81
KORXONALAR FAOLIYATIDA ICHKI MOLIYAVIY NAZORAT USULLARI VA
NAZORAT QILISH MEXANIZMLARINI TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI
Zokirov Zafarjon Zokirovich
O‘zbekiston Respublikasi Bank-Moliya Akademiyasi MBA ( Master of business
administration) Moliya va moliyaviy texnologiyalar mutaxassisligi magistranti
ISSUES OF ENSURİNG İNTERNAL CONTROL METHODS AND CONTROL
MECHANİSMS İN THE WORK OF THE ENTERPRİSE
Zokirov Zafarjon Zokirovich
MBA (Master of Business Administration) Master's student, Finance and Technology,
Banking and Finance Academy of the Republic of Uzbekistan
https://doi.org/10.5281/zenodo.15076418
Annotatsiya.
Ushbu maqolada korxonalar faoliyatida ichki moliyaviy nazorat usullari va
nazorat qilish mexanizmlarini takomillashtirish masalalari tahlil qilinadi. Ichki moliyaviy
nazorat tizimi korxonaning moliyaviy barqarorligi va samaradorligini oshirishda muhim
ahamiyatga ega bo‘lib, uning to‘g‘ri tashkil etilishi korrupsion xavflarni kamaytirish va
moliyaviy intizomni mustahkamlashga xizmat qiladi.
Tadqiqot davomida ichki nazorat tizimining asosiy komponentlari, usullari va
amaliyotdagi muammolar tahlil qilinadi hamda uni takomillashtirish bo‘yicha takliflar
beriladi. Xususan, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish, raqamli monitoring tizimlarini
joriy etish va xodimlarning malakasini oshirish kabi omillar ichki moliyaviy nazorat
samaradorligini oshirishning muhim yo‘nalishlari sifatida ko‘rsatib o‘tiladi.
Ushbu tadqiqot natijalari korxonalarda ichki moliyaviy nazorat tizimini
takomillashtirish va uni xalqaro standartlarga moslashtirish bo‘yicha amaliy tavsiyalarni
ishlab chiqishda foydali bo‘lishi mumkin.
Kalit so‘zlar:
ichki moliyaviy nazorat, nazorat usullari, moliyaviy intizom, nazorat
mexanizmlari, moliyaviy xavflar, audit, raqamli monitoring, korporativ boshqaruv,
korrupsiyaga qarshi kurash, moliyaviy samaradorlik.
ABSTRACT
This article analyzes the issues of improving internal financial control methods and
control mechanisms in the activities of enterprises. The internal financial control system is of
great importance in increasing the financial stability and efficiency of the enterprise, and its
proper organization serves to reduce corruption risks and strengthen financial discipline.
During the study, the main components, methods and practical problems of the internal
control system are analyzed and proposals are made for its improvement. In particular,
factors such as the use of modern technologies, the introduction of digital monitoring systems
and the improvement of staff qualifications are indicated as important areas for improving the
efficiency of internal financial control.
The results of this study may be useful in developing practical recommendations for
improving the internal financial control system in enterprises and bringing it into line with
international standards.
Keywords:
internal financial control, control methods, financial discipline, control
mechanisms, financial risks, audit, digital monitoring, corporate governance, fight against
corruption, financial efficiency.
KIRISH
82
Hozirgi sharoitda korxonalar faoliyatida moliyaviy barqarorlik va samaradorlikni
ta’minlash muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Bunda ichki moliyaviy nazorat tizimi alohida
ahamiyat kasb etib, u korxona moliyaviy resurslarining maqsadli va samarali boshqarilishini
ta’minlash, moliyaviy intizomni mustahkamlash va potensial xavflarni kamaytirishga xizmat
qiladi.
Ichki moliyaviy nazorat korxonadagi harajatlar va daromadlarning aniq hisobga olinishi,
hujjatlashtirishning shaffofligi, korrupsion xavflarning oldini olish va moliyaviy yo‘qotishlarni
kamaytirish kabi muhim funksiyalarni bajaradi. Biroq, amaliyotda bu tizimni tashkil etishda
qator muammolar mavjud bo‘lib, ularga nazorat usullarining yetarlicha rivojlanmagani,
zamonaviy texnologiyalardan kam foydalanish va nazorat tizimining huquqiy asoslarining
zaifligi kiradi.
Ushbu tadqiqotda ichki moliyaviy nazorat usullari va mexanizmlarini tahlil qilish,
mavjud muammolarni aniqlash va ularni takomillashtirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar ishlab
chiqish maqsad qilingan. Nazorat tizimini zamonaviy texnologiyalar asosida rivojlantirish va
xalqaro tajribadan foydalanish ichki moliyaviy nazorat samaradorligini oshirishning muhim
omillari sifatida ko‘rib chiqiladi.
Shu sababli, mazkur tadqiqot ichki moliyaviy nazoratni takomillashtirish orqali
korxonalarning barqaror moliyaviy boshqaruvini ta’minlash va moliyaviy intizomni
mustahkamlashga hissa qo‘shishni maqsad qiladi.
Korxonalarda ichki moliyaviy nazorat samaradorligini oshirish bugungi kunda dolzarb
masalalardan biri hisoblanadi. Chunki har qanday korxona o‘z moliyaviy resurslarini samarali
boshqarmasa, moliyaviy barqarorlik va rivojlanish haqida gapirish qiyinlashadi. Aynan
shuning uchun ichki moliyaviy nazorat tizimini takomillashtirish, yangi usullarni joriy etish va
nazorat mexanizmlarini mustahkamlash zarurati ortib bormoqda.
