53
O‘ZBEK XALQ CHOLG‘ULARINING IJTIMOIY-MADANIY HAYOTDAGI O‘RNI
Davletov Mayliboy Yusupovich
Urganch davlat pedagogika instituti
“San’atshunoslik” kafedrasi o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15379731
Annotatsiya:
Mazkur tezisda o‘zbek xalq cholg‘ularining milliy ijtimoiy-madaniy hayotdagi
o‘rni, ularning tarixiy ildizlari, xalq urf-odatlari, marosim va bayramlardagi funksional vazifalari
tahlil qilinadi. Xalq cholg‘ulari nafaqat musiqiy vosita, balki xalqning tarixiy xotirasi,
dunyoqarashi, estetik didi va ruhiy holatini aks ettiruvchi madaniy fenomen sifatida ko‘rib
chiqiladi.
Kalit so‘zlar:
O‘zbek xalq cholg‘ulari, marosim musiqasi, milliy an’analar, musiqiy meros,
estetik qadriyat, xalq san’ati, madaniy identitet.
Kirish.
O‘zbek xalq cholg‘ulari – xalqning asrlar davomida shakllangan musiqiy tafakkuri, estetik
qarashlari va ma’naviy olamini ifoda etuvchi nodir madaniy meros namunalaridan biridir. Ular
nafaqat ijro san’ati obyekti, balki ijtimoiy-madaniy jarayonlarda faol ishtirok etuvchi semiotik va
kommunikativ vosita sifatida ham alohida ahamiyat kasb etadi. Xalq cholg‘ulari vositasida turli
ijtimoiy holatlar, ruhiy kechinmalar, marosim va rasm-rusumlar, shuningdek, tarixiy voqealarning
musiqiy ifodasi yuzaga kelgan. Musiqa madaniyatimizda qadimdan mavjud bo‘lgan tanbur, dutor,
gijjak, rubob, doira, surnay, karnay kabi cholg‘u asboblari xalq hayotining barcha jabhalarida – to‘y
marosimlaridan tortib, motam tadbirlarigacha bo‘lgan ijtimoiy hodisalarda o‘ziga xos funksional
vazifalarni bajargan. Ushbu cholg‘ular ko‘pincha ritual musiqaning asosiy unsuri sifatida xizmat
qilgan bo‘lib, ularning vositasida inson va tabiat, jamiyat va shaxs, ilohiyot va hayot o‘rtasidagi
falsafiy-madaniy munosabatlar mujassam etilgan. Bu esa o‘zbek xalq cholg‘ularining sakral
(muqaddas) xususiyati va ijtimoiy barqarorlikdagi rolini ko‘rsatadi.
Shuningdek, xalq cholg‘ularining ijro madaniyati va ularni avloddan-avlodga o‘tkazish tizimi
ham o‘ziga xos oral (og‘zaki) an’anaviy uzatish mexanizmlariga asoslangan bo‘lib, u musiqiy
folklorning saqlanishi va rivojlanishida muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbek xalqi hayotida
cholg‘ular ijtimoiy qatlamlararo muloqotni, milliy identitetni shakllantirish, estetik tarbiya va
tarixiy xotirani mustahkamlashda kultural translyatsiya (madaniy uzatish) vositasi sifatida faol
ishlatilgan. Aynan o‘zbek xalq cholg‘ularining ushbu ko‘p qatlamli funksiyalari, ularning ijtimoiy-
madaniy tizimdagi o‘rni, tarixiy shakllanishi, marosimiy musiqadagi roli hamda zamonaviy
jamiyatdagi ahamiyati ilmiy asosda tahlil qilinadi.
Xalq cholg‘ularining tarixiy-etno-madaniy ildizlari.
O‘zbek xalq cholg‘ularining vujudga kelishida qadimiy etnomadaniy omillar hal qiluvchi rol
o‘ynagan. Arxeologik topilmalar, qadimiy bitiklar va san’at yodgorliklari asosida shuni aniqlash
mumkinki, o‘zbek xalqi musiqiy madaniyatining ildizlari miloddan avvalgi zamonlarga borib
taqaladi. Xususan, Qadimgi So‘g‘d, Baqtriya, Xorazm madaniyatlarida tasvirlangan musiqa
asboblari bugungi xalq cholg‘ularining arxetipik shakllaridir. Bu cholg‘ular milliy identitetning
musiqiy ifodasi bo‘lib, etnomusiqiy arxetiplar sifatida qaraladi. Xalq cholg‘ulari xalqning turmush
tarzida chuqur ildiz otgan bo‘lib, ular turli marosimlarda – to‘y, sunnat, bayram, motam, hayit, va
hosil bayramlari kabi tadbirlarda muhim kommunikativ vazifalarni bajaradi. Bunday holatlarda
cholg‘ular akustik belgi tizimi sifatida ishlaydi: ularning ohanglari orqali kayfiyat, holat, mavqe
54
yoki marosimning mazmuni ifodalanadi. Masalan, karnay-surnay asboblari rasmiy va jamoaviy
tantanalarni bildirsa, doira va dutor asosan ko‘ngilochar va lirik ifodaga xizmat qiladi.
