102
BO’LAJAK BOSHLANG’ICH SINF O’QITUVCHILARINING ONA TILI VA O’QISH
SAVODXONLIGI FANINI O’ZLASHTIRISHDA SEMIOTIK YONDASHUV SHAKL,
METOD VA VOSITALARI
A.S.Abdusamatov
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti,
“Pedagogika” kafedrasi dotsenti,
pedagogika fanlari falsafa doktori
Sevara Rajabali qizi Primkulova
Termiz iqtisodiyot va servis universiteti,
Ta’lim-tarbiya nazariyasi va metodikasi
(Boshlang’ich ta’lim) yo’nalishi magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14672089
Annotatsiya.
Ushbu maqolada bo’lajak boshlang’ich sinf o’qituvchilarining ona tili va o’qish
savodxonligi fanini o’zlashtirishda semiotik yondashuvning shakl, metod va vositalari haqida
umumiy ma’lumot yoritib berilgan. Bundan tashqari ularga mos ravishda namuna va misollar ham
keltirib o’tiladi.
Kalit so’zlar:
Semiotik yondashuv, ikona, indeks, simvol, strukturalizm, post strukturalizm,
hermenevtika, diskurs tahlili, Ferdinand de Sossyur
Semiotik yondashuv — belgilar va ularning tizimlarini oʻrganadigan nazariy yoʻnalish boʻlib,
tilshunoslik, adabiyotshunoslik, madaniyatshunoslik, va boshqa sohalarda keng qoʻllaniladi.
Semiotik yondashuv har qanday taʼlim darajasida foydalanish imkoniyatlari mavjudligi tufayli
katta ahamiyatga ega. Bu har bir shaxsning semantik sohasi va ular uchun ochiladigan madaniyat
olami oʻrtasida samarali, oʻzaro taʼsir oʻtkazish imkonini beradi [6]. Semiotik yondashuv ishora
tizimlari bilan ishlash boʻyicha bilim, koʻnikma va koʻnikmalarni shakllantirishning uslubiy asosi
sifatida o’quvchining ham, oʻqituvchining ham oʻzlashtirishi uchun juda muhim hisoblanadi.
Oʻqitishda semiotik yondashuvdan foydalanishga asoslangan fanlararo integratsiya madaniy
makonda timsollar mavjudligining umumiy uygʻun manzarasini namoyish etadi va turli fan
sohalarini integratsiyalash orqali kadrlar tayyorlashning nazariy va empirik asoslarini boyitish
imkonini yaratadi [7]. Semiotik yondashuvda ko‘p turli belgilar shakllari o‘rganiladi. Asosiy
shakllari:
Ikona:
O‘zi ifodalagan narsaga oʻxshashlikka asoslangan belgilar (masalan, rasm,
piktogrammalar). Semiotikada “ikona” so‘zi belgilovchi narsa va uning belgilangan ma’nosi
o‘rtasida o‘xshashlik borligini anglatadi. Bu tushuncha Charlz Sanders Pirsning semiotik
nazariyasiga asoslanadi. U o’zining “Logic as Semiotic: Te Theory of Signs” asarida belgilarning uch
asosiy turi: indeks, ikon va simvol sifatida ajratadi[1]. Ikona
- o‘xshashlik orqali ma’no ifodalovchi
belgidir. Bunda belgining shakli yoki tashqi ko‘rinishi belgilayotgan ob’yekti bilan o‘xshashlik
xususiyatiga ega bo‘ladi. Masalan, suratlarda ko‘rinishdagi narsaning aniq o‘xshashligi aks
ettirilgan bo‘lib, bu surat ikona rolini o‘ynaydi.
Ikona belgilarga misollar:
Yo‘l belgilari: Masalan, piyodalar o‘tish joyini belgilaydigan belgi odatda yo‘lakda ketayotgan
odamni ko‘rsatadi. Portretlar va rasmlar: Taniqli odamlarning portretlari yoki hayvonlarning
suratlari ham ikonaga misol bo‘la oladi. Semiotik yondashuvda ikonalar orqali tushuntiriladigan
belgilar turli madaniy va ijtimoiy kontekstlarda ham ishlatiladi. Bu belgilarni tushunish bir xil
emas, chunki ma'no berish jarayoni madaniyat va shaxsiy tajriba bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
103
Shunday qilib, ikona belgilari semiotikada juda muhim va ulardan ko‘plab maqsadlarda, ayniqsa
vizual kommunikatsiyada keng foydalaniladi.
