33
INSON HUQUQLARI VA ERKINLIKLARINING KONSTITUTSIYAVIY
KAFOLATLARI
A’zamov Abbos A’zam oʻgʻli
Oʻzbekiston Respublikasi adliya vazirligi
Toshkent shahar adliya boshqarmasi yetakchi maslahatchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16831008
Annotatsiya:
Ushbu maqolada inson huquqlari va erkinliklarining huquqiy mohiyati,
ularning konstitutsiyaviy darajadagi kafolatlari hamda ularni ta’minlash mexanizmlari tahlil
qilinadi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining amaldagi Konstitutsiyasida belgilangan
asosiy huquq va erkinliklar, ularni himoya qilishning ichki va xalqaro huquqiy mexanizmlari
yoritilgan.
Kalit so‘zlar
: inson huquqlari, erkinlik, konstitutsiya, kafolat, huquqiy himoya,
demokratiya.
Inson huquqlari va erkinliklari – demokratik jamiyatning asosiy tayanchi. Ularning
konstitutsiyaviy kafolatlanishi shaxsning huquqiy maqomini belgilab berish bilan birga,
davlatning inson sha’ni, erkinligi va qadr-qimmatini himoya qilish majburiyatini
mustahkamlaydi.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi inson huquqlarini oliy qadriyat sifatida
e’tirof etadi. Asosiy Qonunimizda huquq va erkinliklar faqatgina e’lon qilinmaydi, balki ularni
ta’minlashning aniq mexanizmlari ham nazarda tutiladi.
Inson huquqlari — shaxsning tug‘ilganidan boshlab ajralmas va begonalashtirilmaydigan
imkoniyatlari bo‘lib, ular davlat tomonidan tan olinadi va himoya qilinadi. Erkinlik esa
insonning o‘z xohishiga ko‘ra harakat qilish huquqini bildiradi. Huquqlar odatda quyidagi
toifalarga bo‘linadi:
Shaxsiy huquqlar (hayot huquqi, sha’ni va qadr-qimmatini himoya qilish, shaxsiy
daxlsizlik)
Siyosiy huquqlar (so‘z erkinligi, saylash va saylanish huquqi)
Ijtimoiy-iqtisodiy huquqlar (mehnat qilish, ta’lim olish, ijtimoiy ta’minot)
Madaniy huquqlar (ilm-fan va madaniyat yutuqlaridan foydalanish).
Diagramma-1. Inson huquqlari toifalari (turlari)
34
Yuqoridagi diagrammada inson huquqlari to‘rtta asosiy toifaga ajratilgan: shaxsiy, siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy huquqlar. Har bir toifa uchun amaliy misollar va O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasidagi tegishli moddalar ko‘rsatildi.
Diagrammada esa bu huquqlar teng ahamiyatga ega ekanligi ta’kidlangan bo‘lib, har bir
toifa demokratik jamiyatda shaxsning erkin va xavfsiz hayot kechirishi uchun zarur bo‘lgan
poydevor sifatida namoyon bo‘ladi. Shu bois, inson huquqlarini kafolatlash faqat qonuniy
hujjatlarda belgilab qo‘yish bilan cheklanmasligi, balki ularni amalda ta’minlash mexanizmlari
ham mukammal ishlashi lozim.
Konstitutsiya huquqlarni faqat e’lon qilibgina qolmay, ularni ta’minlashning asosiy
kafolatlarini belgilaydi. Ushbu kafolatlar uch asosiy yo‘nalishda namoyon bo‘ladi:
Huquqiy kafolatlar:
- Huquqlarni buzgan shaxslar va mansabdorlarning javobgarligi.
- Sudga murojaat qilish huquqi.
- Huquqlarni himoya qiluvchi maxsus institutlar (Ombudsman, Konstitutsiyaviy sud).
Siyosiy kafolatlar:
-
Demokratik boshqaruv tizimi.
-
Ko‘p partiyaviylik va siyosiy plyuralizm.
-
Fuqarolik jamiyati institutlari faoliyati.
Iqtisodiy va ijtimoiy kafolatlar:
-
Minimal yashash sharoitlarini ta’minlash.
35
-
Bepul umumiy ta’lim va tibbiy yordam.
-
Ijtimoiy himoya tizimining mavjudligi.
O‘zbekiston Respublikasining 2023-yilda qabul qilingan yangi tahrirdagi
Konstitutsiyasida inson huquqlari yanada kengaytirildi:
13-modda – inson huquqlari, erkinliklari va manfaatlari oliy qadriyat sifatida belgilandi.
26-modda – qiynoqlar taqiqlanib, shaxsiy daxlsizlik kafolatlandi.
31-modda – vijdon erkinligi ta’minlandi.
44-modda – har bir shaxsning o‘z huquqlarini sud orqali himoya qilish huquqi
kafolatlandi.
O‘zbekiston quyidagi xalqaro hujjatlarning ishtirokchisidir:
BMT Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi (1948)
Fuqarolik va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt (1966)
Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt (1966)
Bu hujjatlar milliy qonunchilikni xalqaro standartlarga moslashtirishga xizmat qiladi.
Shunday qilib, inson huquqlari va erkinliklarining konstitutsiyaviy kafolatlari —
demokratik jamiyat va huquqiy davlatning ajralmas qismi. Ularni samarali ta’minlash uchun
nafaqat qonunchilik asoslarini mustahkamlash, balki amaliy mexanizmlarni takomillashtirish
ham zarur.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi (2023-yil tahriri) https://lex.uz/docs
2.
BMT Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi// https://www.ohchr.org
3.
Boboyev, X., Jo‘rayev, S. Davlat va huquq nazariyasi. Toshkent: TDYU, 2019.
