchilar kognitiv jihatdan
faol bo‘lsa, o‘quv jarayoni samarali, tashkiliy jihatdan murakkablik tug‘dirmaydi. Bu
pedagogik nazariyada “ta’lim oluvchilarning bilim olishdagi faolligi va mustaqilligi”
tamoyili sifatida qayd etilgan. Ta’lim oluvchilarning mustaqilligi ularning “alohida
xususiyati, layoqati, faolligi, e’tiborini jamlashga qobiliyatliligi, qo‘yilgan maqsadga
erishish uchun bor kuchini jalb etishi” kabilarda [18] namoyon bo‘ladi.
O‘rganish faoliyati talabalarni yangi bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashga
qiziqishi, uning maqsadga muvofiqligini anglashi, bilimlar hajmining ortib borishi, bu
orqali turli o‘rganish strategiyalarini egallab borishga bo‘lgan doimiy ehtiyojni aks
ettiradi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
5
№
1 (2024) / ISSN 2181-1415
76
Tadqiqotlardan ko‘rinib turibdiki, o‘rganish faoliyatni yosh xususiyatlari
darajasida shakllantirish muammosi o‘rganish faoliyati
motivatsiyasi va qiziqishlarni
shakllantirish usullari tadqiqi bilan uzviy bog‘liq. O‘rganish faoliyatini talabalarning
barcha rivojlanish sohalari namoyon bo‘lishi sifatida ko‘rish mumkin. Bu yangi bilimlarga
qiziqish, muvaffaqiyatga intilish, o‘rganishning hissiyotga ijobiy ta’siri, shaxsiy “men”ning
e’tirof etilishi, turli muammoli vaziyatlarni hal qilishga bo‘lgan ishonchni rivojlanishi,
murakkablashib borayotgan mavzularni o‘rganishda unga qadar o‘rganganlaridan
faxrlanish tuyg‘usi va boshqalarda o‘z ifodasini topadi.
Talabalarning o‘rganish faolligini oshirishning samarali usullarini izlash pedagogik
amaliyotning dolzarbligini yo‘qotmagan masalalaridan biridir. Talabalarni kasbiy
-pedagogik
faoliyatga tayyorlashda ularni yangi pozitsiyaga, jamiyatda yangi mavqega ega bo‘lishga,
o‘qib
-
o‘rganishga tayyorgarligi, motivatsiyasi muhim motivlardir. Albatta bu tashqi motivlar
hisoblanadi va bu motivlarning o‘zi uzoq vaqt davomida saqlanib qolmaydi. Shuning uchun,
oliy ta’lim muassasalarida o‘quv jarayonidagi motivlarni uyg‘otish lozim bo‘ladi. Talabalarni
o‘rganishga qiziqishini orttirish, o‘rganishga faol munosabatni rivojlantirish –
o‘quv
jarayonida sodir bo‘ladi. Talabalarning o‘z imkoniyatlari va qobiliyatlariga mos keluvchi
mashg‘ulotlar qiziqishning mustahkamlanishiga olib keladi. Fundamental tadqiqotlar, turli
eksperimentlar, muammoli vaziyatlar, loyihalar talabalar o‘rganish
faoliyatini shakllantirish
jarayonini ochib beradi. Faol o‘rganish, o‘rganish
faoliyatning mazmun va mohiyati
talabalrni o‘rganishga strategik yondashishga undaydi hamda tashabbuskorlik, mantiqiy
fikrlashini rivojlantiradi.
O‘rganish faoliyati murakkab psixologik
-pedagogik hodisadir. S.M. Vishnyakov [19]
ning fikriga ko‘ra, o‘rganish faolligi –
ta’lim oluvchi o‘quv faoliyatining sifati, uning ta’lim
mazmuni va jarayoniga bo‘lgan munosabati, bilim va ko‘nikmalarni samarali
o‘zlashtirishga intilishi, maqsadlarga erishish uchun ma’naviy va irodaviy sa’y
-
harakatlarni safarbar etishi hamda estetik zavq olish qobiliyatidir.
