50
JAMOATCHILIK FIKRIGA ASOSLANGAN MOLIYALASHTIRISH TAJRIBASI:
RIVOJLANGAN DAVLATLAR MISOLIDA TAHLIL
Xusinov Babajon Qamoraddin o‘g‘li
O‘zbekiston Respublikasi Bank-moliya akademiyasi magistranti
bkkhusinov@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15055130
Annotatsiya.
Ushbu tezisda jamoatchilik fikriga asoslangan moliyalashtirish
(jamoatchilik moliyalashtirishi) tajribasi rivojlangan davlatlar misolida tahlil qilinadi.
Jamoatchilik moliyalashtirishi startaplar, kichik biznes va ijtimoiy loyihalar uchun muhim
moliyaviy mexanizm bo‘lib, turli shakllari va amaliyotlari mavjud. Tezisda AQSh, Buyuk
Britaniya, Germaniya va Yevropa Ittifoqidagi jamoatchilik moliyalashtirishi amaliyoti
o‘rganilib, uning iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyati yoritiladi. Shu bilan birga, ushbu moliyaviy
modelning afzalliklari, duch kelinayotgan muammolar va kelajakda uni yanada rivojlantirish
bo‘yicha tavsiyalar taqdim etiladi. Tadqiqot natijalari jamoatchilik moliyalashtirishining
iqtisodiy taraqqiyotga qo‘shayotgan hissasini aniqlashga yordam beradi.
Kalit soʼzlar:
Jamoatchilik fikriga asoslangan moliyalashtirish, jamoatchilik
moliyalashtirishi, startaplar, kichik biznes, investitsiya, innovatsiya, iqtisodiy rivojlanish,
moliyaviy texnologiyalar, huquqiy tartibga solish, rivojlangan davlatlar tajribasi.
Kirish.
Zamonaviy iqtisodiyotda moliyalashtirishning yangi va innovatsion usullari
paydo bo‘lishi tadbirkorlik va startap ekotizimini rivojlantirishda muhim rol o‘ynamoqda.
Ushbu usullardan biri – jamoatchilik fikriga asoslangan moliyalashtirish (jamoatchilik
moliyalashtirishi) bo‘lib, u an’anaviy kreditlash va investitsiya modellariga muqobil sifatida
tez rivojlanmoqda. Jamoatchilik moliyalashtirishining asosiy mohiyati loyihalarni
moliyalashtirish jarayonida keng jamoatchilik ishtirokini ta’minlashdan iborat bo‘lib, bu usul
odatda onlayn platformalar orqali amalga oshiriladi.
Rivojlangan davlatlar, ayniqsa AQSh, Buyuk Britaniya, Germaniya va Yevropa Ittifoqida
jamoatchilik moliyalashtirishi moliyaviy tizimning ajralmas qismiga aylanib, startaplar va
kichik bizneslar uchun moliyalashtirishning muhim manbaiga aylangan. Ushbu davlatlarda
huquqiy muhit va texnologik infratuzilmaning rivojlanganligi jamoatchilik moliyalashtirishi
platformalarining samarali ishlashiga imkon yaratmoqda.
Mazkur tezisda jamoatchilik fikriga asoslangan moliyalashtirishning rivojlangan
davlatlardagi amaliyoti tahlil qilinadi. Xususan, ushbu moliyalashtirish modelining asosiy
turlari, afzalliklari, iqtisodiy va ijtimoiy ahamiyati hamda duch kelinayotgan muammolar
ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, jamoatchilik moliyalashtirishini rivojlantirish bo‘yicha tavsiyalar
berilib, uning iqtisodiy taraqqiyotga ta’siri baholanadi.
Moliyalashtirish har qanday biznes yoki loyiha uchun eng muhim omillardan biri
hisoblanadi. An’anaviy moliyaviy tizimlar (bank kreditlari, venchur investitsiyalar, grantlar)
ba’zan kichik bizneslar va startaplar uchun yetarli imkoniyat yaratmaydi. Shu sababli, oxirgi
o‘n yillikda jamoatchilik fikriga asoslangan moliyalashtirish (jamoatchilik moliyalashtirishi)
modeli keng ommalashib bormoqda. Ushbu model jismoniy shaxslar yoki kichik investorlar
tomonidan onlayn platformalar orqali loyihalarni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash imkonini
yaratadi. Jamoatchilik moliyalashtirishi ayniqsa AQSh, Buyuk Britaniya va Germaniya kabi
rivojlangan mamlakatlarda muvaffaqiyatli rivojlanmoqda. Ushbu esseda jamoatchilik
51
moliyalashtirishining rivojlangan davlatlardagi tajribasi, afzalliklari, muammolari va
istiqbollari tahlil qilinadi.
