67
VII-VIII ASRLARDA ARAB XALIFALIGI ISTILOSIGA QARSHI KURASHDA
SO‘G‘D VA UNING TA’SIRIDA BO‘LGAN HUDUDLARDA IJTIMOIY-SIYOSIY
JARAYONLARI
Boymirzayev Ismoiljon Hasanovich
Toshkent irrigatsiya va qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash instituti tadqiqotchisi,
Milliy tadqiqotlar universiteti
https://doi.org/10.5281/zenodo.16946024
Annotatsiya
Panjikent hokimi Divashtinchning siyosiy jarayonga kirib kelishi. Uning ixshid unvonini
ega bo’lmasligi. Sug‘dga nisbatan Panjikent hokimining iqtisodiy jihatdan mustaqil faoliyat ish
ko’rishi. Panjikentda sug‘d namunasidagi kvadrat shakldagi tangalar chiqarilishi.
Kalit so‘zlar:
Divashtich, Panchikent, Kvadrat tangalar, Said Xarashiy, 712-yil, Chekin
Chur Bilge, Abd ar-Rahmonю
Annotation
The entry of Divashtich, the ruler of Panjikent, into the political arena. His possession of
power despite not holding the official title of "Ikhshid". The economic independence exercised
by the ruler of Panjikent in relation to the Sogdian state. The issuance of square-shaped coins
in Panjikent, modeled after the coinage traditions of Sogd..
Key words:
Divashtich, Panjikent, square coins, Said Kharashi, year 712, Chekin Chur
Bilge, Abd al-Rahman.
Аннотация
Вступление правителя Пенджикента Диваштича в политический процесс.
Отсутствие у него титула "ихшид". Экономическая самостоятельность правителя
Пенджикента по отношению к Согду. Выпуск в Пенджикенте квадратных монет по
образцу согдийскихю
Ключевые слова:
Диваштич, Пенджикент, квадратные монеты, Саид Хараший, 712
год, Чекин Чур Бильге, Абд ар-Рахман.
Agar siyosiy jihatdan Sug‘dning markaziy hukumati Turk xoqonligiga boʻysungan boʻlsa,
iqtisodiy va boshqa masalalarda mustaqilligicha qoldi. So‘g‘d xoqon xazinasini katta miqdorda
mablag‘ bilan ta’minlovchi hudud bo‘lganligi sababli, boshqa boshqaruvning joriy etilishi
xoqonlikni asosiy daromad manbalaridan biridan mahrum qilishi mumkin edi. Shu sababli,
So‘g‘d markaziy hukumatining mustaqilligiga, o‘z mavqeidan mohirona foydalanishiga alohida
e’tibor qaratish lozim. Shunday qilib, So‘g‘d konfederatsiyasi Turk xoqonligining boshqa
sub’ektlari bilan solishtirganda o‘zining ichki mustaqilligini saqlab qolishga m0uvaffaq bo‘ldi
va shuning uchun turkiylar hukmronligining dastlabki davrida So‘g‘dning ichki hayotida
sezilarli o‘zgarishlar ro‘y bermadi
1
.
VI asrning 60-yillarida eftaliylar magʻlubiyatga uchragach, Oʻrta Osiyo ustidan
hukmronlik qilgan dastlabki davrda Turk xoqonligi mahalliy davlatlarning ichki hayotiga
aralashmagan va faqat oʻlpon olish bilan chegaralangan. Turk xoqonligi to‘g‘ridan-to‘g‘ri
Sosoniylar Eroniga chegaradosh bo‘lganligi sababli, u yerdan potensial xavf paydo bo‘lishi
ehtimoli katta bo‘lgan. Xoqonlik hukmronlik qilgan hududlarning eng boy qismi bo‘lgan
1
Маликов, А.М. Этнокультурные процессы в Согде в эпоху раннего средневековья: тюрко-согдийские
взаимовлияния // История материальной культуры Узбекистана (Далее — ИМКУ).— Ташкент: Фан, 2008.— №
36.— C. 128.
68
Sirdaryo va Amudaryo oralig‘i tashqi bosqin xavfi ostida qoldi. Eftaliylarning Oʻrta Osiyoda oʻz
hokimiyatini tiklashga urinishlarini ham istisno etib boʻlmas edi. Shunga asoslanib, xoqonlik
katta qoʻshin saqlashga, oʻlka viloyat va shahar hokimliklariga harbiy ishlardan yaxshi xabardor
ishonchli shaxslarni tayinlashga hamda ular orqali davlatni boshqarish majbur boʻldi
2
.