L.L.
Timofeeva [20] o‘quv materiallaridagi barcha ma’lumotlar ta’lim oluvchilar
uchun qiziqarli bo‘lmasligi mumkin, lekin professional yondashuv vositasida ularning
o‘rganish faolligini oshirib, o‘quv jarayonini qiziqarli va samarali tashkil etish
mumkinligini ta’kidlab o‘tgan. Ta’lim oluvchilarda o‘rganish istagini uyg‘otish uchun
ularni o‘rganish faoliyati bilan shug‘ullanishga bo‘lgan ehtiyojini rivojlantirish kerak.
O‘rganish strategiyasining rivojlanganligi
.
Ta’lim oluvchida o‘rganish
strategiyasining rivojlanganligi nafaqat o‘quv mashg‘ulotida, balki sub’yektiv tajribaga
asoslangan mustaqil faoliyatda ham namoyon bo‘ladi. Bu nafaqat o‘quv
-
me’yoriy
hujjatlarda belgilangan mazmunni o‘zlashtirishga, balki ob’yektiv va ijtimoiy
qadriyatlarda, o‘rgangan bilimlarini amaliy faoliyatda qo‘llash va munosabatlarini
ifodalashda hamda tarbiyaviy muloqotda namoyon bo‘ladi. Ta’lim beruvchi va ta’lim
oluvchi o‘rtasidagi muvaffaqiyatsiz muloqot ta’lim beruvchining monologiga aylanib
ketadi. Bu esa ta’lim oluvchining zerikishiga, o‘rganish jarayonidan begonalashishiga olib
keladi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, o‘rganishning rivojlanganligi doimiy
muloqotga asoslanadi.
Bizning fikrimizcha, “o‘rganish faoliyati” va “aqliy faoliyat” tushunchalarini ajratish
lozim bo‘ladi. Aqliy faoliyat aqliy operatsiyalarni, bilishning ma’lum darajasini tavsiflaydi
va bu o‘rganish faoliyatning natijasidir. Shuningdek, “bilish faoliyati” ham mavjud bo‘lib,
bilimlarni o‘zlashtirish jarayonini o‘z ichiga oladi.
O‘rganish faoliyatining yangi, mukammal turlarini o‘zlashtirish o‘rganish
qiziqishini orttiradi. Muammoli ta’lim aynan shu maqsadda qo‘llaniladi. Talabalarda
o‘rganish faoliyatini faollashtirishda muammoli vaziyatlarni yaratish, kognitiv
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
5
№
1 (2024) / ISSN 2181-1415
77
qiziqishlarni orttirish, ijodkorlik, modellashtirish orqali ularning fikrlashi intensivlashadi.
Muammoli ta’lim qarama
-
qarshiliklar, kutilmagan vaziyatlarni o‘z ichiga olib, faqat
yodlash uchun mos bo‘lgan tayyor dalil va xulosalarni emas, balki turli muammoni
atroflicha o‘rganish, yechim topish uchun variantlar ishlab chiqish, o‘z reja va qarorlarini
qabul qilish, baho berish, muhokama qilish, hamkorlik qilish orqali dalil hamda
xulosalarga erishishni ta’minlaydi.
Talabalarda o‘rganish faolligini rivojlantirishda o‘quv mashg‘ulotlaridagi
muvaffaqiyatli vaziyatlar katta ahamiyatga ega. Talabalar muvaffaqiyatga erishganda
rag‘batlantirilsa va e’tirof etilsa o‘zi uchun rivojlanish yo‘nalishini belgilab oladi, hissiy
-
emotsional jihatdan o‘ziga ishonchni yuksaltiradi, “ijobiy energiya resursi”ni ko‘paytiradi.
O‘rganishning turlari.