Hozirgi paytda ko‘plab korxonalarda moliyaviy nazorat tizimi mavjud bo‘lsa-da, ularning
samaradorligi har doim ham yuqori emas. Ba’zi korxonalarda nazorat faqatgina hujjatlarni
tekshirish bilan cheklanib qolmoqda. Biroq, ichki nazorat faqatgina tekshirish emas, balki
moliyaviy jarayonlarni tahlil qilish, xavflarni oldindan aniqlash va ularning oldini olishga
yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Masalan, zamonaviy audit tizimlari va raqamli monitoring
texnologiyalarining joriy etilishi korxonalarda moliyaviy intizomni kuchaytirish, shaffoflikni
ta’minlash va korrupsion xavflarni kamaytirishga yordam beradi.
Shuningdek, ichki moliyaviy nazorat tizimida inson omili katta rol o‘ynaydi.
Xodimlarning bilim va malakasi yetarli bo‘lmasa, nazorat jarayoni samarali bo‘lishi qiyin. Shu
sababli, xodimlar uchun muntazam ravishda moliyaviy nazorat va audit bo‘yicha treninglar
o‘tkazish, ularning kasbiy malakasini oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari,
ichki moliyaviy nazorat tizimini avtomatlashtirish, masalan, sun’iy intellekt va blokcheyn
texnologiyalaridan foydalanish, inson xatosi va korrupsion omillarni kamaytirishi mumkin.
Natijalar shuni ko‘rsatmoqdaki, korxonalarda ichki moliyaviy nazorat samaradorligini
oshirish uchun quyidagi yo‘nalishlarda ish olib borish kerak:
Nazorat usullarini diversifikatsiya qilish
–
faqat hujjatlarni tekshirish emas, balki
moliyaviy tahlil, xatarlarni baholash va prognoz qilish usullaridan foydalanish lozim.
Raqamli texnologiyalarni joriy etish – zamonaviy dasturiy ta’minot va
avtomatlashtirilgan audit tizimlari orqali moliyaviy shaffoflikni ta’minlash.
83
Xodimlarning malakasini oshirish – ichki auditorlar va moliyaviy mutaxassislar uchun
doimiy treninglar va seminarlarga ahamiyat qaratish.
Moliyaviy nazorat mexanizmlarini huquqiy jihatdan mustahkamlash – nazorat
tizimining normativ-huquqiy bazasini takomillashtirish va xalqaro standartlarga
moslashtirish.
Shunday qilib, ichki moliyaviy nazorat tizimini modernizatsiya qilish va samaradorligini
oshirish korxonalarning uzoq muddatli barqaror rivojlanishini ta’minlashda muhim ahamiyat
kasb etadi. Bu nafaqat moliyaviy yo‘qotishlarning oldini olishga, balki umumiy boshqaruv
tizimini yaxshilashga ham xizmat qiladi.
XULOSA
Korxonalarda ichki moliyaviy nazorat tizimining samarali ishlashi moliyaviy
barqarorlikni ta’minlash, resurslardan oqilona foydalanish va korrupsion xavflarni
kamaytirishda muhim rol o‘ynaydi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, hozirgi sharoitda
ichki nazorat tizimi faqatgina moliyaviy hujjatlarni tekshirish bilan cheklanib qolmasligi, balki
strategik moliyaviy boshqaruvning ajralmas qismi bo‘lishi kerak.
Ichki moliyaviy nazoratni takomillashtirish uchun quyidagi chora-tadbirlarni amalga
oshirish zarur:
Nazorat usullarini takomillashtirish – an’anaviy tekshiruvlardan tashqari, risklarni tahlil
qilish, moliyaviy prognozlash va audit usullaridan keng foydalanish lozim.
Raqamli texnologiyalarni joriy etish – avtomatlashtirilgan nazorat tizimlari, sun’iy
intellekt va blokcheyn texnologiyalarini qo‘llash orqali nazorat jarayonlarini shaffoflashtirish
va inson omilini kamaytirish mumkin.
Xodimlarning malakasini oshirish – moliyaviy nazorat bilan shug‘ullanuvchi
mutaxassislarning doimiy o‘qitilishi va malakasini oshirish jarayonlarini yo‘lga qo‘yish zarur.
Huquqiy bazani mustahkamlash – ichki moliyaviy nazorat tizimining samaradorligini
oshirish uchun normativ-huquqiy bazani xalqaro standartlarga moslashtirish va yangi
me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqish muhimdir.
Xulosa qilib aytganda, ichki moliyaviy nazorat tizimining takomillashtirilishi
korxonalarning moliyaviy barqarorligini ta’minlash bilan birga, ularning umumiy boshqaruv
tizimini mustahkamlashga ham xizmat qiladi. Bu esa nafaqat alohida korxonalar, balki
umuman iqtisodiyotning barqaror rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Avazov I., Xasanov Sh. "Moliya nazorati va audit" – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020.
2.
Abduqodirov A. "Korxona moliyasini boshqarish" – Toshkent: Fan va texnologiya, 2019.
3.
Xojiyev B. "Ichki audit va moliyaviy nazorat" – Toshkent: Iqtisodiyot va moliya, 2021.
4.
Karimov U. "Davlat moliyaviy nazorati: nazariya va amaliyot" – Toshkent: Adolat, 2018.
5.
Umarov S., Rahimov R. "Raqamli iqtisodiyot sharoitida moliyaviy nazorat" – Toshkent:
Iqtisodiyot, 2022.
6.
International Federation of Accountants (IFAC). "Handbook of International Standards
on Auditing and Quality Control" – New York, 2021.
7.
Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway Commission (COSO). "Internal
Control – Integrated Framework" – 2017.
8.
KPMG. "Modern Internal Audit Practices and Challenges" – London, 2020.
84
9.
Deloitte. "The Future of Internal Audit: Digital Transformation and Risk Management" –
New York, 2021.
10.
OECD. "Corporate Governance and Financial Control" – Paris, 2019.