VI oxiri VII asr o‘rtalarida bo‘lishiga qaramay, Sug‘d konfederal davlat tuzilmasi sifatida
Turk xoqonligiga qaram, oʻziga xos ichki boshqaruv tizimiga ega hisoblangan. Asrlar davomida
shakllangan ma'muriy boshqaruv tizimi xoqonlik tomonidan jiddiy o‘zgartirilmadi. Aksincha,
bu tizimni xoqonlikdagi boshqaruv tizimiga moslashtirishga harakat qilgan turklar Oʻrta
Osiyoning vassal hududlarida, jumladan, Sug‘dda maʼmuriy boshqaruvni sezilarli darajada
yaxshiladilar
3
. U yerdagi ichki boshqaruv tartibi ham o‘zgarmadi – tudunlar xoqon tomonidan
tayinlangan yagona hokim bo‘lib qolaverdi. Ayni paytda turklarning So‘g‘d boshqaruv tizimiga
qo‘shgan hissasini inkor etib bo‘lmaydi. Afrasiyobdan topilgan devor rasmlari
4
, Panjikent
5
,
shuningdek va boshqalar
6
fikrimizni tasdiqlaydi.
Panjga egalik qilish baʼzi hollarda Sug‘d markaziy hukumatidan ham, Turk xoqonligidan
ham nisbiy muxtoriyatni koʻrsatdi. Buni Panjikentda olib borilgan qazishmalar paytida topilgan
mingdan ortiq tangalar tasdiqlaydi, ularda Panjikent hukmdorlarining nomlari va unvonlari
keltirilgan.
Numizmatik maʼlumotlarni oʻrganish natijasida Panjikentda ayol hukmdorlar borligi
aniqlandi
7
. Markaziy Osiyo tarixida davlat taxtini ayollar egallaganligi haqida dalillar mavjud,
bu fakt Panjikentda ham sodir bo‘lganiga shubha yo‘q. Ammo bu ayol hukmdor kim?
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, bu Devashtichning rafiqasi – malika Nandimanpan. Ixshid
bo‘lmagani uchun Devashtich pul zarb qilish huquqiga ega emas edi, shuning uchun u xotini
malika Nandimanpan nomiga zarb qilingan. Panjikentda zarbxonaning mavjudligi iqtisodiy
faoliyatda markazdan nisbiy mustaqillikdan dalolat beradi. Samarqanddan keyin Xitoy
tangalari kabi kvadrat tangalar zarb qilish huquqi faqat Panjikentda bo‘lganligi yuqoridagi
misolga oydinlik kiritishi mumkin
8
. Tadqiqotchi Y.Yoqubov Zarafshon vodiysida joylashgan
Pargʻar va Buttam aholi punktlari Samarqanddagi markaziy hokimiyatga toʻgʻridan-toʻgʻri
boʻysunmagan, ular Panjikentga hisobdor boʻlgan va faqat uning ruxsati bilan markazga
boʻysunganligi haqida maʼlumot beradi
9
. Balki bu fakt arablar Samarqandni 712-yilda
egallaganidan keyin sodir bo‘lgandir. Devashtichning Samarqand taxtiga da’volariga kelsak,
uning qo‘lida hukmdor Tarxunning ikki o‘g‘li bor edi va shu sababli u taxtga da’vogarlik qilishi
mumkin bo‘lgan.
2
Бобоёров, Ғ. Турк хоқонлигининг Мовароуннаҳрдаги бошқарув тизими ҳақида // O‘zbekiston tarixi. 2004.— №
4.— Б. 71–72.
3
Гойибов Б. С. Из истории арабских завоеваний в Согде: к биографии Деваштича, сына Йодахшитака // Вопросы
исторической науки: материалы III Mеждунар. науч. конф. 2015. – С. 51-54.
4
Альбаум, Л.И. Живопись Афрасиаба.— Ташкент: Фан, 1975.— с. 109
5
Беленицкий, А.М. Монументальное искусство Пенджикента. Живопись скульптур.— М.: Искусство, 1973.— 65
с.
6
Мешкерес, В.А. Коропластика Согда.— Душанбе: Дониш, 1977.— 125 с.
7
Смирнова, О.И. Каталог монет с городища Пенджикент.— М.: Наука, 1963.— с. 12.
