THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
54
"MORTIMER ADLERNING FUQAROLIK ONGINI
SHAKLLANTIRUVCHI TA’LIM PARADIGMASI "
Suyunova Noila
https://doi.org/10.5281/zenodo.17002584
Annotatsiya:
Ushbu maqolada amerikalik faylasuf Mortimer Adlerning ta’lim
paradigmasi fuqarolik ongini shakllantirishdagi gnoseologik va aksiologik
ahamiyati tahlil qilinadi. Adlerning The Paideia Proposal (1982) asarida ilgari
surilgan demokratik ta’lim modeli ta’limni insoniy qadr-qimmatni yuksaltiruvchi
va jamiyatni demokratik qadriyatlarga yo‘naltiruvchi kuch sifatida talqin qiladi.
Tadqiqotda Adlerning faol o‘qish nazariyasi va tanqidiy tafakkur konsepsiyasi
sun’iy intellekt davrida ham fuqarolik ongini shakllantirish uchun dolzarb
manba bo‘lib qolayotgani yoritiladi.
Abstract (English):
This paper examines the epistemological and axiological significance of
Mortimer Adler’s educational paradigm in shaping civic consciousness. His
democratic education model, outlined in The Paideia Proposal (1982), presents
education as a force for enhancing human dignity and guiding society towards
democratic values. The study highlights Adler’s theory of active reading and
critical thinking, showing their relevance in fostering civic responsibility even in
the age of artificial intelligence.
Mortimer Adlerning ta’lim konsepsiyasi falsafaning gnoseologik va
aksiologik asoslariga tayangan holda ta’limni insoniyat taraqqiyotining eng
muhim omili sifatida talqin qiladi. Adlerning nazarida ta’lim nafaqat shaxsiy
bilim va ko‘nikmalarni shakllantirish vositasi, balki jamiyatdagi ijtimoiy adolat
va fuqarolik ongini mustahkamlashning zaruriy shartidir. Uning fikricha,
demokratik jamiyatning haqiqiy tayanchi — bu fuqarolarining ongli, tanqidiy
fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, o‘z burchini anglagan shaxslaridir. Shu sababli
u The Paideia Proposal asarida ta’limni barcha insonlar uchun yagona va
umumiy huquq sifatida ilgari suradi. Adler yozadi: “Hamma bolalar bir xil sifatli
ta’limga loyiq, chunki ular insoniy qadr-qimmat jihatidan tengdirlar” (Adler,
1982, p. 12).
Adlerning fuqarolik ongini shakllantirishga doir paradigmasida uch
asosiy yo‘nalish ko‘zga tashlanadi: birinchidan, bilimning universalligi,
ikkinchidan, tanqidiy tafakkurning zaruriyati, uchinchidan, ta’limning axloqiy va
ijtimoiy vazifasi. Adlerningcha, ta’lim har bir insonni “yaxshi inson” va “yaxshi
fuqaro” etib tarbiyalashga qaratilmog‘i lozim (Adler, 1982, p. 55). Bu jihat uni
liberal-demokratik ta’lim nazariyalari bilan yaqinlashtiradi. Masalan, A.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
55
Gutmannning Democratic Education asarida ta’lim ijtimoiy adolat va fuqarolik
hamkorligining asosi sifatida talqin qilinadi (Gutmann, 1999). Adler ham bu
nuqtai nazarni o‘z konsepsiyasida mustahkamlab, ta’limni demokratik
jamiyatning intellektual tayanchi sifatida ko‘radi.Adlerning faol o‘qish nazariyasi
ham fuqarolik ongini shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Unga ko‘ra, kitobni
o‘qish jarayoni oddiy ma’lumot olish emas, balki muallif bilan intellektual
suhbatga kirishishdir. Adler yozadi: “Kitobni o‘qish — bu muallif bilan teng
darajada muloqot qilishdir, o‘quvchi esa suhbatdosh sifatida faol qatnashishi
kerak” (Adler, 1972, p. 7). Bu qarash o‘quvchini passiv bilim qabul qiluvchidan
faol bilim yaratuvchi sub’ektga aylantiradi. Tanqidiy fikrlash, baholash va xulosa
chiqarish orqali o‘quvchi o‘z fikrini mustaqil shakllantiradi. Natijada, u fuqarolik
mas’uliyatini chuqurroq anglaydi va jamiyatdagi qarorlar jarayonida faol
ishtirok etishga tayyor bo‘ladi.