Jamoatchilik moliyalashtirishining asosiy tushunchasi va turlari
Jamoatchilik moliyalashtirishi moliyalashtirishning turli shakllariga ega bo‘lib, asosiy
to‘rt turi mavjud:
1. Mukofot asosida moliyalashtirish (Reward-based jamoatchilik moliyalashtirishi) –
Investorlar loyihani qo‘llab-quvvatlagan holda maxsus mukofotlarga ega bo‘ladilar (masalan,
mahsulotning oldindan buyurtma qilish imkoniyati). Kickstarter va Indiegogo ushbu
modelning yetakchi platformalaridir.
2. Xayriya asosida moliyalashtirish (Donation-based jamoatchilik moliyalashtirishi) –
Bunda investorlar moliyaviy qo‘llab-quvvatlash evaziga hech qanday moddiy qaytim
kutmaydilar. GoFundMe kabi platformalar ijtimoiy loyihalar va xayriya kampaniyalari uchun
ishlatiladi.
3. Qarz asosida moliyalashtirish (Debt-based jamoatchilik moliyalashtirishi) –
Investorlar o‘z sarmoyalarini keyinchalik foizli daromad olish sharti bilan taqdim etadilar. Bu
model bank kreditlariga alternativ sifatida ishlatiladi.
4. Hissa asosida moliyalashtirish (Equity-based jamoatchilik moliyalashtirishi) –
Investorlar kompaniyaning ulushiga (aksiyalariga) ega bo‘ladilar. Seedrs va Crowdcube kabi
platformalar shu yo‘nalishda ishlaydi.
Rivojlangan mamlakatlarda jamoatchilik moliyalashtirishi tajribasi
AQSh tajribasi
AQSh jamoatchilik moliyalashtirishining eng rivojlangan bozorlaridan biri hisoblanadi. 2012-
yilda qabul qilingan JOBS Act (Jumpstart Our Business Startups Act) qonuni kichik biznes va
startaplarni moliyalashtirishni osonlashtirdi. Kickstarter va Indiegogo platformalari orqali
minglab startaplar o‘z bizneslarini yo‘lga qo‘ydi. Xususan, Tesla va Oculus Rift singari yirik
texnologik kompaniyalar dastlab jamoatchilik moliyalashtirishi orqali moliyalashtirilgan.
Buyuk Britaniya tajribasi
Buyuk Britaniyada jamoatchilik moliyalashtirishining tartibga solinishi Financial Conduct
Authority (FCA) tomonidan amalga oshiriladi. Bu davlatda Crowdcube va Seedrs kabi
platformalar orqali kichik bizneslar va texnologik startaplar katta miqdorda investitsiya jalb
qilmoqda. Buyuk Britaniyada ekologik va ijtimoiy loyihalarning moliyalashtirilishi ham keng
yo‘lga qo‘yilgan.
Germaniya va Yevropa Ittifoqi tajribasi
Germaniyada Companisto va Startnext platformalari yetakchi jamoatchilik moliyalashtirishi
xizmatlarini taqdim etadi. Yevropa Ittifoqida esa 2021-yilda European Jamoatchilik
moliyalashtirishi Service Providers Regulation (ECSPR) qonuni qabul qilinib, turli
mamlakatlardagi jamoatchilik moliyalashtirishi platformalarini tartibga solish tizimi yaratildi.
Bu esa investorlar va tadbirkorlar uchun yagona bozor tamoyillarini yo‘lga qo‘ydi.
Jamoatchilik moliyalashtirishining afzalliklari va iqtisodiy ahamiyati
Jamoatchilik moliyalashtirishi rivojlangan davlatlarda quyidagi jihatlari bilan muhim
ahamiyat kasb etadi:
- Startaplarni qo‘llab-quvvatlash – An’anaviy kredit tizimiga kira olmaydigan yangi
bizneslar uchun muqobil moliyaviy manba yaratadi.
52
- Innovatsiyalarni rag‘batlantirish – Ko‘plab texnologik va ekologik innovatsiyalar
jamoatchilik moliyalashtirishi orqali moliyalashtiriladi.
- Jamiyat ishtirokini oshirish – Oddiy fuqarolar ham investor sifatida loyihalarga hissa
qo‘shish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
- Iqtisodiy o‘sishga hissa qo‘shish – Kichik bizneslarning rivojlanishi natijasida bandlik
oshadi va iqtisodiy faollik kuchayadi.
Jamoatchilik moliyalashtirishining duch kelayotgan muammolari
Shunga qaramay, jamoatchilik moliyalashtirishi ham muayyan muammolarga duch
kelmoqda:
- Huquqiy tartibga solish muammolari – Ba’zi mamlakatlarda jamoatchilik
moliyalashtirishi hali to‘liq tartibga solinmagan, bu esa investorlar uchun xavf tug‘diradi.
