62
TANOSIL YOKI OIV KASALLIGI/ OITSNI TARQATISH JINOYATINI TERGOV
QILISHNI TAKOMILLASHTIRISH
Kurambaev Toxir Xosinbaevich
O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi
“Tergov faoliyati” kafedrasi katta o‘qituvchisi
Qayumov Javoxir Kamoliddin o‘g‘li
O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi
3-bosqich kursanti
https://doi.org/10.5281/zenodo.11650899
Annotatsiya:
Ushbu maqola jinsiy yo'l bilan yuqadigan kasalliklar (STD) yoki odamning
immunitet tanqisligi virusi/orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi (OIV/OITS) tarqalishi
bilan bog'liq jinoyatlarni tergov qilishning keng qamrovli sharhini beradi. Ma'lumotnomalar
turli jihatlarni, jumladan, aholi salomatligiga ta'siri, huquqiy va axloqiy muammolar,
hamkorlikdagi yondashuvlar va oldini olish strategiyalarini qamrab oladi. Ularda mazkur
jinoyatlarni tergov qilishning murakkab jihatlari ko‘rsatilib, ularni samarali hal etishda ko‘p
tarmoqli yondashuv zarurligi ta’kidlangan.
Kalit so‘zlar:
Jinsiy yo'l, yuqadigan kasalliklar, inson, immunitet, tanqislik, virus, OIV,
orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi, OITS, tergov, jamoat salomatligi, huquqiy
muammolar, axloqiy mulohazalar, hamkorlik, oldini olish strategiyalari.
Jinsiy yo'l bilan yuqadigan kasalliklar (STD) yoki odamning immunitet tanqisligi
virusi/orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi (OIV/OITS) tarqalishi bilan bog'liq
jinoyatlarni tergov qilish butun dunyo bo'ylab huquqni muhofaza qilish idoralari va sog'liqni
saqlash xodimlari uchun murakkab va ko'p qirrali vazifadir. Ushbu jinoyatlar bir qator xatti-
harakatlarni, jumladan, qasddan yuqtirish, OIV holatini oshkor qilmaslik va ma'lum
infektsiyalari bo'lgan shaxslar ishtirokidagi jinsiy tajovuzni o'z ichiga oladi. Bu jinoyatlarning
o‘ziga xos xususiyati aholi salomatligini muhofaza qilish, shaxslarning huquqlari va adolatga
intilish muvozanatini ta’minlovchi kompleks yondashuvni taqozo etadi.
STD va OIV/OITSning tarqalishi aholi salomatligiga jiddiy ta'sir ko'rsatadi, chunki bu
kasalliklar shaxslar va jamoalar uchun jiddiy, uzoq muddatli oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Jabrlanganlarga jismoniy va ruhiy ta'sir qilishdan tashqari, ushbu kasalliklarni davolashning
iqtisodiy yuki katta. Shu sababli, ularning tarqalishi bilan bog'liq jinoyatlarni tergov qilish va
ta'qib qilish keyingi infektsiyalarning oldini olish va jabrlanuvchilarning adolatga kirishini
ta'minlashda muhim ahamiyatga ega.
Ushbu jinoyatlarni tergov qilishning asosiy muammolaridan biri aholining sog'lig'iga e'tibor
va shaxslarning huquqlarini muvozanatlash zarurati hisoblanadi. OIV maqomini oshkor
qilishni tartibga soluvchi qonunlar turli yurisdiksiyalarda turlicha bo'lib, OIV yuqishini jinoyat
deb hisoblash murakkab axloqiy va huquqiy savollarni
tug'diradi. Bundan tashqari, STD va OIV/OITS bilan
bog'liq bo'lgan stigma odamlarni testdan o'tish va
davolanishdan to'xtatib qo'yishi mumkin, bu esa ushbu
kasalliklar bilan bog'liq hollarda dalillar to'plashni
qiyinlashtiradi.
