43
PROFILAKTIKA INSPEKTORINING JAZONI IJRO ETISH MUASSASАLARIDAN
QAYTGAN VOYAGA YETMAGAN SHAXSLAR BILAN PROFILAKTIK ISHLARNI
AMALGA OSHIRISH FAOLIYATI
Nasilloyev Abdullo Abror o‘g‘li
O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi katta o‘qituvchisi, kapitan
Axtamov Doston Rustamovich
O‘zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi kursanti, safdor
https://doi.org/10.5281/zenodo.14550701
Mamlakatda jazolarni liberallashtirish tizimini takomillashtirish, fuqarolarning
huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlarining himoyasini ta’minlash, jinoyat sodir etgan
voyaga yetmagan shaxslarni qayta jinoyat sodir etilishining oldini olish maqsadida ularni
axloqan tuzatish bo‘yicha tarbiyaviy ishlarning samaradorligini oshirish yuzasidan kompleks
chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Ushbu sohada xalqaro va mahalliy tajribalarni inobatga olib, profilaktik ishlarni amalga
oshirishda profilaktika inspektorining o‘rni, uning huquqlari va majburiyatlarini tahlil qilish
muhimdir.
Jumladan, voyaga yetmagan shaxslarning jinoyat sodir etishiga sabab ijtimoiy, psixologik
va iqtisodiy omillar hisoblanadi. Bular orasida oiladagi muammolar, ta’lim va maktab
tizimidagi omillar, hamda jinoiy guruhlar yoki ijtimoiy tarmoqlarning salbiy ta’siri bor.
Profilaktika inspektorining asosiy vazifasi — voyaga yetmaganlarni jinoyatga yo‘l
qo‘ymaslikka yo‘naltirish va ular bilan samarali profilaktik ishlarni olib borishdir
[1]
.
L.S.Petrovaning fikricha,
profilaktika inspektorlari tomonidan amalga oshiriladigan
profilaktik ishlar ko‘plab tarmoqlarni o‘z ichiga oladi, jumladan:
Jinoyatchilikning oldini olish
: Inspektorlar jinoyatga moyil voyaga yetmaganlar bilan
ishlashda muhim rol o‘ynaydi. Ular o‘z faoliyatlarida shaxsiy suhbatlar, o‘qitish va xulq-
atvorni o‘zgartirishga qaratilgan tadbirlar o‘tkazadilar.
Ijtimoiy reabilitatsiya
: Jazoni ijro etish muassasalaridan qaytgan voyaga
yetmaganlarga ijtimoiy reabilitatsiya va integratsiya bo‘yicha yordam ko‘rsatish
[2]
.
Bugungi kunda jazoni ijro etish muassasalaridan qaytgan voyaga yetmagan shaxslar
bilan ishlashda quyidagi profilaktik chora-tadbirlar amalga oshirilishi zarur. Jumladan:
Yoshlarni ijtimoiy reabilitatsiya qilish
: Jazoni ijro etish muassasalarida vaqtini
o‘tkazgan voyaga yetmaganlar o‘zgarishlarni his qilishlari uchun, ularni jamiyatga qaytarish
bo‘yicha maxsus psixologik va ijtimoiy yordam ko‘rsatish lozim.
Inspektorlar, jazoni ijro etish muassasasidan qaytgan voyaga yetmaganlar bilan
muntazam suhbatlar, guruhli mashg‘ulotlar, shuningdek, ularga turli ijtimoiy va kasbiy
ko‘nikmalarni o‘rgatish tadbirlarini o‘tkazadilar
[3]
.
Ilg‘or xorijiy davlatlar tajribalariga razm solsak, quyidagi ijobiy tajribalarga guvoh
bo‘ldik.
Misol uchun
Germaniya va Shveytsariyada
jinoyatga moyil bo‘lgan voyaga
yetmaganlarga taqdim etiladigan ijtimoiy yordam va psixologik maslahatlar ko‘rib chiqiladi.
AQSHda
: Jinoyatchilikni oldini olish dasturlari va voyaga yetmaganlar bilan ishlashning
innovatsion yondashuvlari, jumladan, maxsus reabilitatsiya dasturlari qo‘llanilib
[4]
kelinadi.
Fikrimizcha, profilaktika inspektorining jazoni ijro etish muassasalaridan qaytgan
voyaga yetmagan shaxslar bilan profilaktik ishlarni amalga oshirish faoliyati
samaradorligini
44
oshirishda yuqoridagi davlatlar tajribalaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Bizning nazarimizda, R.Allen to‘g‘ri ta’kidlaganidek, profilaktik ishlarning
samaradorligini baholash uchun quyidagi mezonlar qo‘llanilishi mumkin:
Jinoyatlarning kamayishi
: Voyaga yetmaganlarning jinoyatga aralashishining
kamayishi, shuningdek, ijtimoiy xizmatlar va reabilitatsiya orqali ularning jamiyatga qaytishi.