8
Смирнова, О.И. Материалы по сводному каталогу согдийских монет // Эпиграфика Востока (Далее — ЭВ).—
М., 1952.— № 6.— с. 9–10.
9
Якубов, Ю. Паргар в VII–VIII веках нашей эры.— Душанбе: Дониш, 1979.— 216 с
69
712-yilda Samarqand bosib olingandan keyin bu yerda arablar hukmronligi oʻrnatildi
10
.
Oradan biroz vaqt o‘tgach, 715-yilda Farg‘onada Qutayba ibn Muslim o‘ldirildi, bu esa So‘g‘dda
xalifalik qudratining zaiflashishiga olib keldi. Natijada so‘g‘d hukmdorlari bilan aloqada bo‘lgan
va ayni paytda arablarning ko‘rsatmalarini bajaruvchi shaxsga ehtiyoj tug‘iladi. Shubhasiz, bu
talablarga Devashtich qaramog‘ida bo‘lgan Tarxun o‘g‘illari javob berganlar. 712-yilgi
“Samarqand shartnomasi”ga koʻra, Gurak ixshid emas, balki afshin, yaʼni taxt vorisi sifatida tilga
olinadi
11
. Jumladan,
G‘uzak ibn Ixshid Afshin as-Sag‘d
tarzida qayd etiladi
12
.
Sug‘d hujjatlarida, jumladan, Mugʻ togʻi arxivida “ afshin ” unvoni uchramaydi. Ehtimol,
arablar Gurakni shoh sifatida tan olmay, Devashtich bilan ziddiyatni keltirib chiqargandir.
Tarxun vafotidan 9 yil o‘tib uning o‘g‘illari arablarga nima uchun kerak edi? Birinchilardan
I.Y.Krachkovskiy xalifalik hukmdorlari So‘g‘dda qo‘g‘irchoq hukumat tuzib, u orqali mintaqani
boshqarmoqchi bo‘lgan, degan taxminni ilgari suradi
13
. Mugʻ togʻidan Sug‘d hujjatlarini nashr
etish haqida gap boʻlmagan bir paytda bu fikrning ifodasi alohida ahamiyatga ega edi.
Tarxunning Devashtich qaramog‘ida bo‘lgan yosh o‘g‘illari hali davlatni mustaqil
boshqara olmas edilar. Buni yaxshi tushungan Devashtich o‘zini arablarga islomni qabul qilgan
deb tanishtirib, taxtga da’vogarlik qiladi. 712-yilda Samarqandni egallab olgan arablar Gurakni
hukmdor deb tan olmay, Devashtichni unga qarshi qo‘ygan boʻlishi ham mumkin. Bu jarayon
Qutayba vafotidan keyin yana kuchaydi. Quyidagi fakt bu muammoga oydinlik kiritishi
mumkin. Said Xarashiy Abdurahmon ibn Subhni Devashtich faoliyatini nazorat qiluvchi mas’ul
shaxs deb bilishiga qaramay, Devashtichning o‘zi Said Xarashiy bilan shaxsan bog‘lanishga
intiladi. Buning uchun Nijitaka va ruhoniy Kurchini Said Xarashiy qarorgohiga yuboradi. Bu
nafaqat arablar bilan yaxshi munosabatlar o‘rnatish, balki Tarxun o‘g‘illarining nomiga bo‘lsa-
da, taxtga da'volarini o‘rnatish edi
14
.
Shu o‘rinda Turk xoqonligiga tayangan Devashtichning So‘g‘dda hokimiyat tepasiga
kelishini tezlashtirgan yana bir faktni keltirishimiz mumkin. Kursul boshchiligidagi turklar
qo‘shini qoʻzgʻolonchi Sug‘dlarni qoʻllab-quvvatlash uchun 720-yilda Samarqandga keladi.