STD va OIV/OITS tarqalishi bilan bog'liq jinoyatlarni
63
tergov qilishni yaxshilash uchun huquqni muhofaza qilish organlari, sog'liqni saqlash
xodimlari va jamoat tashkilotlari o'rtasidagi hamkorlik muhim ahamiyatga ega. Bu huquqni
muhofaza qilish organlari xodimlarini ushbu kasalliklarning tibbiy va huquqiy jihatlari
bo'yicha o'qitish, shuningdek, jabrlanganlarga yordam xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini
ta'minlashni o'z ichiga oladi. Bundan tashqari, STD va OIV/OITS bilan bog'liq stigmani
kamaytirishga qaratilgan sa'y-harakatlar odamlarni test va davolanishga undashga yordam
beradi va shu bilan ushbu kasalliklarning tarqalishini kamaytiradi.
STD va OIV/OITS tarqalishi bilan bog‘liq jinoyatlarni tergov qilish kompleks va ko‘p tarmoqli
yondashuvni talab qiluvchi murakkab va mashaqqatli vazifadir. Jamoat salomatligi bilan
bog'liq masalalarni shaxslarning huquqlari bilan muvozanatlash va manfaatdor tomonlar
o'rtasidagi hamkorlikni rag'batlantirish orqali biz ushbu jinoyatlarning oldini olish va ularga
samarali javob berish qobiliyatimizni yaxshilashimiz mumkin.
Jinsiy yo'l bilan yuqadigan kasalliklar (STD) yoki OIV/OITS tarqalishi bilan bog'liq jinoyatlarni
tergov qilishni takomillashtirish aholi salomatligi va adolat uchun juda muhimdir. Ushbu
tekshiruvlarni kuchaytirishning ba'zi usullari:
1. Ta'lim va xabardorlik: Aholiga ularning STD yoki OIV/OITS holatini oshkor qilish muhimligi
to'g'risida ta'lim va xabardorlik dasturlarini taqdim etish
yuqish darajasini pasaytirishga yordam beradi va
odamlarni tegishli tibbiy yordamga murojaat qilishga
undashi mumkin.
2. Huquqiy baza: qasddan tarqaladigan STD yoki
OIV/OITSni jinoyat deb belgilovchi aniq huquqiy bazalarni
ishlab chiqish va amalga oshirish. Bunga shaxslarning
shaxsiy daxlsizligi va ularning sog'lig'iga oid maxfiylik
huquqlarini himoya qiluvchi qonunlar kiradi.
3. Test va maslahat xizmatlari: Foydalanish mumkin bo'lgan va maxfiy test va maslahat
xizmatlarini taklif qilish odamlarni o'z holatini bilishga va tegishli davolanishni izlashga
undashi mumkin.
4. Ma'lumotlar almashish va hamkorlik: Tibbiyot xodimlari, huquqni muhofaza qilish idoralari
va sog'liqni saqlash bo'limlari o'rtasida ma'lumotlar almashish va hamkorlikni osonlashtirish
holatlarni yanada samarali kuzatish va tekshirishga yordam beradi.
5. Sud-tibbiy dalillar: Jismoniy shaxslarni muayyan ishlar bilan bog‘lash uchun DNK testi kabi
sud-tibbiy dalillardan foydalanish tergov va ta’qiblarni kuchaytirishi mumkin.
6. Jamiyat ishtiroki: ishonchni mustahkamlash va tergov bilan hamkorlikni rag'batlantirish
uchun zarar ko'rgan jamoalar bilan hamkorlik qilish yanada muvaffaqiyatli natijalarga olib
kelishi mumkin.
Misol:
Qo'shma Shtatlardagi bir holatda, bir kishi OIVni bir nechta jinsiy sheriklariga bila
turib yuqtirganlikda ayblangan. Tergov jabrlanuvchilarning ko‘rsatmalariga, erkakning OIV
bilan kasallanganligini tasdiqlovchi tibbiy hujjatlarga va uning ahvolini oshkor qilmasdan,
boshqalarga zarar yetkazish niyatida ekanligiga oid dalillarga tayangan. Ishda keng qamrovli
tergov o‘tkazish muhimligi, bunday jinoyatlarni samarali bartaraf etish uchun aniq huquqiy
asoslar zarurligi ta’kidlandi.
