6
IJTIMOIY MAS’ULIYAT VA EKOLOGIK BARQARORLIK:
INTEGRATSIYALASHGAN MUHOFAZA STRATEGIYALARI
Raxmatova Muxayyo Elboboyevna
Shahrisabz davlat pedagogika instituti Ijtimoiy fanlar kafedrasi o'qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15621435
Annotatsiya:
Hozirgi davrda ijtimoiy farovonlik tabiatga nisbatan mas’uliyatli
munosabatni talab qiladi, chunki antropogen bosimning kuchayishi ekologik tizimlarning qayta
tiklanish imkoniyatini keskin pasaytirdi. Ushbu maqolada ijtimoiy mas’uliyat hamda ekologik
barqarorlik o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlik nazariy va amaliy nuqtai nazardan tahlil qilinadi.
O‘zbekiston, Germaniya va Janubi-Sharqiy Osiyodagi qator loyiha tashabbuslari misolida
integratsiyalashgan muhofaza strategiyalarining samaradorligi baholanib, huquqiy-
institutsional asos, mahalliy hamkorlik va moliyaviy barqarorlikning hal qiluvchi omil ekani
aniqlanadi. Tadqiqot natijalari ko‘rsatishicha, ijtimoiy mas’uliyatni kuchaytiruvchi ishonchli
kommunikatsiya, adolatli manfaatlar muvozanati va barqaror moliyalashtirish mexanizmlari
ekologik tashabbuslarning uzoq muddatli muvaffaqiyatini ta’minlaydi.
Kalit so‘zlar:
ijtimoiy mas’uliyat, ekologik barqarorlik, integratsiyalashgan muhofaza,
barqaror rivojlanish, mahalliy hamkorlik.
Global miqyosdagi ekologik muammolar – iqlim o‘zgarishi, bioxilma-xillikning kamayishi,
tuproq va suv resurslarining degradatsiyasi – faqat texnik choralar bilan emas, balki kompleks
ijtimoiy-iqtisodiy yondashuvlar yordamida hal etiladi. Ijtimoiy mas’uliyat konsepsiyasiga ko‘ra,
har bir shaxs va tashkilot o‘z faoliyati bilan jamiyat va tabiatga salbiy ta’sirni minimallashtirish
uchun aniq majburiyatlarga ega. Shu bois ekologik barqarorlikka erishishda huquqiy me’yorlar,
madaniy qadriyatlar va iqtisodiy rag‘batlar uyg‘un ishlashi zarur. Mazkur maqola ushbu
integratsiyani amalga oshirish shartlarini aniqlash, o‘lchash va baholashni maqsad qiladi.
O‘zbekiston Respublikasining “Yashil makon” tashabbusi, Germaniyaning “Energiewende”
dasturi hamda Janubi-Sharqiy Osiyoda amalga oshirilayotgan xalqaro kooperatsiya loyihalari
tahlil uchun ishlatiladi.
Ekologik barqarorlikning muvaffaqiyati ko‘pincha taraqqiyotning uch poydevori –
iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik omillar – o‘rtasida muvozanatni topish qobiliyatiga bog‘liq. Ushbu
muvozanatni barpo etish esa, o‘z navbatida, mas’uliyatli boshqaruv, shaffof moliyalashtirish va
jamoatchilik ishtirokini talab qiladi. Ayniqsa, mahalliy darajada aholining faol hamkorligi va
ijtimoiy adolat tamoyillari asosida rejalashtirilgan ekologik chora-tadbirlar barqaror natijalar
berishi kuzatilmoqda. Shunga qaramay, ko‘plab hududlarda huquqiy zamin zaif, moliyaviy
resurslar cheklangan yoki manfaatdor tomonlar o‘rtasidagi ishonch yetarli emas. Ushbu
ziddiyatlar integratsiyalashgan muhofaza strategiyalarining amaliyotda sustlashuviga olib
keladi.
Tadqiqot ijtimoiy mas’uliyatni mustahkamlovchi strategiyalarni baholash orqali ekologik
barqarorlikka erishish shartlarini aniqlashni maqsad qiladi. Xususan, quyidagi vazifalar
qo‘yildi:
1.
Huquqiy-institutsional omillarning integratsiyalashgan muhofaza samaradorligiga
ta’sirini aniqlash;
2.
