75
QO‘NG‘IROTLAR URUG‘INING O‘RGANILISH TARIXI
O‘ralova Marjona Murodilla qizi
Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti
Sharq sivilizatsiyasi va falsafa fakulteti,
Tarix (Markaziy Osiyo xalqlari tarixi) yo‘nalishi 2-kurs talabasi
V. I. Abirov
Ilmiy rahbar: Tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori
https://doi.org/10.5281/zenodo.15706398
Annotatsiya:
Ushbu maqola Qoʻngʻirotlar urugʻining ilmiy o‘rganilish tarixiga
bag‘ishlangan. Qoʻngʻirotlar tarixi va kelib chiqishi haqida dastlabki ma’lumotlar XII-XVIII
asrlarda Sharq manbalarida uchragan. XIX asrda yevropalik va rus olimlari, masalan, Vasily
Bartold va Nikolay Aristov, Qoʻngʻirotlarning kelib chiqishi va siyosiy roli haqida ilmiy ishlar
olib borgan. XX asrda, Sovet davrida, Qoʻngʻirotlar tarixi yanada chuqurroq tahlil qilindi, va
mustaqillik davrida Markaziy Osiyo olimlari tomonidan ularning etnik va siyosiy o‘rni bo‘yicha
yangi izlanishlar olib borildi. Maqolada Qoʻngʻirotlarning ilmiy o‘rganilish jarayonining asosiy
bosqichlari tahlil qilinadi, ularning tarixiy roli va ilmiy tadqiqotlarda qanday yoritilganligi
ko‘rsatiladi.
Kalit so‘zlar:
Qoʻngʻirotlar, o‘rganilish tarixi, ilmiy tadqiqotlar, etnik tahlil, tarixiy
manbalar, XIX asr, Sovet davri, Markaziy Osiyo.
Abstract:
This article is devoted to the history of the scientific study of the Kungrat clan.
The first information about the history and origin of the Kungrats appeared in Eastern sources
in the 12th-18th centuries. In the 19th century, European and Russian scientists, such as Vasily
Bartold and Nikolai Aristov, conducted scientific work on the origin and political role of the
Kungrats. In the 20th century, during the Soviet era, the history of the Kungrats was analyzed
in more depth, and during the period of independence, new research was conducted by Central
Asian scientists on their ethnic and political role. The article analyzes the main stages of the
process of scientific study of the Kungrats, shows their historical role and how it was covered
in scientific research.
Keywords:
Kungrats, history of study, scientific research, ethnic analysis, historical
sources, 19th century, Soviet era, Central Asia.
Аннотация:
Статья посвящена истории научного изучения рода Кунгират. Первые
сведения об истории и происхождении колоколов появились в восточных источниках в
XII-XVIII веках. В XIX веке европейские и русские ученые, такие как Василий Бартольд и
Николай Аристов, проводили научные работы о происхождении и политической роли
кунграотов. В XX веке, в советское время, история кунграотов была проанализирована
более глубоко, а в период независимости среднеазиатскими учеными были проведены
новые исследования их этнической и политической роли. В статье анализируются
основные этапы научного изучения кунграотов, показывается их историческая роль и
то, как они освещались в научных исследованиях.
Ключевые слова:
Кунграотов, история изучения, научное исследование,
этнический анализ, исторические источники, XIX век, советское время, Средняя Азия.
Qo‘ng‘irotlar tarixini o‘rganish mo‘g‘ullar davridan boshlab keng tus olgan. Chunki bu
qabila Chingizxon imperiyasining tashkil topishida muhim rol o‘ynagan, shuningdek, mo‘g‘ul
zodagonlari bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan. Keyinchalik, bu xalqning tarixi arab, fors,
76
yevropa va rus olimlari tomonidan ham chuqur o‘rganilgan. Chingizxonning asosiy tarixiy
manbalaridan biri hisoblangan "Mo‘g‘ullar siri" (1228–1240) kitobida qo‘ng‘irotlar mo‘g‘ul
qabilalaridan biri sifatida tilga olinadi. Bu manbaga ko‘ra, Chingizxonning birinchi rafiqasi
Borte qo‘ng‘irot qabilasidan bo‘lgan. Bu esa qo‘ng‘irotlarning mo‘g‘ullar orasida yuqori
mavqega ega bo‘lganini ko‘rsatadi. Shuningdek, Rashididdinning "Jome’ at-tavorix" asarida
(XIV asr) qo‘ng‘irotlar haqida qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Unga ko‘ra, qo‘ng‘irotlar
mo‘g‘ullarning asosiy qabilalaridan biri sifatida e’tirof etilgan va ular Chingizxon davrida harbiy
va siyosiy hayotda faol qatnashgan. "Yuan sulolasi tarixi" (XIV asr, Xitoy manbasi)
Qo‘ng‘irotlarning mo‘g‘ul xonlari huzurida muhim siyosiy lavozimlarni egallagani haqida
ma’lumot beriladi.
