26
INTENSIV TUTZORLARNI RIVOJLANISHI VA BARG HOSILDORLIGIGA TA’SIR
ETUVCHI BEGONA O‘TLARGA QARSHI KURASHISH SAMARADORLIGI
Soxibova Nigora Sadritdinovna
TDAU, Ipakchilik va tutchilik kafedrasi katta o‘qituvchisi
Email:sokhibova2019@bk.ru
Nurov Murodjon Mansur o’g’li
Email:nurovm992@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.16830686
Annotatsiya:
Ushbu maqolada tajribadagi maqbul sxemalarda tashkil qilingan intensiv
tutzorlarni begona o‘tlardan muntazam ravishda agrotexnik tadbirlarini va tut daraxtarni bir
me’yorda rivojlanishi, navlarni shakillanishi va hosilga kirishi va bargining ozuqabopligining
oshirishda gerbisidlarni qo’llash samaradorligi aniqlangan.
Kalit so‘zlar
: intensiv tutzor, barg, hosildorlik, gerbisid, nav va duragay, begona o‘tlar.
АННОТАЦИЯ
В статье рассматривается эффективность регулярных агротехнических
мероприятий по борьбе с сорняками в интенсивных насаждениях шелковицы,
организованных по оптимальным схемам опыта, и применения гербицидов в
обеспечении равномерного развития шелковичных деревьев, формировании сортов и
их урожайности, повышении питательной ценности листьев.
Ключевые слова:
интенсивная шелковица, лист, урожайность, гербицид, сорт и
гибрид, сорняки.
ABSTRACT
The article examines the effectiveness of regular agrotechnical measures to combat weeds
in intensive mulberry plantations, organized according to optimal experimental schemes, and
the use of herbicides in ensuring the uniform development of mulberry trees, the formation of
varieties and their productivity, and increasing the nutritional value of leaves.
Keywords
: intensive mulberry, leaf, yield, herbicide, variety and hybrid, weeds.
Respublikamiz hududida turli xil o‘zgaruvchan iqlim sharoitni uchratish mumkin. U okean
va dengizlardan uzoqda, shuningdek, yerlari har xil balandlik va pastliklarda joylashgan bo‘lib,
g‘arbdan sharqga borilganda Tyanshan va Pomir Olay tog‘lariga duch kelinadi. Tog‘larning
balandligi 3600 metrga yetadi, ayrim cho‘qqilari esa dengiz sathidan 4750 metr bo’lgan
balandlikda joylashgan. Bu tog‘larda asosan kuz, hamda qish va bahorda 800 mm dan, 1500-
1800 mm gacha yog‘in sochin qatlami bo‘ladi. Undan keyin esa 3000 metr va undan baland
tog‘larda abadiy muz shuningdek qor qatlamlari bo‘lib, bular esa yoz va qishda tekislikda
joylashgan yerlarni suv bilan ta’minlab turadi. Shunday ekan Intensiv tutzorlarni barpo etishda
ekishning ikkinchi yili (bir yillik ko'chat davrida davr), yer sathidan 10 sm balandlikda so'ng,
esa avgust oyida 3-4 asosiy qism qoladi, va kichik shoxlari tanaga kesiladi. Shu tarzda ekilgan
ko'chatlar oziqlantirish uchun erdan 20 sm balandlikda kesiladi, intensiv tut shoxlari, ekishning
uchinchi yilida ipak qurti uchun oziq bo’lib hisoblanadi. Shoxlarga zarar yetkazing iloji boricha
kamroq kesib oling, faqat bog'bondan foydalanishni talab qiladi. Birinchi va ikkinchi yilda
intensiv ekilgan takrorlagichlar qator oralariga ishlov berish, traktor va kultivatorlardan
foydalanadi, g‘alla qatorlari (paxta) orasiga to‘liq foydalanish mumkin. Ayniqsa, ipak qurtini
boqish uchun shoxlari kesilgandan keyin uni qayta ishlash kerak. Tut qatorlari, vegetatsiya
27
davrida mo'ljallangan o'g'itning bir qismi bilan ularni oziqlantirish, barg qo'yib yuborilgunga
qadar.
Bo‘z tuproqli yerlarning haydalma qatlamida chirindi 0,6-0,8 % ni, kashtan usli tuproqda
chirindi 2,0-3,0 % ni tashkil qiladi. Bo‘z tuproqli yerlarda o‘sgan o‘simliklar tarkibida azot va
oqsil miqdorlari meyorida bo‘ladi. I.V.Michurin o‘simliklarning yangi navlarini tabiatdan ham
yaxshiroq yarata bilish va yaratish kerakligini shuningdek biz tabiatdan inom-ehson kutib tura
olmasligimizni, ana shu inom-ehsonni tabiatdan olish bizning vazifamiz ekanligini ta’kidlab
o‘tgan.
