387
Parvoz uzoqligi (masofasi).
Kaptok parvozining uzoqligi
R
metr – bu koptokning yerga
tushgancha bosib o‘tgan gorizontal masofasi.
R
– bu
y=0
bo‘lgandagi
x
ning qiymati (3-rasm).
3-rasm
(3) tenglamaga
t=3,53
ni qo‘yish bilan
R
ni topishimiz mumkin:
x = 10t
. Parvoz uzoqligi
(masofasi)
10 х 3,53 = 35,3 мetr
ni tashkil qiladi.
Snaryad bilan bog‘liq masalalarni yechishda har bir yo‘nalishni alohida qaraladi yoki
ikkalasini birgalikda vektorlar sifatida yozish mumkin bo‗ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Stephen Lee. An Introduction to Mathematics for Engineers. Hodder Education. Part
of Hachette Livre UK – 2014. P. 522.
2.
Аскаров, И. Б. (2017). Основные подходы и принципы подготовки будущих
педагогов профессионального обучения к исследовательской деятельности. Актуальные
научные исследования в современном мире, (2-6), 25-32.
3.
Xolbutayevich O. T. et al. Formation of informational educational environment
//Ilkogretim Online. – 2021. – Т. 20. – №. 4.
4.
Usmanov S. A. Features Implementing European Credit and Modular System at
Higher Education Institutions of Uzbekistan //Eastern European Scientific Journal. – 2019. – №.
1.
5.
Salahdin U., Kamoliddin Z. Conceptual aspects of the creation of competitive
education system in Uzbekistan //European science review. – 2016. – №. 11-12. – С. 117-119.
6.
Усманов С. А. Стратегии развития высшего инженерного образования в
Республике Узбекистан //Молодой ученый. – 2016. – №. 7-2. – С. 107-109.
7.
Daniyarovna H. S., Istamovich K. D., Ilhom U. The Contents of Students‘
Independent Education and Methods of Implementation //Psychology and Education Journal. –
2021. – Т. 58. – №. 2. – С. 1445-1456.
8.
Усманов С. А., Халилов А. Х. Модернизация высшего инженерного образования
в Узбекистане в контексте глобализации и интеграции //Подготовка профессиональных
управленческих кадров: опыт, проблемы, инновационные образовательные технологии. –
2015. – С. 158-163.
9.
ENGITEC: achieved results, outcomes and recommendations. Monograph.
Dnipropetrovsk "Driant" - 2015. 76-83 p.
7-METOKSIKUMARINNING SPEKTRAL-LUMINESTSENT XUSUSIYATLARIGA
KONSENTRATSIYANING TA‘SIRI
388
Fayzullayev Orif Turg‗un oʻg‗li
O‗zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
―Biotexnologiya‖ kafedrasi katta oʻqituvchisi
Annotatsiya:
O‗rganilgan
spektral-lyuminestsent
qonuniyatlari
tibbiy-biologik
tadqiqotlarda fluorestsent zond va nishon uchun yangi istiqbolli oksikumarin bo‗yoqlarini
yaratishga imkon beradi. Olingan natijalar molekulalararo ta‘sirlar nazariyasini yanada
rivojlantirish uchun ham qo‗llanilishi mumkin.
Kalit so‗zlar:
7-metoksikumarin, fluoressensiya, lyuminessensiya, etanol, DMFA, spirt,
xloroform.
Kumarin bo‗yoqlari to‗qimachilik sanoatida optik oqartiruvchi sifatida, lazerlarning faol
muhitida, tibbiyot va biologiyada oqsillar va nuklein kislatalarni o‗rganish uchun lyuminestsent
zond va nishon sifatida, teri kasalliklarini fototerapiya qilishda fotosembilizator sifatida,
shuningdek, ilm-fan va texnikaning boshqa bir qator sohalarida keng qo‗llaniladi. Shuning uchun
doimiy o‗zgaruvchan tuzilishga ega bo‗lgan kumarin bo‗yoqlarining yangi spektral-
lyuminestsent hamda fotoximyoviy xossalarini sintez va tadbiq qilish ham ilmiy, ham amaliy
qiziqish-uyg‗otadi.