Ijtimoiy va psixologik barqarorlik
: Profilaktika inspektorlarining ishlari natijasida
voyaga yetmaganlarning psixologik holati va ijtimoiy jihatdan qayta integratsiya qilishning
muvaffaqiyat darajasi
[5]
.
Voyaga yetmagan shaxslar bilan profilaktik ishlarda inspektorlar muhim rol o‘ynaydi.
Ularning faoliyati faqat jazoni ijro etish bilan cheklanmay, balki jinoyatchilikning oldini olish,
ijtimoiy reabilitatsiya va yoshlarni jamiyatga qaytarish kabi muhim yo‘nalishlarni o‘z ichiga
oladi. Xalqaro tajriba va zamonaviy metodologiyalarni qo‘llash, O‘zbekistonda ham samarali
profilaktik ishlarni amalga oshirishga yordam beradi.
Profilaktika inspektori jinoyat kodeksiga ko‘ra jazoni ijro etish muassasalaridan qaytgan
voyaga yetmagan shaxslar bilan ishlashda bir qator vazifalarni bajaradi. Bu faoliyatning asosiy
maqsadi ushbu shaxslarning ijtimoiy moslashuvini ta’minlash va takroriy jinoyatchilikning
oldini olishdan iborat. Bunday ishlarni amalga oshirishda quyidagi asosiy yo‘nalishlar mavjud:
1. Shaxsiy hisobga olish va kuzatuv
Jazoni ijro etish muassasasidan qaytgan voyaga yetmagan shaxs profilaktika inspektori
tomonidan maxsus hisobga olinadi.
Uning shaxsiy ma’lumotlari va ijtimoiy ahvoli o‘rganiladi.
Unga nisbatan profilaktika ishlari rejasi ishlab chiqiladi.
2. Ijtimoiy moslashuvga yordam berish
Shaxsni jamiyatga moslashtirish uchun ta’lim yoki kasbiy tayyorgarlik kurslariga jalb
qilish.
Unga ish topishda yordam berish, shu jumladan ish beruvchilar bilan hamkorlik qilish.
Oilaviy muhit va atrofdagi ijtimoiy sharoitlarni yaxshilashga yordam berish.
3. Psixologik qo‘llab-quvvatlash
Psixologik suhbatlar tashkil etish va kerak bo‘lsa, mutaxassis-psixologlar yordamiga
murojaat qilish.
Voyaga yetmaganlarning ruhiy holatini monitoring qilish.
4. Tarbiya va huquqiy savodxonlikni oshirish
Qonun buzilishining oqibatlari haqida tushuntirish ishlarini olib borish.
Qonuniy yo‘l bilan muammolarni hal qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish.
5. Ta’lim muassasalari va jamoat tashkilotlari bilan hamkorlik
Voyaga yetmaganlarni ta’lim muassasalariga joylashtirishga ko‘maklashish.
Jamoat tashkilotlari yordamida ularning ijtimoiy loyihalarda ishtirokini ta’minlash.
6. Nazorat va takroriy jinoyatchilikning oldini olish
Qayta jinoyat sodir etish xavfi mavjud bo‘lgan shaxslarni muntazam nazorat qilish.
Hududiy profilaktik tadbirlarda ishtirok etish.
Jamoatchilik va oila a’zolari bilan hamkorlikda profilaktika ishlarini kuchaytirish.
Huquqiy asoslar:
Bu faoliyat O‘zbekiston Respublikasining qonunlari, xususan, Jinoyat kodeksi, Ma’muriy
javobgarlik to‘g‘risidagi kodeks va Yoshlar siyosati to‘g‘risidagi qonun asosida amalga
45
oshiriladi. Shuningdek, ichki ishlar organlarining profilaktika ishlarini tashkil qilish bo‘yicha
buyruq va yo‘riqnomalarga tayaniladi.
Bu jarayonda profilaktika inspektori nafaqat jinoyatchilikning oldini olish, balki voyaga
yetmaganlarning ijtimoiy hayotga qaytishi uchun shart-sharoit yaratish vazifasini ham
bajaradi.
FOYDALANİLGAN ADABİYOTLAR:
1.
Knyazev, V.P. (2014). Preventive Work with Minors in Criminal Justice. Journal of
Juvenile Law, 22(3), 15-30
2.
Petrova, L.S. (2018). International Experiences in Preventing Juvenile Crime.
Comparative Law Review, 35(4), 112-129.
3.
Rehabilitation of Juvenile Offenders in Uzbekistan. Legal Review, 10(2), 55-72.
4.
Smith, J.D. (2019). Juvenile Justice and Preventive Work: Global Approaches.
International Journal of Law, 33(4), 200-215.
5.
Allen, R. (2017). Assessing the Impact of Juvenile Crime Prevention Programs. Journal of
Crime Prevention, 42(1), 8-21.