Arablar ular bilan jang qilishni istamay, tinchlik so‘raydilar, buning uchun ular 40 ming dirham
to‘ladilar
15
. Bu vaqtda amir Abdurahmon boshchiligidagi qo‘shinlar Musoyib ibn Bashir ar-
Riyox isyonchilarni yengish uchun yuborildi. Ammo bu harakatlar natija bermadi va arablar
Samarqand atrofidan chiqib ketishga majbur bo‘ldilar. Samarqandni Qutayba ibn Muslim
egallaganidan keyin va Said ibn Abdulaziz shaharga kelguniga qadar so‘g‘dliklar masjidlarni
yoqib yuborib, o‘z dinlariga qaytdilar. Keyinchalik buning uchun Said ibn Abdulaziz
shafqatsizlarcha shahar egallab olingandan keyin qoʻzgʻolonchilardan o‘ch oladi
16
. Aynan shu
narsa Devashtichning “So‘g‘d podshosi, Samarqand hukmdori” sifatida taxtga chiqishidan keyin
10
Отахўжаев, А. Илк ўрта асрларда Марказий Осиё цивилизациясида турк-суғд муносабатлари.— Тошкент: ART-
FLEX, 2010.— Б. 117.
11
Kurat, A.N. Kuteybe bin Muslim’in Hvarizam ve Semerkend’i zabti (higri 93–94 — miladi 712) // Ankara Universitesi
Dil ve Tarih — Goрrafiya dergesi.— Cilt VI.— № 4.— S. 407.
12
Abu Muhammad Ahmad ibn A‘tham al-Kufi. Kitab al-Futuh / Ed. by Sayyid ‘Abdul Wahab Bukhari (First Edition). I
– VIII volumes. Hyder- abad: Osmaniya University, 1388 1390 – 1390/1968 – 1970. VII. – – P. 244-246.
13
Смирнова, О.И. Каталог монет с городища Пенджикент.— М.: Наука, 1963.— с. 16.
14
Смирнова, О.И. Каталог монет с городища Пенджикент.— М.: Наука, 1963.— с. 129
15
История ат-Табари / Пер. с араб. В.И. Беляева с допол. О.Г. Большакова, А.Б. Халидова.— Ташкент: Фан,
1987.— с. 189.
16
Насафий. Кандия Малая. Перевод В.Л. Вяткина / Справочная книга Самаркандской области.— Самарканд,
1906.— с. 250.
70
yuz berdi. Buni Abdurahmon ibn Subhning “Samarqand hukmdori So‘g‘d podshosiga” so‘zlari
bilan boshlangan maktubi tasdiqlaydi. Maktub mazmunidan kelib chiqadiki, arablar So‘g‘ddagi
Devashtich qudratini tan olganlar
17
. Manbalarda bu nom ostida Devashtich 721-yilda taxtga
o‘tirib, jami to‘rt oy hukmronlik qilgani aks ettirilgan
18
. A.Ataxoʻjaev Devashtichning 712-714-
yillarda “Sug‘d podshosi, Samarqand hukmdori” unvoni ostida hukmronlik qilganligini
koʻrsatadi. U Devashtich oʻz faoliyatini ancha oldinroq boshlagan, Samarqand taxtiga
daʼvogarlik qilgan, deb taxmin qiladi
19
. Bularning barchasi Devashtichning 712-yildan keyin
vafotigacha (722) Samarqand taxti uchun kurashganligidan dalolat beradi. Mugʻ togʻi arxividan
olingan xatlarni tahlil qilish natijasida Devashtichning arab bosqinchilariga qarshi kurashdagi
harakatlarining mohiyati ochib berildi. Bu hujjatlar Panj Sugʻdning arablarga qarshi kurashiga
boshchilik qilganligi, buning uchun qoʻshni viloyatlar bilan diplomatik aloqalar
oʻrnatganligidan dalolat beradi. Mugʻ togʻidan olingan Sug‘d hujjatlari asosida Panjdagi
boshqaruv tizimiga asoslangan Sug‘d boshqaruv tizimining xususiyatlarini ochib berish
mumkin. Devashtich hokimiyatga kelishi bilan bu boshqaruv tizimi yanada mustahkamlandi.
Istilo arafasida So‘g‘dda markaziy hokimiyat zaiflashdi, bu mahalliy hokimiyatga ham ta’sir
qildi. Mugʻ togʻidan olingan bunday Sug‘d hujjatlarini chuqur oʻrganish, masalan, A-14 - Sug‘d
elchisi Fatufarnning Chochdan yuborgan maktubi
20
, V-17, V-18 – Devashtichdan kelgan xatlar
Xaxsor hukmdori Afshun
21
, So‘g‘d konfederatsiyasining Panj egaligi boshqaruv huquqlarini
saqlab qolgan va arablarning kirib kelishiga qarshilik ko‘rsatgan deb hisoblashimizga imkon
beradi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Abu Muhammad Ahmad ibn A‘tham al-Kufi. Kitab al-Futuh / Ed. by Sayyid ‘Abdul Wahab
Bukhari (First Edition). I – VIII volumes. Hyder- abad: Osmaniya University, 1388 1390 –
1390/1968 – 1970. VII. – – P. 244-246.
