77
XALQARO AUDIT STANDARTLARI (XAS) ASOSIDA BANK FAOLIYATINI
AUDIT QILISHNING ASOSIY TAMOYILLARI
Ortiqov Dilmurod Sobir o‘g‘li
O‘zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi magistranti
dilmurod210394@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15076391
Annotatsiya.
Mazkur tezisda xalqaro audit standartlari (XAS) asosida bank faoliyatini
audit qilishning nazariy va amaliy jihatlari keng yoritilgan. Hozirgi globallashuv sharoitida
banklarning moliyaviy hisobotlari bo‘yicha auditorlik xulosasining ishonchliligi va xalqaro
talablarga muvofiqligi moliyaviy barqarorlikni ta’minlashda muhim omil hisoblanadi. Shu
nuqtai nazardan, tezisda XASning asosiy tamoyillari — auditorning mustaqilligi va xolisligi,
kasbiy shubha bilan yondashish, oqilona ishonch darajasini shakllantirish, auditni to‘g‘ri
rejalashtirish va risklarni baholash, hujjatli dalillarga asoslangan audit xulosasini tayyorlash
kabi muhim jihatlar atroflicha tahlil qilinadi. Bank faoliyatini XAS asosida audit qilishda
uchraydigan dolzarb muammolar, ularni bartaraf etish yo‘llari, hamda xalqaro standartlarning
milliy amaliyotga moslashuvi bilan bog‘liq tavsiyalar berilgan. Shuningdek, tezisda bank auditi
jarayonining bosqichlari bosqichma-bosqich yoritilib, har bir bosqichda XAS talablari qanday
qo‘llanishi lozimligi izohlanadi. Tadqiqot natijalari banklar faoliyatining shaffofligi,
ishonchliligi va samaradorligini oshirishda xalqaro standartlarga asoslangan audit
jarayonining o‘rni va ahamiyatini ochib beradi.
Kalit soʼzlar:
Xalqaro audit standartlari, bank auditi, moliyaviy hisobot, auditorlik
tamoyillari, kasbiy shubha, oqilona ishonch, auditorlik dalillari, risklarni baholash, XAS,
moliyaviy nazorat, audit jarayoni, bank tizimi, shaffoflik, auditorning mustaqilligi, ichki
nazorat.
Kirish.
Bugungi kunda globallashuv jarayonlari va xalqaro moliyaviy integratsiya
sharoitida bank tizimining barqaror va shaffof faoliyat yuritishi davlat iqtisodiyotining asosiy
kafolatlaridan biri hisoblanadi. Banklar tomonidan tuzilgan moliyaviy hisobotlarning
to‘g‘riligini va ishonchliligini ta’minlash esa zamonaviy audit xizmatlarining yuksak
professional darajada olib borilishini talab etadi. Ayniqsa, ushbu jarayon xalqaro miqyosda
tan olingan va amaliyotda keng qo‘llanilayotgan Xalqaro audit standartlari (XAS) asosida
tashkil etilsa, bu audit natijalarining ishonchliligini sezilarli darajada oshiradi.
XAS bank faoliyatini baholashda auditorlardan yuqori darajadagi kasbiy tayyorgarlik,
xolislik, mustaqillik hamda murakkab moliyaviy operatsiyalarni chuqur tahlil qilish
ko‘nikmalarini talab etadi. Chunki banklar faoliyati turli xil moliyaviy vositalar, aktivlar va
majburiyatlarning murakkab tarkibini o‘z ichiga oladi, bu esa audit jarayonining har bir
bosqichida puxta yondashuvni talab qiladi.
Mazkur tezisda Xalqaro audit standartlari doirasida bank faoliyatini audit qilishning
asosiy tamoyillari, audit jarayonining bosqichlari hamda ularning amaliyotdagi ahamiyati
yoritiladi. Shuningdek, bank tizimida audit samaradorligini oshirishga qaratilgan tavsiyalar
ham beriladi.