Mo‘g‘ullarning Xitoyni egallash jarayonida qo‘ng‘irotlar ham faol qatnashgani qayd
etilgan.
Arab va fors tarixchilarining asarlarida (X–XV asrlar)
Mo‘g‘ul istilosidan avval ham, keyin ham arab va fors olimlari qo‘ng‘irotlar haqida
yozishgan. Ularning asarlarida qo‘ng‘irotlarning yashash joylari, iqtisodiy faoliyati va siyosiy
mavqei haqida qimmatli ma’lumotlar berilgan.
Istahriy (X asr) – "Kitob al-masolik va al-mamolik"
Qo‘ng‘irotlarning Xorazm va Dashti Qipchoq hududlarida yashagani haqida ma’lumot
beradi. Ularning savdo va chorvachilik bilan shug‘ullanishi haqida yozadi.
Maqdisiy (X asr) – "Ahsan at-taqosim"
1
Qo‘ng‘irotlarni turkiy xalqlar orasida muhim qabilalardan biri sifatida tilga oladi.
Ularning Xorazm bilan yaqin aloqasi borligi haqida ma’lumot beradi.
Sharafiddin Ali Yazdiy (XV asr) – "Zafarnoma", Amir Temur davrida qo‘ng‘irotlarning roli
haqida yozadi. Xiva xonligi va qo‘ng‘irotlar o‘rtasidagi siyosiy jarayonlarni yoritadi
3
.
Yevropa va rus olimlari tomonidan o‘rganilishi (XIX–XX asrlar)
Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyoga qiziqish bildirganidan keyin qo‘ng‘irotlar tarixi yevropa
va rus olimlari tomonidan ham o‘rganila boshlandi.
Nikolay Aristov (XIX asr)
Qo‘ng‘irotlarning etnik kelib chiqishi haqida tadqiqot olib borgan. Ularni turkiy va mo‘g‘ul
unsurlarining aralashmasi deb ta’riflagan.
Vasiliy Bartold (XIX–XX asr)
O‘rta Osiyo xalqlarining kelib chiqishini o‘rganib, qo‘ng‘irotlarning o‘zbek xalqining
shakllanishidagi rolini ko‘rsatgan. Xiva xonligidagi qo‘ng‘irot sulolasi haqida qimmatli
ma’lumotlar bergan.
Sergey Tolstov (XX asr)
Qo‘ng‘irotlarning qadimgi ildizlarini arxeologik dalillar asosida o‘rgangan. Ularni
Xorazmning qadimiy aholisiga bog‘lagan.
Zamonaviy o‘zbek olimlari (XX–XXI asrlar)
1
Қодирий, Абдураббин. (1938). Шажараи Турк. Тошкент: Ҳақиқий нашриёт.
2
Муҳаммадиев, А. (1990). Марказий Осиё тарихида Қўнғиротларнинг ўрни. Тошкент: Фан. —148 бет.
3
Бароёв, С. (1970). Ўрта асрлар тарихи ва маданияти. Тошкент: Ўзбекистон. —272 бет.
77
Bugungi kunda qo‘ng‘irotlar tarixi o‘zbek tadqiqotchilari tomonidan keng o‘rganilmoqda.
Ularning asarlarida qo‘ng‘irotlarning o‘zbek xalqining shakllanishidagi o‘rni, Xiva xonligidagi
siyosiy mavqei va etnik tarkibi haqida ilmiy xulosalar berilgan.
B. Ahmedov – "O‘zbek xalqining etnik tarixi"
B. Ahmedovning "O‘zbek xalqining etnik tarixi" asari o‘zbek xalqining shakllanish
jarayonlarini, jumladan, qo‘ng‘irotlarning bu jarayondagi o‘rnini o‘rganishga bag‘ishlangan.