O‘rganish bosqichlari va o‘rganilayotgan fan
mazmuniga
asosan o‘rganish turlari qo‘llaniladi. Agar biror fanning asoslari yoki xorijiy tilda yangi
so‘zlar o‘rganilayotgan bo‘lsa o‘rganish faqat dalillarga asoslanadi va avvalgi bilimlarga
bog’lash imkonsiz hisoblanadi. Mazmuni talabalarga qisman ma’lum bo‘lgan fanni
o‘rganishda oldindan tanish bo‘lgan bilimlarni faollashtirish imkoniyati mavjud bo‘ladi.
Shu jihatdan olib qaraganda o‘rganish amaliy, mavjud bilimlarga bog’langan holda hamda
rivojlantiruvchi turlarga bo‘linadi [21]. O‘rganish mavjud bilimlarga bog’lagan holdagina
samarali hisoblanadi.
O‘rganishning uch xil turi mavjud [22]:
Dalillarga asoslangan o‘rganish
(surface approach): Mazkur o‘ranish bir
-biriga
bog'liq bo‘lmagan dalillarni yodlash, tafsilotlarni shakllantirishga ustuvorlik beradi.
Fanning qismlariga doir mavzular alohida tahlil qilinadi, avvalgi mavzular takrorlanadi.
Bu o‘rganish turi fan mazmunini o‘zgartirmagan holda mazmunni yetkazish bilan
tavsiflanadi.
Tajribalarga yo‘naltirilgan o‘rganish
(elaborative approach): Fan mazmuni
mavzu kontekstidan kelib chiqqan holda talabalarning qiziqishlari va tajribalariga
asoslangan holda, mavzu xususiyatidan kelib chiqqan holda amaliy qo‘llash orqali
o‘rganiladi. Bu orqali bir mavzu doirasidagi nazariyalar, dalillar va gipotezalar
aniqlashtiriladi. Shuningdek, mavzu doirasidan chiqqan holda kundalik-amaliy faoliyat
bilan ham bog’lagan holda o‘rganishni ham qamrab oladi.
B
arqaror tushunishga yo‘naltirilgan o‘rganish
(deep approach): Bu o‘rganish turi
talabalarning biror mavzuni “atroflicha va chuqur” o‘rganishini tavsiflab, mavzuga doir
asosiy dalillar yakuniy natija sifatida qidiriladi. Mavzu turli qismlarga bo‘linadi va bir butun
mazmun hosil qilish uchun turli o‘rganish faoliyati orqali birlashtiriladi. Talabalar mavzuga
doir o‘z munosabatlarini shakllantirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa talabalarga
o‘rganilgan mavzuni “shaxsiylashtirishi”ga olib keladi. Olim bilimlarni “shaxsiylashtirish”
deb o‘rganilgan bilimlar talabada barqaror qolishi, yetarli ravishda o‘zlashtirilganligi, fandagi
dalillar bo‘yicha individual xulosaga kelishiga nisbatan ishlatadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Weinstein, Claire E., and Richard E. Mayer. "The teaching of learning strategies."
Innovation abstracts. Vol. 5. No. 32. 1983.
2. Nisbet, John, and Janet Shucksmith. Learning strategies. Routledge, 2017.
3.
Когнитивная психология в контексте проблем современного образования
.
Коллективная монография. Под редакцией А.А. Вербицкого, Е.Б. Пучковой
.
–
Москва, МГПУ,
2017.
–
330
с.; Лифинцева Н.И. К.Д. Ушинский о формах взаимного
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
5
№
1 (2024) / ISSN 2181-1415
78
соотнесения и гармонии веры и научного знания в образовании // Вестник ПСТГУ.
Серия 4: Педагогика. Психология. 2008. №9.
–
45
с.; Кибрик А.А., Кошелев А.Д.,
Кравченко А.В.
Язык и мысль: современная когнитивная лингвистика. Языки
славянской культуры. –
Москва
, 2015.
–
857
с.; Величковский Б. Когнитивная наука.
Основы психологии познания в 2 т. Том 1
. 2-
е изд., испр. –
M.:
Издательство Юрайт,
2017.
–
447
с.
4.
Холодная М.А. Психология интеллекта: парадоксы исследования. –
Санкт
-
Петербург: Питер, 2002.
–
С. 264
.