Indeks:
Narsa yoki hodisani bilvosita ifodalovchi belgi. Masalan, tutun yong‘inni anglatishi
mumkin. Bu yondashuvda indeksiy belgilash ob'yekt bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘langan bo‘lib,
narsa yoki hodisaga ishora qilish orqali anglashiladigan ma'no beradi.
Indeks belgilarga misollar:
Oyoq izlari: Oyoq izi inson yoki hayvonning bu yerda bo‘lgani haqida belgi beradi.
Termometr: Termometrning ko‘rsatayotgan raqamlari haroratning o‘zgarishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri
bog‘liq bo‘lib, u indeks sifatida haroratni bildiradi. Shamolning yo‘nalishi: Daraxtlarning shamol
yo‘nalishi bo‘yicha egilishi yoki bayroqlarning qaysi yo‘nalishda hilpirashi shamolning yo‘nalishi
haqida ma’lumot beradi. Qon bosimi yoki yurak urish ritmi: Tibbiyotda qon bosimi yoki yurak
urish ritmlari insonning sog‘lig‘i holati haqida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ma’lumot beradi va indeksiy belgi
sifatida ishlaydi. Indekslar ko‘pincha kundalik hayotda bizning voqea va hodisalarga
munosabatimizni aniqlashda muhim rol o‘ynaydi, chunki ular to‘g‘ridan-to‘g‘ri tajriba asosida
shakllangan belgilardir. Semiologik tahlilda indeksiy belgilarning ahamiyati shundaki, ular orqali
insonlar va ularning atrofidagi voqelik o‘rtasidagi sababiy bog‘lanishlarni anglash imkoniyati
yaratiladi.
Simvol:
Mavhum tushunchalarni ifodalovchi belgi bo‘lib, u kelishuv asosida ma’no anglatadi
(masalan, bayroq yoki madaniy ramzlar). Semiotikada simvol – belgilovchi va belgilangan narsa
o‘rtasida kelishilgan yoki madaniy jihatdan shakllangan aloqa orqali bog‘liq bo‘lgan belgi turidir.
Simvolning ma’nosi bevosita o‘xshashlik yoki sababiy aloqa orqali anglashilmaydi; aksincha, bu
ma’no madaniyat yoki an'analar asosida kelishilgan tarzda shakllangan.
Simvol belgilariga misollar:
Bayroqlar: Bayroqlar millatlarni ifodalovchi simvolik belgilar bo‘lib, har bir rang va belgi
mamlakatning qadriyatlari yoki tarixini anglatadi. Yozuv: Harf va so‘zlar o‘zlari ifodalamoqchi
bo‘lgan narsa bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘xshashlikka ega emas, lekin ular simvol sifatida ma’lum bir
ma’noni anglatadi
Semiologik yondashuvda simvolning ahamiyati
Simvol belgilar tili va madaniyatning ajralmas qismi hisoblanadi, chunki ular orqali ma’no va
tushunchalarni ifodalash osonlashadi. Bu belgilar insonlar o‘rtasida kelishilgan tarzda muloqot
o‘rnatish imkonini beradi. Shu bois simvollarning ma’nosini tushunish ko‘pincha til, tarix, va
madaniyatni o‘rganishni talab etadi.
Semiotik yondashuvda qo’llaniladigan metodlar
J.G’. Zokirov muallifligidagi “Ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida semiotik metodlarni
qo‘llash” nomli maqolasida semiotik metodlar boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining fikrlash va analiz
ko‘nikmalarini rivojlantirishida juda ahamiyatli ekanligi bayon etilgan[2].
Semiotik yondashuvda qoʻllaniladigan asosiy metodlar quyidagilar:
Strukturalizm:
Belgilar va ularning tizimini ichki tuzilishi orqali tahlil qilish.