Muallif qo‘ng‘irotlarning kelib chiqishi, etnik tarkibi va ularning o‘zbek xalqining
shakllanishidagi hissasini tahlil qiladi. Asarda qo‘ng‘irotlarning turkiy va mo‘g‘ul qabilalari
bilan aloqalari, shuningdek, ularning O‘rta Osiyo hududidagi tarqalishi haqida ma'lumotlar
keltirilgan.
H. Ziyoyeva – "Xiva xonligi va qo‘ng‘irotlar sulolasi"
2
H. Ziyoyeva o‘zining "Xiva xonligi va qo‘ng‘irotlar sulolasi" asarida qo‘ng‘irotlarning Xiva
xonligidagi siyosiy va iqtisodiy mavqeini yoritadi. Muallif qo‘ng‘irotlar sulolasining Xiva
xonligida hokimiyat tepasiga kelishi, ularning davlat boshqaruvidagi roli va islohotlari haqida
batafsil ma'lumot beradi. Shuningdek, asarda qo‘ng‘irotlarning xonlikdagi ichki va tashqi
siyosatga ta'siri, iqtisodiy islohotlari va madaniy hayotdagi o‘rni tahlil qilingan.
Sh. Vohidov – "O‘zbek urug‘lari tarixi"
Sh. Vohidovning "O‘zbek urug‘lari tarixi" asari qo‘ng‘irotlarning urug‘-qabilaviy tuzilishini
tahlil qiladi. Muallif qo‘ng‘irotlarning ichki tuzilishi, ularning boshqa o‘zbek urug‘lari bilan
aloqalari va o‘zbek xalqining etnik tarkibidagi o‘rnini o‘rganadi. Asarda qo‘ng‘irotlarning turli
hududlardagi joylashuvi, ularning ijtimoiy va madaniy hayoti haqida qimmatli ma'lumotlar
keltirilgan. Ushbu asarlar qo‘ng‘irotlar tarixi va ularning o‘zbek xalqining shakllanishidagi
o‘rnini o‘rganishda muhim manba hisoblanadi.
Xulosa
Xulosa qilib aytganda, qo‘ng‘irotlar o‘zbek xalqining shakllanishida, ayniqsa Xiva
xonligidagi siyosiy va iqtisodiy hayotda katta rol o‘ynagan yirik etnik guruhlardan biridir.
Ularning tarixi arab, fors, mo‘g‘ul va rus manbalarida qayd etilgan bo‘lib, bu qabila turli
davrlarda harbiy-siyosiy jihatdan muhim mavqega ega bo‘lganini ko‘rsatadi. Zamonaviy o‘zbek
olimlari – B. Ahmedov, H. Ziyoyeva, Sh. Vohidov va boshqalar qo‘ng‘irotlarning kelib chiqishi,
Xiva xonligidagi hukmronligi va etnik tarkibidagi o‘rnini ilmiy asosda o‘rganib, muhim xulosalar
berganlar. Ularning tadqiqotlari qo‘ng‘irotlarning nafaqat o‘zbek xalqining shakllanishidagi,
balki mintaqadagi siyosiy jarayonlardagi ta’sirini ham yoritib beradi. Shunday qilib,
qo‘ng‘irotlar tarixi hanuzgacha ilmiy izlanishlarni talab qiladigan dolzarb mavzulardan biri
bo‘lib qolmoqda. Ularning o‘zbek davlatchiligiga qo‘shgan hissasi, ijtimoiy va madaniy
hayotdagi o‘rni, shuningdek, xalqimiz tarixidagi roli bo‘yicha tadqiqotlar bugungi kunda ham
davom etmoqda.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Қодирий, Абдураббин. (1938). Шажараи Турк. Тошкент: Ҳақиқий нашриёт. — 120
бет.
78
2.
Бартольд, В. В. (1924). Туркестан в эпоху монголов. Санкт-Петербург: Издательство
Академии наук СССР. — 385с.
3.
Муҳаммадиев, А. (1990). Марказий Осиё тарихида Қўнғиротларнинг ўрни. Тошкент:
Фан. — 215 бет.
4.
Мухамеджанов, М. (1961). Ўрта асрлар тарихидан. Тошкент: Фан. — 256 бет.
5.
Бароёв, С. (1970). Ўрта асрлар тарихи ва маданияти. Тошкент: Ўзбекистон. — 302
бет.
6.
Абдуллаев, М. (1992). Ўрта асрлар тарихи ва маданияти. Тошкент: Ижод. — 198 бет.
7.
Толстов, С. П. (1961). Древние народы и культуры Средней Азии. Москва: Наука. —
420с.