Bo‗yoqlar odatda turli organik va noorganik erituvchilarda suyuq va qattiq eritmalar
shaklida qo‗llaniladi. Ushbu yechimlarning muhim xususiyati shundaki, ulardagi eritmaning
molekulalari boshqa molekulalar bilan o‗rab olingan va ular bilan o‗zaro aloqada bo‗lib, bu
o‗zaro ta‘sirlar hal qiluvchi tabiatiga, eritmaning kontsentratsiyasiga, haroratga va boshqa tashqi
omillarga bog‗liq. Bo‗yoqlarning spektral-lyuminestsent xususiyatlari bu omillarga juda sezgir.
Adabiy ma‘lumotlarning tahlili shuni ko‗rsatadiki, organik erituvchining tabiati, suv muhitining
pH qiymati va oksikumarin bo‗yoqlarida bu xususiyatlarga yorug‗lik nurlanishi, shuningdek
ularning molekulalarining o‗zaro ta‘sirlashuv jarayonlari ta‘sirini o‗rganishga bag‗ishlangan bir
nechta ishlar mavjud. Bularning barchasi ushbu maqolaning maqsad va vazifalarini belgilab
berdi.
Hisoblash usullari.
Spektral – lyuminestsent xususiyatlarni aniqlash usullari va kvanto-
kimyoviy hisoblashlar
Molyar yutish koeftsiyenti (ε) Buger – Lambert – Beer qonunidan topiladi.
0
Cd
I
I e
D
C d
Buyerda: I - eritmadan o‗tgan nurning intensivligi,
tadbiq qilinayotgan eritmaga tushuvchi
nur intensivligi, d – eritma solingan kuyeta qalinligi sm da, C – eritmaning konsentratsiyasi
(mol/l) da, D – eritmaning optik zichigi.
Ossilyator kuchi quyidagi formula orqali aniqlanadi.
2
1
)
(
10
32
,
4
9
v
v
c
d
F
f
Buyerda
2
1
( )
v
v
d
– ekstensiya koeftsyentining integral yutilishi va spektr chizig‘i ostidagi soha
yuzasini topish bilan aniqlanadi va bunga Simpson formulasi deyiladi [2]. F – tuzatuvchi
ko‗paytma hal qiluvchi ta‘sirni hisobga olib va muhitning sinish indekisiga bog‗liq holda birga
yaqin.
Molekulaning uyg‗ongan holatda yashash vaqti quyidagi formuladan topiladi.
d
q
cp
2
8
10
3,8
389
Bunda
2
'
o r
– spektrning o‗rtacha tulqin soni sm
–1
da,
d
integral yutish koefftsiyenti, q –
holatning burillish darajasi birga yaqin son. Fluoressensiyaning kvant chiqishi (F
kv
) ni bilgan
holda fluoressensiyaning real yashash vaqti (
real
)ni topishimiz mumkun
real
fl
F
.
Fluoressensiyaning chiqish kattaligini o‗ganilayotgan chastota intervalida
( )
F
d
ni
standart aralashmaning fluoressensiyasini solishtirish orqali quyidagi formula bilan aniqlanadi.
2
2
( )
( )
ст
f
cт
cт
ст
F
d
D
n
B
B
n
D
F
d
Bu yerda D
st
va D – standart va tadbiq qilinayotgan eritmaning sindirish ko‗rsatgichi n
bo‗lgandagi optik zichliklari, F
st
–standart tanlangan eritmaning (n
st
) bo‗lgandagi fluoressensiya
chiqishi. Fluoressensiya spektrining maksimal
.
fl
maks
holatiga qarab tadbiq qilinayotgan
birikmaning standart sifatida tanlangan Antrasetaning benzoldagi (F
f
=0.22), keng to‗lqin
sohalarida
esa
luminaforning
tluoldagi
(F
f
=0.55)
eritmalaridan
foydalanildi
[3].
Fluoressensiyaning kvant chiqishi holati 5 – 7 % ni tashkil etadi.
Natija.
7-metoksikumarin bo‗yoqlarining suvda, DMFA, etanol va xloroformda yutilish va
fluoressensiya spektrlari kontsentratsion bog‗liqligi o‗rganildi. 1-rasmda 7-metoksikumarin
bo‗yoqlarining suvda (1,1'), DMFA (2,2'), xloroform (3,3') va etanol (4,4') da yutilish va
fluoressensiyaning spektrlari kontsentratsion bog‗liqligi berilgan[1]. Bundan ko‗rinib turibdiki,
keng konsentratsiyali intervalda (10
–6
’10
–3
M) yutilish va fluoressensiya spektrlari doimiy bo‗lib
qolmoqda.
1-rasm.
