28
O'RTA OSIYO UYG'ONISH DAVRI: ILMIY-MADANIY TARAQQIYOT,
GUMANIZM VA ISLOM FALSAFASI
Jabborov Qahramon
Shahrisabz davlat pedagogika instituti Ijtimoiy fanlar kafedrasi o‘qituvchisi
E-mail: Qahramonjabborov@gmail.com
Tel: +99891 952 36 62
https://doi.org/10.5281/zenodo.15624656
Annotatsiya.
IX–XII asrlar oralig'i O'rta Osiyo tarixida alohida o'rin tutuvchi davr bo'lib,
u "Sharq Uyg'onish davri" sifatida e'tirof etiladi. Bu davrda ilm-fan, falsafa, adabiyot va
madaniyat misli ko'rilmagan darajada yuksaldi. Somoniylar davlatining mustaqillikka ega
bo'lishi bilan birga, milliy-madaniy uyg'onish jarayoni boshlandi. Yangi ilmiy paradigmalarga
kuchli tafakkur, yunon va hind islomiy resurslarni sintezi asosida shakllandi. Forobiy, Ibn Sino
Beruniy kabi allomalar Sharqiy ilmiy merosi musulmon, balki butun insoniyat taraqqiyotiga
ulkan hissa qo'shdi.
Kalit so’zlar
: Tafakkur, ilmiy meros, Markaziy Osiyo, islom oltin davri, uyg'onish.
Аннотация
Период между IX и XII веками-период, занимающий особое место в истории
Средней Азии, который признается "восточным Ренессансом". В этот период наука,
философия, литература и культура достигли небывалого подъема. Одновременно с
обретением государством Саманидов независимости начался процесс национально-
культурного возрождения. Сильное мышление к новым научным парадигмам
сформировалось на основе синтеза греческих и индийских исламских ресурсов. Такие
ученые, как Фараби, Ибн Сина Беруни внесли огромный вклад в развитие Восточного
научного наследия мусульман, но и всего человечества.
Ключевые слова:
созерцание, научное наследие, Центральная Азия, Золотой век
ислама, эпоха возрождения.
Annotation
The period between the 9th and 12th centuries is a period that occupies a special place in
the history of Central Asia, which is recognized as the "Eastern Renaissance". During this period,
science, philosophy, literature and culture achieved an unprecedented rise. Simultaneously
with the independence of the Samanid state, the process of national and cultural revival began.
Strong thinking towards new scientific paradigms was formed based on the synthesis of Greek
and Indian Islamic resources. Scientists such as Farabi and Ibn Sina Beruni have made a huge
contribution to the development of the Eastern scientific heritage of Muslims, but also of all
mankind.
Keywords:
contemplation, scientific heritage, Central Asia, the Golden Age of Islam, the
Renaissance.
O'rta asrlar Sharq sivilizatsiyasi tarixida alohida o'rin tutuvchi davrlardan biri — IX–XII
asrlar oralig'i, ya'ni O'rta Osiyo Uyg'onish davri — ilm-fan, falsafa, adabiyot va madaniyatning
yuksalish davri sifatida e'tirof etilishi. Bu davrda musulmon Sharqi, Movarounnahr va Xuroson
xavfsizlikida jiddiy o'zgarishlar bilan birga, madaniy-ma'naviy taraqqiyotning poydevori
yaratildi. Arab xalifaligi markazidan mustaqil ravishda vujudga kelgan Somoniylar davlati (IX
asr oxiri – X asr) ilm-fan rivojiga beqiyos hissa qo'shgan siyosiy tuzilma bo'ldi.
29
Somoniylar mustaqil mustaqillik bilan birga, milliy-madaniy uyg'onish ham sodir bo'ldi.
Ularning davlatchilik siyosati ilmiy va madaniy merosni qayta tiklash, uni yangi ilmiy
paradigmalarga mosga yo'naltirilgan edi. Ayni paytda yaqin va Sharq mamlakatlarida yangi
mamlakatlari iqtisodiy va madaniy aloqalar jadallashdi. Bu jarayonda oldingi yunon, hind, e
madaniy qatlamlari islom sivilizatsiyasi asosida sintezlashib, “islomiy uyg'onish” deb atalgan
gibrid madaniyat vujudga keldi.
Sharq uyg'onishining eng muhim muhimidan biri — ilm-fan diniy asoslardan ajdab holda,
lekin erkin tafakkur va mantiqiy tahlil asosida ishlab chiqilmagan. Qur'on oyatlari va hadislar
tafakkur, adolat, sahovat, ezgulik, ilm va aqlning yuksak darajada ulug'lanishini anglatadi.