7. Qo'llab-quvvatlash xizmatlari: Jabrlanganlar va jinoyatchilar uchun ruhiy salomatlik
bo'yicha maslahat va tibbiy yordam olish kabi qo'llab-quvvatlash xizmatlarini taqdim etish
64
asosiy muammolarni hal qilishi va kelajakdagi hodisalarning oldini olishi mumkin.
8. Global hamkorlik: Xalqaro hamkorlikni rag'batlantirish va mamlakatlar o'rtasida ilg'or
tajribalarni almashish STD va OIV/OITS tarqalishining global tabiatini hal qilishga yordam
beradi.
9. Tadqiqot va ishlanmalar: STD va OIV/OITSni aniqlash va davolash uchun yangi
texnologiyalarni tadqiq qilish va ishlab chiqishga sarmoya kiritish tekshiruvlar
samaradorligini oshirishi va yuqish tezligini kamaytirishi mumkin.
Ushbu strategiyalarni amalga oshirish orqali rasmiylar jinsiy yo'l bilan yuqadigan kasalliklar
yoki OIV/OITS tarqalishi bilan bog'liq jinoyatlarni tergov qilishni yaxshilashi mumkin, bu esa
aholi salomatligini yaxshilash va jabrlanganlar uchun adolatni oshirishga olib keladi.
Xulosa qilib aytganda, jinsiy yo'l bilan yuqadigan
kasalliklar (STD) yoki OIV/OITS tarqalishi bilan bog'liq
jinoyatlarni tergov qilishni takomillashtirish aholi
salomatligini saqlash va adolatni ta'minlash uchun
muhim ahamiyatga ega. Ta'lim va xabardorlik,
qonunchilik asoslari, mavjud test va maslahat
xizmatlari, ma'lumotlar almashish va hamkorlik, sud-
tibbiy dalillardan foydalanish, jamoatchilikni jalb qilish,
qo'llab-quvvatlash xizmatlarini taqdim etish, global hamkorlik va tadqiqot va ishlanmalar
orqali rasmiylar o'zlarining shaxslarni aniqlash, tergov qilish va jinoiy javobgarlikka tortish
qobiliyatini oshirishlari mumkin. STD yoki OIV/OITSni qasddan tarqatgan shaxslar.
Ushbu sa'y-harakatlar nafaqat yuqtirish darajasini pasaytirish va zararlangan shaxslarning
tegishli tibbiy yordam olishlarini ta'minlashga yordam beradi, balki STD va OIV / OITS bilan
bog'liq stigmani bartaraf etishga yordam beradi. Shaffoflik, hisobdorlik va adolatni targ'ib
qilish orqali jamiyatlar o'z a'zolarini yaxshiroq himoya qilishlari va sog'lom, yanada inklyuziv
kelajak sari harakat qilishlari mumkin.
Hukumatlar, tibbiyot xodimlari, huquqni muhofaza qiluvchi idoralar va jamoalar ushbu
strategiyalarni samarali amalga oshirish uchun hamkorlik qilishi zarur. Shunday qilib, biz
hamma uchun xavfsizroq va rahmdilroq dunyoni yaratishimiz mumkin.
References:
1.
Anderson, S. J., Cherutich, P., Kilonzo, N., Cremin, I., Fecht, D., Kimanga, D., ... & Hallett, T.
B. (2014). Eng ko'p muhtoj bo'lgan odamlar va joylarga ustuvorlik berish orqali OIVning
kombinatsiyalangan profilaktikasi samarasini maksimal darajada oshirish: modellashtirish
tadqiqoti. Lancet, 384 (9939), 249-256.
2.
Burris, S., Beletsky, L., Burleson, J. A., Case, P., Lazzarini, Z. va Dooley, J. (2007).
Ko'rinmas epidemiyani to'xtatish: opioidning haddan tashqari dozasini oldini olish uchun
nalokson bilan ta'minlashning huquqiy muammolari. Drexel qonun sharhi, 4, 273.
3.
Kasalliklarni nazorat qilish va oldini olish markazlari (CDC). (2021). OIV/OITS.
https://www.cdc.gov/hiv/basics/whatishiv.html
4.