Bank tizimi har qanday milliy iqtisodiyotning tayanch ustunlaridan biri bo‘lib, uning
barqarorligi va shaffofligi butun moliyaviy tizimga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu bois,
banklarning moliyaviy holati, operatsion faoliyati va risklarni boshqarish mexanizmlari
doimiy nazorat ostida bo‘lishi zarur. Ayniqsa, bugungi globallashuv jarayonida xalqaro
78
moliyaviy tashkilotlar, investorlar va tartibga soluvchi organlar bank faoliyatini audit qilishda
yagona, xalqaro tan olingan yondashuvlarga tayanishga intilmoqda. Bu esa Xalqaro audit
standartlarining (XAS) dolzarbligini yanada oshirmoqda.
XAS – bu auditorlik faoliyatini tartibga soluvchi universal qoidalar majmui bo‘lib,
ularning asosiy maqsadi audit jarayonining sifatini oshirish, auditorlik xulosasining
ishonchliligini ta’minlash va moliyaviy hisobotlarda mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan muhim
xatoliklarni aniqlashdir. Mazkur esseda XAS asosida bank faoliyatini audit qilishning nazariy
asoslari, tamoyillari, amaliy jarayoni hamda dolzarb muammolar tahlil qilinadi.
1. Xalqaro audit standartlarining mohiyati va maqsadi
Xalqaro audit standartlari (International Standards on Auditing – ISA) Xalqaro
Buxgalterlar Federatsiyasi (IFAC) tarkibidagi Xalqaro Audit va Assurance Standartlari
Kengashi (IAASB) tomonidan ishlab chiqilgan. Bu standartlar dunyo bo‘ylab bir xil
professional yondashuvni joriy qilishga xizmat qiladi. Ular auditorlik ishining sifatini
ta’minlaydi, shaffoflikni kuchaytiradi hamda manfaatdor tomonlarga moliyaviy hisobotlar
bo‘yicha ishonchli ma’lumotlar taqdim etilishiga xizmat qiladi.
2. Bank faoliyatining o‘ziga xosligi
Banklar yuqori xavfli va tartibga solinadigan sektor bo‘lib, ularning faoliyati nafaqat
iqtisodiy, balki ijtimoiy va siyosiy jihatdan ham katta ahamiyatga ega. Banklar asosan uchinchi
tomon mablag‘lari bilan ishlaydi, bu esa ularga nisbatan auditorlik nazoratini kuchaytirishni
talab etadi. Banklar faoliyatida quyidagi xususiyatlar mavjud:
- Keng ko‘lamdagi moliyaviy instrumentlar (kreditlar, depozitlar, obligatsiyalar va
boshqalar);
- Yuqori likvidlik va kredit risklari;
- Murakkab IT-infrastruktura va avtomatlashtirilgan jarayonlar;
- Moliyaviy hisoblarning regulyatorlar tomonidan qat’iy nazorat qilinishi.
Shu sababli banklarning moliyaviy hisobotlarini audit qilishda XAS talablariga qat’iy
amal qilish zarur.
3. XAS asosida audit qilishning asosiy tamoyillari
XAS asosida bank auditi quyidagi asosiy prinsip va tamoyillarga tayanadi:
a) Mustaqillik va xolislik
Auditorning mustaqilligi — audit sifati uchun eng muhim shart. Auditor har qanday
tashqi ta’sirdan holi holda xolisona qaror qabul qilishi kerak. Bank sektori, odatda, ko‘plab
manfaatdor tomonlarga ega bo‘lgani uchun mustaqillikka nisbatan talab yanada yuqori
bo‘ladi.
b) Kasbiy shubha bilan yondashish (professional skepticism)
Auditor har bir moliyaviy ma’lumotga tanqidiy yondashishi, unga ishonch bilan emas,
balki asosli shubha bilan qarashi lozim. Banklarda aktivlar sifati, kreditlar va zaxiralarning
hisobga olinishi bo‘yicha muammolar ko‘proq uchraydi, bu esa chuqur tekshiruvni talab
qiladi.
c) Oqilona ishonch (reasonable assurance)
XAS auditorni moliyaviy hisobotlarda muhim xatoliklar yo‘qligiga oqilona ishonch hosil
qilishga undaydi. Bu tamoyil auditorning 100% aniqlikni emas, balki ehtimollikka asoslangan
xulosa berishini anglatadi.
d) Riskga asoslangan yondashuv
79
Auditor bank faoliyatidagi muhim risklarni aniqlashi, ularni tahlil qilishi va audit ishini
aynan shu xavfli sohalarga yo‘naltirishi lozim. Bu yondashuv audit samaradorligini oshiradi.
e) Hujjatlashtirish va ishonchli audit dalillari
Audit xulosalari har tomonlama asoslangan, dalillarga tayangan bo‘lishi shart. XAS audit
jarayonini to‘liq hujjatlashtirishni talab qiladi.