Ko‘p yillik o‘simliklarni hamda tutni oziqlantirishda o‘g‘itlarni tanlab ishlatishning ham
ahamiyati katta biroq, tuproqdan olingan oziq moddalar ildizlarda qisman qayta ishlanadi,
hamda oziqaning asosiy qismi esa o‘zgarmagan holda barglarga yetkazib beriladi. Shuningdek,
o’simliklar hayotida o‘g‘itlarning va begona o’tlarga qarshi kurashishning ahamiyati juda ham
katta bo‘lib, ular hosildorlikni oshiribgina qolmay, balki hosil sifatini ham yaxshilaydi.
O‘simliklarga oziq moddalar o‘z muddatida va meyorida berilganda o‘simlik yaxshi
rivojlanadi, hamda hosildorligi yuqori bo‘ladi. O‘simlik hayotida azot alohida o‘rin egallaydi,
o’simlikka azot yetishmaganda ekin o‘sishdan to‘xtaydi va hosildorlik pasayadi. O‘simliklarning
baquvvat ildiz sistemasi hosil bo‘lishida fosforning roli muhim hisoblanadi, kaliy esa o‘simlik
to‘qimalarining rivojlanishi uchun juda zarur bo‘lib, kaliy yetishmovchiligi sodir bo‘lganda
to‘qimalarda uglevodlarning paydo bo‘lishi va shira harakatini sust kechishi, o‘simliklarning
uglevod bilan oziqlanish jarayoni buziladi, issiq-sovuqqa chidamsizlashadi hamda zamburug‘
kasalliklariga chidamliligi sustlashadi. Navbatdagi o‘g‘it kalsiy ildiz sistemasining o‘sishiga
yordam beradi, natijada tuproqning ishqorlik darajasini kamaytiradi, natijada yaxshi ta’sir
ko‘rsatadi. Biroq, o‘g‘itlash boshqa agrotexnika usullari bilan olib borilgandagina ijobiy natija
beradi. Mahalliy va mineral o‘g‘itlarni ortiqcha ishlatish natijasida samarasi kam kuzatiladi.
Sho‘r yerlarda o‘simliklar qanchalik qiynalsa, ortiqcha o‘g‘itlarni ishlatgan holatda ham
o‘simliklar rivojlanishida shunday salbiy o‘zgarishlarga duchor bo‘lishi aniqlangan.
Shunga ko‘ra, respublikamizda intensiv tutzorlarda asosan ekilgan ko'chatlar birinchi va
ikkinchi yilning vegetatsiya davrida tez-tez sug'oriladi hamda sug'orish ham kerak yozning
birinchi yarmida har 10-15 kunda, ikkinchisida esa har 15-20 kunda amalga oshiriladi. Ayniqsa
ikkinchi ishlov berish shoxlardan keyin KXU-4 markali kultivator bilan amalga oshiriladi,ipak
qurtlarini boqish uchun kesiladi. Umuman olganda intensiv turdagi , tutzorlar tez hosilga kiradi,
bir gektar erning hosildorligi yuqori bo’lishi bilan boshqa tutzorlardan tubdan farq qiladi,
intensiv turdagi tutzorlarda amalga oshiriladigan barcha ishlarni mexanizatsiyalash mumkin
bo'lib. Intensiv bunda qator oralig'i 0,9 x 0,6, 0,9 x 0,2, tutning ilmiy asoslangan 1,4 x 0,5m, 0,9
x 0,9, 1,2 x 0,22 va 4 x 0,5m sxemadagi navdor ko‘chatlar, parvarishlash agrotexnikasi sxemalar
asosida biar va ko’p yillik o’tlarga qarshi kurashish choralaridan kultuvatsiyasida chopiq qilish
va gerbisidlardan foydalanish tavsiya etiladi.
Intensiv tutzorlardagi qator oralarida o’sib chiqqan begona o’tlarga qarshi
gerbisidlarini qo’llash va barg hosildorligiga tasir darajalari. 1-jadval
Begona o‘tlarning nomlari
O‘zbek tilida
Lotin tilida
Uchrashi, 1
kv.m da
Zararlash
darajasi, ballar
Bir yilliklar
28
1
Fors mastagi -
Lolium persicum
Boiss
5,4
4
2
G‘ovak suli
Avena fatua
L.
4,8
3
3
O‘tkirtishli
yaltirbosh
Bromus oxyodon
L.
5,9
4
4
Kulrang qo‘noq
Setaria glauca
(L.)