Cholg‘ular nafaqat musiqa yaratish, balki xalqning milliy tafakkuri va estetik didining aks
ettiruvchisi sifatida ham namoyon bo‘ladi. Ularning intonatsion diapazoni, ritmik tuzilishi va
tembr xususiyatlari xalqning hayot ritmi, urf-odati, mehnat faoliyati va tabiat bilan o‘zaro
munosabatlarining musiqiy ifodasidir. Masalan, dutorning nozik va lirik tovushi o‘zbek xalqining
nafislikka intilishi, ichki xotirjamlik va poklikka bo‘lgan ehtiyojini ifodalaydi. Bu jarayon musical
enculturation (musiqa orqali madaniy ijtimoiylashuv) hodisasi bilan bog‘liq.
Cholg‘ularning zamonaviy jamiyatdagi roli.
Cholg‘ular xalq orasida ijtimoiy rol va mavqening
belgisi sifatida ham qaralgan. Ayrim cholg‘ular faqat maxsus tabaqalar – masalan, hofizlar,
baxshilar, otinoyilar yoki saroy musiqachilari tomonidan ishlatilgan. Bu holat musiqa orqali
ijtimoiy strukturani mustahkamlash va unga mos sotsial stratifikatsiya jarayonlarini aks ettiradi.
Masalan, sato asbobi tarixan saroy muhitida ijro etilgan bo‘lsa, doira xalq orasida keng tarqalgan
va ayollar musiqiy faoliyatining muhim vositasi sifatida xizmat qilgan. Zamonaviy davrda o‘zbek
xalq cholg‘ulari o‘zining an’anaviy funksiyalarini saqlab qolgan holda, yangi shakllarda ham
namoyon bo‘lmoqda. Ular professional musiqa sahnalari, davlat ansambllari, milliy estradamizda,
kino va teatr musiqasida faol qo‘llanilmoqda. Shuningdek, kross-madaniy integratsiya
jarayonlarida xalq cholg‘ulari yangi janrlar bilan sintezga kirib, musiqiy innovatsiyalarni vujudga
keltirmoqda. Bu holat cholg‘ularning adaptiv moslashuvchanligi va kulturoloik relevanti
yuqoriligini ko‘rsatadi.
Muhokama:
O‘zbek xalq cholg‘ulari – bu oddiygina musiqiy asboblar majmuasi emas. Ular xalqning
tafakkuri, ruhiy dunyosi, tarixiy xotirasi va estetik qarashlarini mujassamlashtirgan, madaniy
ko‘zgudir. Har bir cholg‘u – bu o‘ziga xos timsol, u xalq hayotining bir bo‘lagiga aylangan, u bilan
birga yashagan, yig‘lagan va quvongan. Bu cholg‘ular orqali xalq o‘zining eng chuqur tuyg‘ularini,
quvonchu g‘amlarini, orzu-armonlarini, tarixiy sinovlardan o‘tgan tajribasini ovozli timsollar
vositasida ifodalagan. Ijtimoiy-madaniy hayotda bu cholg‘ularning o‘rni nihoyatda beqiyosdir.
Ular faqatgina musiqa ijro etish vositasi sifatida emas, balki xalqning o‘zaro muloqoti, birdamligi,
qadriyatlar uzviyligini ta’minlovchi ijtimoiy institut sifatida ham xizmat qilgan. Misol uchun, to‘y
marosimida karnay-surnayning yangrashi — bu yangi hayot bosqichining boshlanishini
anglatuvchi ramz; motamda esa gijjakning ohangdor sadosi — bu xalqning ichki iztirobini, fojia
oldidagi kamtarligini, hayot va o‘lim o‘rtasidagi falsafiy tafakkurini ifodalaydi. Bunday kontekstual
funktsiyalar, cholg‘ularni ijtimoiy hayotdagi faol kommunikativ vositaga aylantirgan.
Bugungi globallashuv va texnologik taraqqiyot zamonida xalq cholg‘ularining bu ijtimoiy-
madaniy roli yo‘qolib borayotgandek tuyuladi. Lekin haqiqat shuki, ular har qanday yangilanish
jarayonlarida ham o‘z mohiyatini yo‘qotmagan. Balki ularning ovozi boshqa sahnalar, boshqa
imkoniyatlar orqali yana yangramoqda: konservatoriyalar sahnasida, estradada, hattoki
zamonaviy elektron musiqada. Bunday transformatsiyalar, bu cholg‘ularning hayotiyligi,
universalligi va avlodlar o‘rtasidagi madaniy uzviylikda hal qiluvchi omil bo‘lib xizmat
qilayotganidan dalolat beradi.