4. Audit jarayonining bosqichlari
Bank faoliyatini audit qilish quyidagi asosiy bosqichlarda amalga oshiriladi:
1. Auditni rejalashtirish – Bankning ichki muhitini, ichki nazorat tizimini va tashqi
omillarni o‘rganish.
2. Risklarni baholash – Kredit, likvidlik, operatsion va komplayens risklarini aniqlash.
3. Audit strategiyasi ishlab chiqish – Asosiy e’tibor qaratiladigan sohalarni belgilash.
4. Audit dalillarini yig‘ish – Hujjatlar, intervyular, testlar va kuzatuvlar asosida.
5. Tahlil va baholash – Moliyaviy hisobotlar va ichki nazorat tizimining samaradorligini
baholash.
6. Xulosa tayyorlash – Auditorlik xulosasini shakllantirish va manfaatdor tomonlarga
taqdim etish.
5. XAS asosida bank auditi: amaliy muammolar va yechimlar
Bank auditi jarayonida quyidagi muammolar yuzaga kelishi mumkin:
- Murakkab moliyaviy instrumentlarning noto‘g‘ri baholanishi;
- Ichki nazorat tizimining zaifligi;
- Kredit zaxiralari noto‘g‘ri shakllantirilishi;
- Auditorning yetarli soha bilimiga ega emasligi.
Bu muammolarni bartaraf etish uchun auditorlarning doimiy kasbiy rivojlanishini
ta’minlash, texnologik vositalardan foydalanishni kengaytirish va bank bilan samarali
hamkorlik qilish zarur.
Xulosa
Xalqaro audit standartlari asosida bank faoliyatini audit qilish — bu oddiy tekshiruv
emas, balki puxta rejalashtirilgan, yuksak kasbiy bilim va tajribaga asoslangan jarayon
hisoblanadi. Bank sektorining murakkabligi va xavf omillarining ko‘pligi auditorlardan yuqori
darajada mas’uliyat, aniqlik va chuqur tahliliy yondashuvni talab qiladi. XAS auditorlarga
moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini baholashda yagona mezonlarni taqdim etib, ularning
xulosalari asosli, ob’ektiv va manfaatdor tomonlar uchun foydali bo‘lishini ta’minlaydi. Shu
bois, banklar faoliyatini audit qilishda XASga amal qilish, nafaqat audit sifati, balki butun
moliyaviy tizimning barqarorligiga xizmat qiladi..
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Karimov, A. (2020) Audit asoslari va xalqaro standartlar. Toshkent: Iqtisodiyot
nashriyoti.
2.
Rahimova, M. & Abdullayeva, S. (2022) ‘O‘zbekistonda bank auditining rivojlanish
yo‘nalishlari’, Moliyaviy tahlil va audit jurnali, 3(1), 45–52.
3.
Артеменко, В.Г. и Беляев, В.И. (2019) Аудит в коммерческих банках: теория и
практика. Москва: Юрайт.
4.
Николаева, С.А. (2021) ‘Применение международных стандартов аудита в
80
банковском секторе’, Финансы и кредит, 27(2), 89–96.
5.
Hayes, R., Dassen, R., Schilder, A. and Wallage, P. (2021) Principles of Auditing: An
Introduction to International Standards on Auditing. 4th edn. London: Pearson Education.
6.
Arens, A.A., Elder, R.J. and Beasley, M.S. (2019) Auditing and Assurance Services: An
Integrated Approach. 17th edn. Boston: Pearson.
7.
Porter, B., Simon, J. and Hatherly, D. (2020) Principles of External Auditing. 5th edn.
Chichester: Wiley.
8.
Quick, R. and Schmidt, F. (2022) ‘Audit quality and bank risk disclosure: Evidence from
the EU’, European Accounting Review, 31(4), pp. 611–635.