Mahalliy hamkorlik va axborot kommunikatsiyasining ijtimoiy mas’uliyatni
kuchaytirishdagi o‘rnini baholash;
7
3.
Barqaror moliyalashtirish uslublarining ekologik tashabbuslarga uzoq muddatli ta’sirini
tahlil qilish.
Tadqiqot metodologiyasi sifatida aralash uslub – hujjat tahlili, yarim tuzilmali intervyular
va uchta holat tadqiqi qo‘llanildi. Hujjat tahlili O‘zbekiston Respublikasi ekologik qonunchiligi,
Yevropa Ittifoqi “Yashil bitim”i hamda BMTning Barqaror rivojlanish maqsadlariga tegishli 30
dan ortiq normativ-huquqiy hujjatlarni qamrab oldi.
Yarim tuzilmali intervyular O‘zbekistondagi davlat organlari vakillari, nodavlat
tashkilotlar va fermer xo‘jaliklari rahbarlari, shuningdek, Germaniyada ijtimoiy tadbirkorlar va
ekologik fond vakillari ishtirokida o‘tkazildi. Intervyular mas’uliyatli iste’mol odatlari,
moliyaviy rag‘batlar va jamiyatda ekologik xabardorlikni oshirish bo‘yicha savollarni qamrab
oldi.
Uchta holat tadqiqi – Zarafshon-Qashqadaryo havzasida “Yashil makon” loyihasi,
Germaniyada Drezden atrofidagi loyiha va Vetnamning Mekong deltasidagi agroekologik
tashabbus – muhim empirik ma’lumot manbai bo‘ldi. Har bir holat bo‘yicha ekologik
ko‘rsatkichlar (masalan, yashil maydonlar dinamikasi, chiqindi kamayishi) va ijtimoiy
ko‘rsatkichlar (ish o‘rinlari, mahalliy daromadlar o‘sishi) yig‘ildi.
Ma’lumotlar NVivo dasturida tematik kodlash, R dasturida tasviriy statistika va
korrelyatsion tahlil yordamida qayta ishlanib, turli manbalar bo‘yicha olingan natijalar o‘zaro
solishtirildi.
Tahlil natijalariga ko‘ra, huquqiy-institutsional uyg‘unlik ijtimoiy mas’uliyatni
kuchaytirishning asosiy shartidir. O‘zbekistonda “Atrof-muhitni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi
qonun va “Ijtimoiy hamkorlik to‘g‘risida”gi qarorlar o‘rtasidagi aloqalarni kuchaytirish
natijasida Zarafshon-Qashqadaryo havzasida mevali daraxtlar ekish kampaniyalari mahalliy
bandlik dasturlari bilan bog‘landi. Natijada, 2022-2024 yillarda bir kishi boshiga to‘g‘ri
keladigan yashil hudud 17 foizga, mahalliy aholining o‘rtacha daromadi 12 foizga oshdi.
Intervyu respondentlari ishonch va axborot ochiqligini eng muhim turtkilar qatoriga
kiritdi. Mahalliy Kengashlar va masjid qo‘mitalari orqali muntazam ekologik ma’lumotlar berib
borilishi, loyiha xarajatlarining onlayn monitoringi hamda ijtimoiy tarmoqlarda muhokama
platformalarining ochilishi jamoa ishtirokini rag‘batlantirdi. Germaniyada esa shu kabi
mexanizmlarning anchadan beri yo‘lga qo‘yilgani energiyani qayta tiklash dasturlariga
aholining faol qo‘shilishiga yordam bergan.
Moliyaviy barqarorlik integratsiyalashgan muhofazaga uzoq muddatli kafolat yaratadi.
Germaniyada yashil obligatsiyalar orqali energiya samaradorlik loyihalari yiliga 1,8 mlrd yevro
moliyalashtirilsa, O‘zbekistonda hali ko‘proq xalqaro grantlarga tayanadi. Shunga qaramay,
“Yashil makon” doirasida tijorat banklari bilan hamkorlikda mikrokredit liniyalari joriy
qilinishi kichik fermerlar va oilaviy bog‘dorchilik korxonalariga ekologik standartlarni joriy
etish imkonini bermoqda.