Strukturalizmga koʻra, belgi tizimining ma’nosi tizimdagi o‘rni va boshqa belgilar bilan
munosabatida shakllanadi. Semiotik yondashuvda strukturalizm metodi madaniy va tilshunoslik
belgilarini tahlil qilish uchun qo‘llaniladigan muhim usullardan biridir. Strukturalizm metodi
orqali inson tafakkuri va madaniy tushunchalarni o‘rganishda ularning ichki tuzilishi, o‘zaro
aloqalari va tizimli bog‘liqligi o‘rganiladi. Bu metod XX asrda tilshunos Ferdinand de Sossyur asos
solgan va keyinchalik antropologiyada, adabiyotshunoslikda, psixologiyada va boshqa ijtimoiy
104
fanlarda keng qo‘llanilgan. Ferdinand de Sossyurning “Notes on Semiology” ya’ni “Semiologiya
bo’yicha izohlar” asarida til tizimini belgi va ramzlarning birligi sifatida o’rganish tushunchalari
keng tasvirlangan[3].
Post-strukturalizm:
Ma’no doimiy emas, kontekstga qarab o‘zgarishi mumkin, degan
qarashga asoslanadi. Bu yondashuvda ma’nolar koʻp qavatli va o‘zgaruvchan deb qaraladi.
Semiotik yondashuvdagi post-strukturalizm metodi strukturalizmning ma’noni izlash
tamoyillariga tanqidiy yondashadi va uning chegaralarini kengaytirishga qaratilgan. Post-
strukturalizm XX asrning ikkinchi yarmida, asosan fransuz faylasuflari Jak Derrida, Mishel Fuko,
Julia Kristeva va Roland Bartlar tomonidan rivojlantirilgan bo‘lib, belgilar tizimi va ma’noni
ifodalash jarayonlaridagi o‘zgaruvchanlik va murakkablikka e'tibor qaratadi.
Hermenevtika:
Belgilar va ularning ma’nolarini talqin qilishga asoslangan metod. Bu usulda
belgilarni shaxsiy yoki madaniy tajribalar asosida talqin qilinadi. Semiotik yondashuvda
hermenevtika metodi matn, belgi va ramzlarning ma'nosini talqin qilish jarayonini o‘rganadi.
Hermenevtika qadimiy yunon falsafasida paydo bo‘lgan bo‘lib, dastlab diniy matnlarni
tushuntirish va tarjima qilish vositasi sifatida rivojlangan. Bugungi kunda hermenevtika
semiotikada belgilar va matnlarning chuqur ma’nosini anglash uchun qo‘llaniladi. Uning asosiy
vazifasi belgilar va ramzlarning yashirin yoki noaniq ma'nolarini aniqlashdir.
Diskurs tahlili:
Til va belgilar tizimini ijtimoiy, madaniy va kontekstual jihatdan oʻrganish.
Bu usulda ijtimoiy mavzular va ularning semantik ta’siri o‘rganiladi. Semiotik yondashuvdagi
diskurs tahlili usuli til, matn, va belgilarni ijtimoiy va madaniy kontekstda tahlil qilishga
qaratilgan. Bu metod orqali matn va nutqdagi ma’nolar qanday yaratilishi, tarqatilishi va
tushunilishi o‘rganiladi. Diskurs tahlili, asosan, ijtimoiy, siyosiy va madaniy jihatlar bilan bog‘liq
bo‘lgan matnlarning qanday talqin qilinishini va qanday ijtimoiy munosabatlarni shakllantirishini
tahlil qiladi. Diskurs tahlili fransuz faylasufi Mishel Fuko, Jeyms Jiy va Norman Ferklou kabi
tadqiqotchilar tomonidan rivojlantirilgan.
Semiotik yondashuvda qo‘llaniladigan vositalar quyidagilar:
Belgilar tizimi: Matnlar, obrazlar, ranglar va shakllar orqali bildiriladigan ma’nolar tizimi.