5,1
4
5
Kaltaqiltiq
mushukquyruq -
Polypogon fugax
Ness
5,3
4
6
Sichqon arpa -
Hordeum murinum
L.
4,2
3
O‘rtacha:
5,1
3,6
Jami:
30,7
22
Ko‘p yilliklar
7
Ajriq
Cynobonboctvlon
L.
4,5
3
8
Qo‘ng‘ir hilol -
Cyperus fuscus
5,6
4
O‘rtacha:
5
3,5
Jami:
10,1
7
Umumiy jami:
40,8
29
Fors mastagi Lolium persicum Boiss, G‘ovak suli Avena fatua L, O‘tkirtishli yaltirbosh
Bromus oxyodon L, Kulrang qo‘noq Setaria glauca (L.) Kulrang qo‘noq, Sichqon arpa - Hordeum
murinum L. kabi begona o’tlar asosan Intensiv tutzorlarda keng tarqalgan bo’ladi.
Tuproqda sekinlik bilan parchalanadigan fosforli va kaliyli o‘g‘itlar, organik o‘g‘itlar, bilan
birga qo‘shib kuzda baland tanali va buta tutzorlarga sepib shudgor qilib qo‘yilsa kuzgi, qishki,
yozgi, bahorgi yog‘in sochinlarda erib tut o‘simligining o‘zlashtirib olish holatiga aylanadi,
natijada esa barg hosilining ipak qurti uchun ozuqalik miqdorini oshiradi, hamda pillaning
sifatli bo‘lishiga erishiladi.
Joriy yilda rejalashtirilgan kolleksiya tutzorini yangi nav, shakl va duragaylar bilan
to‘ldirish, navlar xatosiga duragay ko‘chatlar ekib, o‘z navidan payvand qilish ishlari reja
asosida olib borildi. Bunda kolleksiya tutzoriga qo‘shimcha yangi 1 qator tutzor tashkilqilinib,
2 yoshli duragay ko‘chatlardan 20 tup ekildi. Shu bilan birga kolleksiya tutzorining xatolariga
25 tup 2 yoshli duragay ko‘chati o‘tkazildi. 3.2.1 jadvalidan ma’lum bo‘ladiki, ekilgan umumiy
duragay ko‘chatlar soni 25 tupni tashkil etib, shundan 21 tup ko‘chat ko‘kardi va saqlanishi
84,0% ni tashkil edi. Intensiv plantatsiyalar ko‘chatlarini fenologik kuzatish tut daraxtlari
uchun zarur agrotexnik tadbirlarni o‘z vaqtida ko‘rsatib, ularning kasallik va
zararkunandalardan himoyalanishi hamda ancha samarali bo'ladi. Mashina ko‘p yuradigan yo‘l
chetiga ekilgan tut bargi asosan benzin yoqilganda paydo bo'ladigan zararli gazlar bilan
namlanadi va qoplanadi chang-chang ko’p miqdorda bo’ladi. Bunday barglarni qurtlarga
berishdan oldin yuvish talab qilinadi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 20-avgustdagi “Respublikada
pillachilik tarmogʻidagi mavjud imkoniyatlardan yanada samarali foydalanish chora-tadbirlari
29
toʻgʻrisida” gi PQ-3910-son qarori. – Toshkent, 2018. 69-71-B.
2.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 4-dekabrdagi “Respublikada pillachilik
tarmogʻini jadal rivojlantirishni qoʻllabquvatlashga doir qoʻshimcha chora-tadbirlar toʻgʻrisida”
gi PQ-4047-son qarori. – Toshkent, 2018. 1-4-B.
3.
Mirzaeva Y., Khojamshurov N., Sokhibova N.S. Advantaces of in vitro mulberry variety and
hybrid propagation with high economic efficiencyMonografia pokonferencyjna Science
research, development Czestochowa 2020 82-85
4.
Bekkamov CH.I., Kurbanov I., Sokhibova N.S “Establishing intensive bushy mulberry
groves depending on climatic conditions and methods for determining nutritional leaf yield”
International Journal of Fauna and Biological Studies ISSN^ 2394-0522, Impact Factor: RJIF
5.53 № 7 2020 Page number 118-120
5.
Mirzaeva Y., Khojamshurov N., Sokhibova N.S “Efficiency quality indicator of in vitro
propagation of high-yielding mulberry varieties and hybrids”, Scientific research results in
pandemic conditions
6.
(COVID-19) Shawenee, USA 2020 847-854
7.
6.
Эремин Г.В., Проворченко А.В., Гавриш В.Ф., Эремин В.Г. Перспективы создания
насаждений косточковых культур интенсивного типа /Формы и методы повышения
экономической эффективности регионалного садоводства и виноградарства.
Организация исследований и их координация.