"Qur'onda "ilm" so'zining 750 martaga yaqin, "aql"ga oid iboralarning esa 13 diniy takrorlanishi
bu qadriyatlar islom asoslarida mustahkam o'rin tutishini ko'rsatadi.
IX–XII asrlarda Forobiy, Ibn Sino, Beruniy kabi mutafakkirlar ilmiy tafakkurda
sintezlashgan diniy-gumanistik tuzilmalar asosida falsafiy nazariyalarni rivojlantirdilar. Ular
ilm-fanni diniy dogmadan holi, lekin axloqiy asoslar bilan uyg'un holda olib bordilar. Masalan,
Forobiy o'z asarlarida komil jamiyat va fazilatli shaxsiy konseptsiyalarini ishlab chiqarilgan
bo'lsa, Ibn Sino tibbiyot, falsafa, mantiq va tabiiy fanlar bo'yicha universal (qomusiy) bilimlar
egasi sifatida tan olingan.
Ushbu davrda ilm-fan va falsafa rivojiga bevosita tasir ko'rsatgan musulmonlardan biri —
antik yunon falsafasining Sharqida keng o'zlashtiriladi. Yunon tilidan suryoniy tiliga, so'ngra
suryoniy va yunon tilidan arab tiliga tarjima qilingan Evklid, Aristotel, Gippokrat, Galen,
Ptolemey kabi allomalarning asarlari ilmiy tafakkur taraqqiyotining asosi bo'lib xizmat qildi.
Xalifa al-Maʼmun hukmronligi davrida Bagʻdodda tashkil etilgan “Bayt al-Hikma”
(Donishmandlar uyi) bu jarayonning eng yuqori markaziga aylandi.
O'rta Osiyo mutafakkirlari aynan shu muhitda kamol topib, o'z ilmiy ishlarini xalifalik
miqyosida olib bordilar. Muhammad Xorazmiy, Ahmad Fargʻoniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu
Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Bakr ar-Roziy kabi allomalar umumjahon ilm-fan
taraqqiyotiga ulkan hissa qoʻshdilar. Ularning asarlari astronomiya, matematika, geodeziya,
falsafa, tibbiyot va mantiq kabi sohalarda nazariy va amaliy loyihalarni taqdim etdi.
Ush uyg'onish jarayoni faqat ilmiy-texnik taraqqiyot bilan emas, balki gumanistik
qadriyatlarning – insonparvarlik, erkin fikrlash, ma'naviy go'zallik, axloqiy barkamollik kabi
xususiyatlar bilan ham ajralib turadi. Qur'on oyatlari va hadislarda fa ma'naviy-axloqiy
talqinlar islomlsafasining antropotsentrik nazoratni ochib beradi.
Sharq Uyg'onish davrining eng muhim manbadan biri — ilmning jamiyat taraqqiyotidagi
rolini anglash, inson aqlining kuchiga ishonch va ilmiy tafakkurning mustaqilligini e'tirof etish
edi. Bu gumanistik ruhda shakllangan tafakkur yangi Yevropa Renessansi uchun ham muhim
ilmiy-madaniy zamin yaratdi.
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash joizki, O'rta Osiyo uyg'onish davri — ilmiy tafakkur, diniy-
falsafiy sintez, madaniyatlararo dialog va gumanistik qadriyatlar uyg'unligining no tarixiy
shaklidir. Bu davrda shakllangan ilmiy maktablar va tafakkur yo'nalishlari bugungi kunda
ilmiy-tadqiqot ishlarini yo'qotgan bo'lib, ular zamonaviy ilmiy-falsafiy izlanishlar uchun boy
manbalib xizmat qiladi. Forobiy, Ibn Sino, Beruniy kabi allomalarning ilmiy merosi, milliy
tarixiy o'tmishning yutug'i, balki zamonaviy tafakkur taraqqiyoti uchun ham poydevordir.
References:
30
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Qur’oni Karim. 4-niso surasi, 37-40 oyatlar
2.
Axloq-odobga oid hadis namunalari. -T. Fan, 1990, 32-40 b.
3.
Sultonov T. Islom falsafasida aql-zakovat talqini. “Sino” jurnali, 2008 qish, 2009 bahor, T.
5-78 b.
4.
Xayrullayev M.M. Uyg’onish davri va Sharq mutafakkirlari. -T, O’zbekiston, 1971, 86-87 b.
5.
Sulaymonova F. Sharq va G’arb. -T, O’zbekiston, 1997, 102-104 b.