Semiotik yondashuvda belgilar tizimi - bu ma'lumot uzatish va kommunikatsiya jarayonini
tushunishda asosiy vosita bo‘lib, u til, tasvirlar, harakatlar, predmetlar va boshqa turli belgilarni
o‘z ichiga oladi. Semiotika belgilarni va ularning ma'nolarini tahlil qilish orqali ma'lumotni qanday
uzatish, tushunish va yaratish jarayonlarini o‘rganadi. B.H. Hasanov o’zining “Integativ yondashuv
va semiotik vositalar” nomli maqolasida semiotik belgilar orqali tilning tuzilishini tushuntirish va
matnlarni talil qilish usullari bayon etiladi. Shuningdek lingvistik qobiliyatlarni oshirish uchun
semiotik xaritalar va belgilar tizimlaridan foydalanishni tavsiya etadi[4]. Bundan tashqari
A.A.Abduqodirov muallifligidagi “Ona tili o’qitish metodikasi” kitobda ham semiotik belgilar va
amzlar yordamida samarali daslar tashkil etish mumkinligi to’g’risida bir qancha ma’lumotlar
berib o’tilgan[5]. Semiotik tizimlar har doim ijtimoiy va madaniy kontekstga bog‘liq bo‘ladi.
Ularning qurilishi quyidagi asosiy jarayonlarga asoslanadi:
1. Kontekstual yondashuv: Har bir belgi o‘z ma'nosini faqat ma'lum bir ijtimoiy, madaniy yoki
tarixiy kontekstda oladi. Masalan, biror rang yoki so‘zning ma'nosi turli madaniyatlarda farq
qilishi mumkin.
2. O‘zaro bog‘liqlik: Belgilar tizimida har bir belgi boshqa belgilar bilan o‘zaro bog‘liq bo‘ladi.
Misol uchun, biror so‘z o‘z ma'nosini boshqa so‘zlar yoki kontekst orqali oladi. Shuningdek,
tasvirlar va boshqa grafik belgilar ham o‘zaro aloqada bo‘lishi mumkin.
105
3. Ko‘p qatlamlilik: Semiotik tizimlar ko‘p qatlamli bo‘lishi mumkin, ya'ni har bir belgi bir
necha ma'no qatlamini o‘z ichiga oladi. Misol uchun, biror matn yoki rasm bir nechta ma'nolarni
o‘zida mujassamlashtirishi mumkin.
Bolalar ko‘rish orqali bilimni yaxshiroq o‘zlashtirishlari sababli, semiotik yondashuvni
amalga oshirishda vizual belgilar, diagrammalar, ramzlar va piktogrammalardan foydalanish
samarali natijalar beradi. Bunda grafik materiallardan foydalanish nafaqat o‘quvchining
tushunchalarini boyitadi, balki matn va ramzlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatadi. Semiologiya
yondashuvi bolalar savodxonligini oshiradi, ularda mantiqiy fikrlashni rivojlantiradi. Bu
yondashuv bolalarda ramzlar, belgilar va til birliklarini qamrab olish qobiliyatini shakllantiradi.
Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining zamonaviy pedagogik ko‘nikmalarini boyitadi. Semiotik
yondashuv boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining ona tili va o‘qish savodxonligi fanini o‘zlashtirishda
muhim innovatsion mexanizm bo‘lib, o‘quv jarayonini samarali va qiziqarli qilishga xizmat qiladi.
Bu usul nafaqat nazariy bilimlarni oshirishda, balki o‘quvchilarda amaliy ko‘nikmalarni
rivojlantirishda ham muhim ahamiyatga ega.
References:
1.
Ch.S.Pirs.
Logic as Semiotic: Te Theory of Signs. AQSH. 1930.
2.
J.G’. Zokirov. Ona tili va o‘qish savodxonligi darslarida semiotik metodlarni qo‘llash.”Journal
of innovation, Creativity and Art”, 2023.
3.
Ferdinand de Sossyur. “Notes on Semiology”. Jeneva, 1906-1911.
4.
B.H. Hasanov “Integrativ yondashuv va semiotik vositalar”. Pedagogik mahorat. 2022, No 5.
5.
A.A.Abduqodirov “Ona tili o’qitish metodikasi”. Toshkent, O’qituvchi, 2022.
6.
Novoselov, V. G. Kasbiy ta’limning semiotik jihatlari / V. G. Novoselov // Sibir pedagogika
jurnali. - 2015. - No 4. 86-89-betlar.
7.
Chigareva D.V. Semiotik kompetentsiyaning o’ziga xosligi va uning madaniyatshunoslik
talabalarining kasbiy ta’limidagi o’rni / D.V. Chigareva // Fan, madaniyat, ta’lim olami. – 2011. –
3-son (28). – 84–87-betlar.