2.
Grenet, F., Vaissi?re de la?. The Last days of Panjikent // Silk Roud Art and Archeology.—
Kamakura,— VIII, 2002.— Р. 157.
3.
Kurat, A.N. Kuteybe bin Muslim’in Hvarizam ve Semerkend’i zabti (higri 93–94 — miladi
712) // Ankara Universitesi Dil ve Tarih — Goрrafiya dergesi.— Cilt VI.— № 4.— S. 407.
4.
Альбаум, Л.И. Живопись Афрасиаба.— Ташкент: Фан, 1975.— с. 109
5.
Беленицкий, А.М. Монументальное искусство Пенджикента. Живопись
скульптур.— М.: Искусство, 1973.— 65 с.
6.
Бобоёров, Ғ. Турк хоқонлигининг Мовароуннаҳрдаги бошқарув тизими ҳақида //
O‘zbekiston tarixi. 2004.— № 4.— Б. 71–72.
17
Согдийские документы с горы Муг. Вып. II / Юридические документы и письма / Чтение, перевод и
комментарии В.А. Лившица.— М.: ИВЛ, 1962.— с. 111.
18
Grenet, F., Vaissi?re de la?. The Last days of Panjikent // Silk Roud Art and Archeology.— Kamakura,— VIII, 2002.—
Р. 157.
19
Отахўжаев, А. Суғд маҳаллий-маъмурий бошқаруви тизимида туркийлар // O‘zbekiston tarixi.— Тошкент,
2004.— № 1.— Б. 41.
20
Лившиц, В.А. Согдийский посол в Чаче. Документ А-14 с горы Муг // СЭ.— М., 1960.— № 2.— с. 34–51
21
Согдийские документы с горы Муг. Вып. II / Юридические документы и письма / Чтение, перевод и
комментарии В.А. Лившица.— М.: ИВЛ, 1962.— с. 221.
71
7.
Гойибов Б. С. Из истории арабских завоеваний в Согде: к биографии Деваштича,
сына Йодахшитака // Вопросы исторической науки: материалы III Mеждунар. науч.
конф. 2015. – С. 51-54.
8.
История ат-Табари / Пер. с араб. В.И. Беляева с допол. О.Г. Большакова, А.Б.
Халидова.— Ташкент: Фан, 1987.— с. 189.
9.
Лившиц, В.А. Согдийский посол в Чаче. Документ А-14 с горы Муг // СЭ.— М.,
1960.— № 2.— с. 34–51
10.
Маликов, А.М. Этнокультурные процессы в Согде в эпоху раннего средневековья:
тюрко-согдийские взаимовлияния // История материальной культуры Узбекистана
(Далее — ИМКУ).— Ташкент: Фан, 2008.— № 36.— C. 128.
11.
Мешкерес, В.А. Коропластика Согда.— Душанбе: Дониш, 1977.— 125 с.
12.
Насафий. Кандия Малая. Перевод В.Л. Вяткина / Справочная книга Самаркандской
области.— Самарканд, 1906.— с. 250.
13.
Отахўжаев, А. Илк ўрта асрларда Марказий Осиё цивилизациясида турк-суғд
муносабатлари.— Тошкент: ART-FLEX, 2010.— Б. 117.
14.
Отахўжаев, А. Суғд маҳаллий-маъмурий бошқаруви тизимида туркийлар //
O‘zbekiston tarixi.— Тошкент, 2004.— № 1.— Б. 41.
15.
Смирнова, О.И. Каталог монет с городища Пенджикент.— М.: Наука, 1963.— с. 129
16.
Смирнова, О.И. Материалы по сводному каталогу согдийских монет // Эпиграфика
Востока (Далее — ЭВ).— М., 1952.— № 6.— с. 9–10.
17.
Согдийские документы с горы Муг. Вып. II / Юридические документы и письма /
Чтение, перевод и комментарии В.А. Лившица.— М.: ИВЛ, 1962.— с. 221.
18.
Якубов, Ю. Паргар в VII–VIII веках нашей эры.— Душанбе: Дониш, 1979.— 216 с