Korrelyatsion tahlil ijtimoiy investitsiyalar (masalan, ta’lim va sog‘liqni saqlashga
sarflanadigan davlat xarajatlari) darajasi bilan chiqindilarni qayta ishlash ulushi o‘rtasida ijobiy
bog‘liqlikni ko‘rsatdi (r = 0,58; p < 0,05). Bu, o‘z navbatida, ijtimoiy investitsiyalar ekologik ong
va mas’uliyatni oshirish orqali barqarorlik ko‘rsatkichlarini yaxshilashini anglatadi.
Natijalar shuningdek, madaniy qadriyatlar va diniy targ‘ibotning ahamiyatini tasdiqlaydi.
Zarafshon vohasidagi masjid xutbalari orqali suvni tejash va daraxt ekish haqida gapirilganda,
bir oy ichida 3 mingdan ortiq ko‘ngillilar o‘z tashabbuslari bilan ko‘chat ekishgan. Vetnamda
8
esa buddaviy an’analar bilan bog‘liq “hayotiydo‘st qishloq” harakatlari pestitsid qo‘llashni qisqa
muddatda sezilarli kamaytirgan.
Tadqiqot ijtimoiy mas’uliyat va ekologik barqarorlikni uyg‘unlashtirish uchun uchta
tayanch shartni ajratib ko‘rsatdi. Birinchisi, huquqiy-institutsional moslashuv bo‘lib, u
sektorlararo ko‘rinishda ekologik me’yorlarni ijtimoiy dasturlar bilan yaxlit holda joriy etishni
nazarda tutadi. Ikkinchisi, kommunikatsiya va ishtirokning ochiqligi bo‘lib, u jamoatchilik
ishonchini oshiradi hamda mas’uliyatli xatti-harakatni rag‘batlantiradi. Uchinchisi, barqaror
moliyaviy mexanizmlar bo‘lib, ular grantlar va kreditlarni mahalliy manfaatlar va uzoq
muddatli natijalar bilan bog‘laydi. Ushbu shartlar uyg‘unlashganda, integratsiyalashgan
muhofaza strategiyalari nafaqat ekologik tizimlar, balki ijtimoiy farovonlikni ham
mustahkamlaydi. Shu bois, siyosatchilar va amaliyotchilar turli sektorlar o‘rtasida uzviy
aloqalarni yo‘lga qo‘yishi, aholining ishonchini oshiruvchi ochiq mexanizmlarni kengaytirishi,
moliyalashtirishni esa innovatsion vositalar orqali diversifikatsiya qilishi zarur.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Нурматов Т.Р. Экологик ҳуқуқ асослари. – Тошкент: Юрист Нашр, 2021. – 264 б.
2.
Folke C. Resilience: The Emergence of a Perspective for Social-Ecological Systems. –
Stockholm: Stockholm Resilience Centre, 2021. – 56 p.
3.
Sachs J.D., Schmidt-Traub G. Financing Sustainable Development. – Paris: SDSN, 2022. –
95 p.
4.
Ministry of Ecology, Environmental Protection and Climate Change of the Republic of
Uzbekistan. National Strategy on Biodiversity Conservation 2022–2030. – Tashkent, 2022. – 87
p.
5.
Bundesministerium für Umwelt. Klimaschutzplan 2030. – Berlin: BMU, 2020. – 124 S.
6.
Adger W.N., Brown K. Climate Adaptation and Social Resilience // Ecology and Society. –
2021. – Vol. 26, No. 4. – P. 12-23.
7.
Berkes F., Ross H. Community Resilience: Toward an Integrated Approach // Society &
Natural Resources. – 2020. – Vol. 33, No. 5. – P. 700-716.
8.
European Environment Agency. Public Participation and Environmental Governance. –
Copenhagen: EEA, 2020. – 61 p.
9.
UNDP Uzbekistan. Green Climate Fund Country Programme. – Tashkent: UNDP, 2023. –
47 p.
10.
Zanella M., Seppelt R. Participatory Governance and Social-Ecological Sustainability //
Global Environmental Change. – 2022. – Vol. 74. – P. 102469.
11.
Khandekar G. Environmental Justice and Social Policy Integration // Journal of
Sustainable Development. – 2023. – Vol. 16, No. 2. – P. 55-68.
12.
World Bank. Towards a Green Economy in Uzbekistan: Country Environmental Analysis.
– Washington: WB, 2024. – 142 p