Adlerning paradigmasi global ta’lim kontekstida ham dolzarbligini
yo‘qotmagan. Bugungi kunda demokratik jamiyatlarda fuqarolik ongini
tarbiyalash, inson huquqlarini himoya qilish va ijtimoiy hamjihatlikni
mustahkamlash ta’limning ustuvor vazifalari qatoriga kiradi. Adlerning
konsepsiyasi UNESCOning ta’lim orqali tinchlik, xalqaro hamkorlik va inson
huquqlarini rivojlantirish strategiyalari bilan uyg‘unlashadi. Shuningdek,
zamonaviy O‘zbekiston ta’lim siyosatida ham yoshlarning ma’naviy-ma’rifiy
saviyasini oshirish, kitobxonlik madaniyatini rivojlantirish va tanqidiy
tafakkurni shakllantirish alohida ustuvorlik sifatida belgilangan (O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining qarori, 2017). Bu jarayon Adlerning paradigmasi
bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, milliy ta’lim tizimida fuqarolik ongini shakllantirish
falsafiy asosga ega ekanini ko‘rsatadi.
Shuningdek, Adlerning konsepsiyasi zamonaviy sun’iy intellekt davrida
ham yangicha talqin qilinmoqda. Masalan, L. Floridi ta’kidlaganidek, “sun’iy
intellekt bilim olish jarayonida inson sherigi sifatida xizmat qilishi mumkin,
ammo u hech qachon inson tafakkurining tanqidiy va aksiologik funksiyalarini
to‘liq almashtira olmaydi” (Floridi, 2020, p. 118). Bu jihatdan qaraganda,
Adlerning faol o‘qish nazariyasi sun’iy intellekt davrida ham fuqarolik ongini
shakllantirish uchun muhim bo‘lib qolmoqda. AI vositalari bilim olish jarayonini
tezlashtirishi mumkin, ammo fuqarolik ongining shakllanishi, tanqidiy tafakkur
va axloqiy qarorlar qabul qilish faqat inson tafakkuri orqali amalga oshadi.
Demak, Adlerning paradigmasi nafaqat gnoseologik (bilim jarayonini
anglash) va aksiologik (qadriyatlarni belgilash) asosga ega, balki pedagogik
amaliyotda ham ijtimoiy ahamiyat kasb etadi. U ta’limni shaxsni intellektual
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
56
jihatdan boyitish bilan bir qatorda uni demokratik jamiyatning mas’uliyatli
fuqarosiga aylantirish jarayoni sifatida talqin etadi. Shunday qilib, Adlerning
ta’lim paradigmasi global ta’lim muammolarini hal etishda ham, milliy ta’lim
siyosatini boyitishda ham o‘z dolzarbligini saqlab qolmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Adler, M. J. The Paideia Proposal: An Educational Manifesto. Macmillan, 1982.
2. Adler, M. J. How to Read a Book. New York: Simon and Schuster, 1972.
3. Gutmann, A. Democratic Education. Princeton University Press, 1999.
4. Nussbaum, M. C. Cultivating Humanity: A Classical Defense of Reform in
Liberal Education. Harvard University Press, 1997.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yoshlarning ma’naviy-ma’rifiy
saviyasini oshirish va kitobxonlik madaniyatini rivojlantirish to‘g‘risida”gi
qarori, 2017-yil.
6. Floridi, L. The Ethics of Artificial Intelligence. Oxford University Press, 2020.