; Головастикова Т.М. Как сделать учение
увлекательным? // Начальная школа. –
2006,
№2
.
–
С. 30
-34.;
Вишнякова С.М.
Профессиональное образование: Словарь. Ключевые понятия, термины,
актуальная лексика
.
–
Москва
,
НМЦ СПО, 1999. –
538 с.; Тимофеева Л.Л. Когда
хочется учиться // Начальная школа.
–
2007,
№10
.
–
С.
41-
46.; Щукина Г.И.
Педагогические проблемы формирования познавательных интересов учащихся.
–
М.: Педагогика, 1988. –
145
с.
5.
3анков Л.В. Избранные пед. труды. –
М.: Педагогика, 1990. –
78
с. (419)
6.
Коротаева Е.В., Нефедова А.Н. Развитие когнитивной активности у старших
дошкольников// Педагогическое образование в России. 2012. No 3. –
С. 176
-181.
7.
Щукина, Г.И. Педагогические проблемы формирования познавательных
интересов учащихся
.
–
М.: Издательство
Педагогика
, 1988.
–
С.
34. (168).
8.
Харламов И.Ф. Педагогика. –
М.: Юристь
-
Гардарика, 2012. –
7 с. (519)
.
9. Leandro S. Almeida, Maria Dolores Prieto, Aristides I. Ferreira, Maria Rosario
Bermejo, Mercedes Ferrando, Carmen Ferrándiz, Intelligence assessment: Gardner
multiple intelligence theory as an alternative, Learning and Individual Differences,
Volume 20, Issue 3, 2010.
–
P. 225-230.
10.
Холодная М.А. Психология интеллекта. Парадоксы исследования.
–
Санкт
-
Петербург: Питер, 2002.
–
С.
208 (264)
11.
Шоумаров Г.Б. Дифференциальная психологическая диагностика
задержки психологического развития на основе анализа стандартизированной
методики: дисс… канд. психол. наук.
–
Москва.
–
С. 140
.
12.
Головастикова Т.М. Как сделать учение увлекательным? // Начальная
школа. 2006
,
№2
.
–
С. 30
-34.
13.
Маркова А.К., Орлов А.Б., Фридман Л.М. Мотивация учения и ее
воспитание у школьников. –
М.: Педагогика, 1993. –
23
с.
(64).
14.
Виноградова
М.Д.
Первин
И.Б.
Коллективная
познавательная
деятельность и воспитание школьников. –
M
.: Просвещение, 1977. –
С.
23. (159)
15. Szabo B., et al. Wild cognition
–
linking form and function of cognitive abilities
within a natural context. Current Opinion in Behavioral Sciences, 2022, 44. Jg., S. 101115.
16. Pamela W. Garner, Badiyyah Waajid Emotion Knowledge and Self-Regulation as
Predictors of Preschoolers’ Cognitive Ability, Classroom Behavior, and Social
Competence. Journal of Psychoeducational Assessment. 30 (4)., 2012.
–
P. 330-343.
17.
Шамова Т.И.
Управление образовательными системами. –
М
.:
Издательство «Перспектива»,
2009.
–
С.
56. (352).
18.
Муслимов Н
.
, Усмонбоева М
.
, Сайфуров Д
.
, Тўраев А
.
Педагогик
компетентлик ва креативлик асослари.
–Т.: Сано
-
стандарт, 2015. –
Б.
61. (120)
19.
Вишнякова С.М. Профессиональное образование: Словарь. Ключевые
понятия, термины, актуальная лексика
.
–М
.:
НМЦ СПО,
1999.
–
41 с.
(538)
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Issue
–
5
№
1 (2024) / ISSN 2181-1415
79
20.
Тимофеева Л.Л. Когда хочется учиться // Начальная школа, 2007. №10. –
С. 41
-46.
21.
Steiner, Verena. "Exploratives Lernen." Zürich: Pendo 5, 2000.
-p. 56
22.
Ogle, Donna M. "The know, want to know, learn strategy." Children’s
comprehension of text: Research into practice, 1989. -p. 205-223.