O‘zbek xalq cholg‘ularining yana bir ijtimoiy ahamiyatli jihati – ularning tarbiyaviy va estetik
imkoniyatlaridir. Har bir cholg‘u bolalikdan boshlab o‘rgatilgan, u orqali bola nafaqat musiqa, balki
sabr, mehnat, diqqat, hushyorlik, halollik kabi ijtimoiy fazilatlarni egallagan. Cholg‘ular shunchaki
tovush emas, ular qadriyatlarni uzatadi, milliy ong va madaniy xotirani shakllantiradi. Aynan shu
55
xususiyat tufayli, ularni saqlash va yangi avlodga yetkazish nafaqat musiqachilarning, balki butun
jamiyatning vazifasiga aylanishi kerak. O‘zbek xalq cholg‘ulari – bu musiqiy meros emas, balki xalq
hayotining o‘zi, uning nafasidir. Ularning ijtimoiy-madaniy hayotdagi o‘rni mustahkam, ammo
doimiy e’tibor va himoyani talab etadi. Ularni qadrlash — bu millatning o‘z madaniy ildizlariga
sadoqatini bildiruvchi harakatdir. Demak, har bir dutor sadosida, har bir doira urg‘usida, har bir
surnay navosida butun bir xalqning ruhiy hayoti, tarixiy taqdiri va kelajakka ishonchi yashirin.
Xulosa
Yuqorida olib borilgan ilmiy-nazariy tahlillar asosida shuni ta’kidlash mumkin: o‘zbek xalq
cholg‘ulari milliy madaniyat tizimining ajralmas komponenti sifatida ijtimoiy-madaniy hayotda
ko‘p funksiyali vosita bo‘lib xizmat qiladi. Ular musiqiy-estetik qadriyatlar tashuvchisi, ijtimoiy
kommunikatsiya vositasi, marosim va rituallarning integral elementi, shuningdek, tarixiy-
madaniy xotirani avloddan-avlodga translyatsiya qiluvchi muhim etnokulturniy fenomen
hisoblanadi.
Cholg‘ular orqali o‘zbek xalqining milliy identiteti, estetik ideallari, ma’naviy-axloqiy
tamoyillari, jamiyatdagi ijtimoiy rollar va ierarxiyalar musiqiy shaklda aks ettirilgan. Bunda
ularning akustik semiotikasi (tovush belgilar tizimi), intoksik kommunikatsion vazifasi (ko‘ngil
holatini ifodalovchi vosita), va funksional polivalentligligi (bir nechta ma’no va rolga ega bo‘lishi)
alohida ahamiyatga ega.
Shuningdek, xalq cholg‘ulari orqali madaniy merosning uzluksizligi ta’minlanadi. Bu esa
ularni immaterial madaniy meros sifatida saqlab qolish, restavratsiya qilish, ilmiy o‘rganish va
ta’lim tizimiga integratsiyalash zaruratini yuzaga keltiradi. Ayniqsa, hozirgi globallashuv
sharoitida milliy musiqiy merosni saqlab qolish va uni yosh avlod ongiga singdirish — madaniy
xavfsizlik nuqtayi nazaridan dolzarb vazifalardan biridir. Shu asosda, o‘zbek xalq cholg‘ularining
ijtimoiy-madaniy hayotdagi o‘rnini chuqur anglash va ularni madaniy-tarixiy kontekstda
rivojlantirish bo‘yicha kompleks yondashuv zarur. Bu yondashuv, o‘z navbatida, xalq musiqasini
milliy g‘urur, estetik tarbiya, ijtimoiy birlik va madaniy uzviylik vositasi sifatida keng targ‘ib
etishga xizmat qiladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Aliev, U. Xalq musiqiy an’analari va ularning zamonaviy jamiyatdagi ahamiyati. // “Musiqa
va madaniyat” ilmiy-amaliy jurnali. – 2022. – №1. – B. 33–39.
2.
Davletov, E. Y. (2018). The role of basic and science competences in supporting
pupils’maturity. Central Asian Problems of Modern Science and Education, 3(3), 208-211.
3.
Yusubovich, D. E. (2023). O‘quvchilarda kompetensiyalarni shakllantirish dolzarb ijtimoiy-
pedagogik muammo sifatida. Science and innovation, 2(Special Issue 5), 377-382.
4.
Davletov, E. (2024). Barqaror rivojlanishga erishishda boshlang ta’lim metodologiyasi.
Молодые ученые, 2(26), 134-137.
5.
Karomatov, M. Musical heritage of Uzbekistan and its classification. // Central Asian Journal
of Arts. – 2020. – Vol. 2, Issue 3. – P. 22–30.
6.
Nazarov, K. Milliy an’analarda musiqa va marosimlar. – Toshkent: Fan, 2012. – 128 b.
7.
UNESCO. Intangible Cultural Heritage: Traditional Music of Uzbekistan. – Paris: UNESCO
Publishing, 2019. – 64 p.