Cohen, M. S., Chen, Y. Q., McCauley, M., Gamble, T., Hosseinipour, M. C., Kumarasamy, N.,
... & Godbole, S. V. (2011). Erta antiretrovirus terapiya bilan OIV-1 infektsiyasining oldini olish.
New England Journal of Medicine, 365 (6), 493-505.
65
5.
Galletli, C. L. va Pinkerton, S. D. (2006). Qarama-qarshi xabarlar: OIVni oshkor qilish
bo'yicha jinoiy qonunlar OIV tarqalishini nazorat qilish bo'yicha sog'liqni saqlash
harakatlariga qanday putur etkazadi. OITS va xulq-atvor, 10 (5), 451-461.
6.
OITSga qarshi yordam ko‘rsatuvchi xalqaro assotsiatsiya (IAPAC). (2018). OIV bilan
bog'liq jinoyatlar to'g'risidagi qonunlar. https://www.iapac.org/hiv-criminalization/
7.
Katz, I. T., Rayt, A. A. va Kamarulzaman, A. (2013). Obama ma'muriyatida OIV/OITS
siyosati haqida fikr yuritish. Xalqaro OITS Jamiyati jurnali, 16(1), 18614.
8.
Nikson, S. A., Hanass-Hancock, J., Whiteside, A. va Barnett, T. (2011). Sahroi Kabirdagi
Afrikada OIV surunkaliligining kuchayishi: ARTga keng kirish davrida "OIVni uzoq to'lqinli
hodisa sifatida" qayta ko'rib chiqish. Globallashuv va salomatlik, 7(1), 41.
9.
Ortblad, K. F., Lozano, R. va Murray, C. J. (2013). OIV yuki: Global kasallik yukini
o'rganish bo'yicha tushunchalar 2010. OITS, 27(13), 2003-2017.
10.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining OIV/OITS bo'yicha dasturi (UNAIDS). (2021). OIV va
OITS
bo'yicha
global
statistika
-
2021
yilgi
ma'lumotlar
varaqasi.
https://www.unaids.org/en/resources/fact-sheet
11.
Муродов Б., Қулбеков О. Номусга тегиш жиноятларини тергов қилишда
исботланиши лозим бўлган ҳолатлар //Общественные науки в современном мире:
теоретические и практические исследования. – 2024. – Т. 3. – №. 1. – С. 98-104.
12.
Муродов Б.Б. Основания прекращения уголовного дела в связи с истечением срока
давности привлечения к ответственности (опыт Узбекистана) //Вестник
экономической безопасности. – 2016. – №. 1. – С. 177-182
13.
Муродов Б.Б Совершенствование основания прекращения уголовного дела в связи
с истечением срока давности привлечения к ответственности //Обзор
законодательства Узбекистана. – 2016. – №. 3. – С. 47-50.
14.
Муродов Б. Совершенствование основания прекращения уголовного дела в связи
с истечением срока давности привлечения к ответственности //Обзор
законодательства Узбекистана. – 2017. – №. 1. – С. 69-72.
15.
Муродов Б., Ботаев М. Анализ основ реабилитatsiи невиновных лиц в уголовном
процессе //Общество и инновatsiи. – 2020. – Т. 1. – №. 1. – С. 166-176.
16.
Суюнов Ш., Хусинов Ш. Рецидив жиноятчилик тушунчаси ва унинг аҳамияти
//Общественные науки в современном мире: теоретические и практические
исследования. – 2024. – Т. 3. – №. 4. – С. 150-156.
17.
Суюнов Ш., Исмайлова Ш. Бир гуруҳ шахслар томонидан содир этиладиган
жиноятларни тергов қилишда юзлаштириш тергов ҳаракатининг ўзига хос
хусусиятлари //Общественные науки в современном мире: теоретические и
практические исследования. – 2024. – Т. 3. – №. 4. – С. 140-144.
18.
Суюнов Ш., Азаматов А. Суриштирув институтининг ривожланиш истиқболлари
//Академические
исследования
в
современной
науке.
–
2023.
Т. 2. – №. 13. – С. 9-14.