- Firibgarlik va shaffoflik masalasi – Ba’zi loyihalar noto‘g‘ri ma’lumot taqdim etib,
investorlarni aldaydi.
- Bozorning yuqori raqobati – Yangi platformalar yirik investorlar va korporativ fondlar
bilan raqobat qilishga majbur bo‘lmoqda.
Jamoatchilik moliyalashtirishi rivojlangan davlatlarda kichik biznes va innovatsiyalarni
qo‘llab-quvvatlovchi samarali vosita sifatida shakllangan. Ushbu modelning muvaffaqiyatli
ishlashi uchun:
1. Huquqiy tartibga solishni takomillashtirish – Mamlakatlar jamoatchilik
moliyalashtirishi platformalariga nisbatan aniq qoidalarni ishlab chiqishi lozim.
2. Platformalar shaffofl igini oshirish – Investorlarning huquqlarini himoya qilish uchun
monitoring tizimlarini joriy etish zarur.
3. Ta’lim va xabardorlikni oshirish – Investorlarga jamoatchilik moliyalashtirishi
mexanizmlarini tushuntirish orqali ularning ishtirokini oshirish kerak.
Jamoatchilik moliyalashtirishi kelajakda yanada rivojlanib, kichik bizneslar va
innovatsion loyihalar uchun asosiy moliyaviy manbaga aylanishi mumkin. Rivojlangan
davlatlarning tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, jamoatchilik moliyalashtirishini to‘g‘ri yo‘lga
qo‘yish orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish mumkin. Shu sababli, bu modelni
rivojlanayotgan mamlakatlarda ham keng joriy etish dolzarb masalalardan biridir.
Xulosa
Jamoatchilik fikriga asoslangan moliyalashtirish (crowdfunding) zamonaviy
iqtisodiyotda muhim moliyaviy vosita sifatida shakllanib bormoqda. Rivojlangan davlatlar,
xususan AQSh, Buyuk Britaniya va Germaniya, ushbu modelni muvaffaqiyatli joriy etib, kichik
bizneslar, startaplar va ijtimoiy loyihalar uchun keng moliyaviy imkoniyatlar yaratmoqda.
Crowdfundingning turli shakllari – mukofot, hissa, qarz va xayriya asosidagi moliyalashtirish
– turli ehtiyojlarga moslashgan bo‘lib, iqtisodiy va innovatsion rivojlanishni jadallashtirishda
muhim rol o‘ynamoqda.
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, crowdfundingning asosiy afzalliklari orasida startaplarni
qo‘llab-quvvatlash, innovatsiyalarni rivojlantirish, jamiyat ishtirokini oshirish va iqtisodiy
faollikni kuchaytirish kabi jihatlar mavjud. Shu bilan birga, ushbu modelning to‘laqonli
ishlashi uchun huquqiy tartibga solish, firibgarlik xavfini kamaytirish va investorlarga aniq
ma’lumot yetkazish kabi muammolar hal qilinishi lozim.
Jamoatchilik moliyalashtirishi kelajakda yanada kengayib, raqamli texnologiyalar bilan
uyg‘unlashgan holda, an’anaviy moliyaviy tizimga muqobil model sifatida o‘z o‘rnini
53
mustahkamlashi kutilmoqda. Shu boisdan, rivojlanayotgan mamlakatlar ham ushbu
tajribadan o‘rganib, jamoatchilik moliyalashtirishi platformalarini joriy etish va rivojlantirish
orqali iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish imkoniyatiga ega bo‘lishlari mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Belleflamme, P., Lambert, T., & Schwienbacher, A. (2014). Crowdfunding: Tapping the
right crowd. Journal of Business Venturing, 29(5), 585-609.
2.
Mollick, E. (2014). The dynamics of crowdfunding: An exploratory study. Journal of
Business Venturing, 29(1), 1-16.
3.
Agrawal, A., Catalini, C., & Goldfarb, A. (2015). Crowdfunding: Geography, social
networks, and the timing of investment decisions. Journal of Economics & Management
Strategy, 24(2), 253-274.
4.
European Commission. (2021). Regulation (EU) 2020/1503 on European Crowdfunding
Service Providers. Retrieved from: (https://ec.europa.eu)
5.
Financial Conduct Authority (FCA). (2022). The UK Crowdfunding Market: Regulatory
Framework and Developments. (https://www.fca.org.uk)
6.
Schwienbacher, A., & Larralde, B. (2010). Crowdfunding of small entrepreneurial
ventures. Handbook of Entrepreneurial Finance, 369-392.
7.
Securities and Exchange Commission (SEC). (2012). Jumpstart Our Business Startups
(JOBS) Act. Available at: (https://www.sec.gov)
8.
Statista. (2024). Digital capital raising volume worldwide 2017-2024. Retrieved from:
(https://www.statista.com)