7-metoksikumarin
bo‗yoqning
(×
-
C=10
-3
;
○
-C=10
-5
M)
suvda
(1,1'),
DMFA
(2,2'),
xloroform
(3,3')
va
etanol
(4,4')
yutilish va
fluoressensiya
spektrlari.
7-metoksikumarinning yutilish va fluoressensiya spektrlarining barqarorligi tanlangan
sharoitlarda monomer shaklida ekanligini ko‗rsatadi. Ular uchun asosiy spektral-lyuminestsent
xususiyatlari kvanto-kimyoviy usullarlar
bilan hisoblab chiqilgan[1]: yutilish maksimumi (
yut
maks
),
lyuminestsentsiya maksimumi (
.
fl
maks
), ekstinktsiya koeffisiyenti (ε), ossilator kuchi (f
e
), kvant
390
chikishi (F
f
), uyg‘ongan holatda yashash vaqti (τ), sof elektron o‗tish chastotasi (ν
0–0
) va Stoks
siljishi (SS) (1-jadval).
1-jadvalda keltirilgan natijalar bo‗yoqning pasport xususiyatlari bo‗lib xizmat qiladi va
muayyan muammolarni hal qilishda ushbu bo‗yoqlardan foydalanish mumkin[1].
1-jadval
Turli erituvchilarda 7-metoksikumarinning spektral-lyuminestsensiya xususiyatlari
Bo‘yok
Erituvchi
ε
,
l/(mol×s
m)
yut
maks
,
nm
fl
maks
,
nm
'
uyg
,
nm
SS
,
sm
-1
f
τ,
ns
ν
0-0
,
sm
-1
f
Ф
%
7-
metoksikuma
rin
DMFA
Xloroform
Suv
Etanol
14100
15400
14800
15000
323
324
322
326
398
392
398
392
320
320
320
320
583
4
535
3
593
0
516
4
0,32
0,37
0,64
0,44
5,14
4,61
2,64
3,98
28571
28571
28011
28328
2
2
14
10
Turli tabiatli erituvchilarda 7-metoksikumarinning yutilish va fluoressensiya spektrlari
o‗rganildi. Olingan eksperimental natijalarga asoslanib, bo‗yoqlarning asosiy spektral-
luminessent xususiyatlari hisoblandi: ekstensiya koefsiyenti (ε), ossilyator kuchi (f
e
),
nurlanishning uyg‗ongan holatda yashash vaqti (τ), sof elektron o‗tishlar chastotasi (ν
0-0
) va
Stoks siljish kattaligi (SS). Oksikumarin konsentratsiyasining oshishi deyarli yutilish va
fluoressent spektrlariga ta‗sir qilmaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‗yxati:
1.
Сольватохромия и сольватофлуорохромия в растворах 7-гидроксикумарина.
Файзуллаев О.Т. Polish journal of science 38, 2021;
2.
Мельников Б.Н., Виноградова Г.И. Применение красителей. – М.: Химия, 1986. –
240 с.;
3.
Christie R.M., Morgan K.M., Islam M.S.. Molecular design and synthesis of N-
arylsulfonated coumarin fluorescent dyes and their application to textiles // Dyes and Pigments.
2008. – V. 76, №3, – P. 741-747.
ORGANIK KIMYO KURSINING ―UGLEVODORODLAR‖ BO‗LIMINI O‗QITISHDA
KOMPYUTER DASTURLARIDAN FOYDALANISH IMKONIYATLARI
Qodamboyev Pirnazar Qodambayevich
Aniq va tabiiy fanlarni oʻqitish metodikasi (kimyo) mutaxassisligi magistranti,
Urganch davlat universiteti.
Eshchanov Erkabay Uskinovich
Kimyo kafedrasi mudiri, p.f.n. dotsent, Urganch davlat universiteti.
Usmanov Rasul Muratbayevich
Kimyo kafedrasi dotsenti, t.f.f.d. (PhD), Urganch davlat universiteti.
Ataniyazov Otaniyoz Nurullayevich
Kimyo kafedrasi o‗qituvchisi, Urganch davlat universiteti.
Annotatsiya:
Mаzkur maqolada yangi zаmоn ruhigа mоs usullаrdаn biri kеltirilgаn. Bu
usulning оrgаnik kimyoni tushunishdа, аyniqsа, kеng e‘tirоf etilgаn rеаksiya mехаnizmlаrini
tаsаvvur qilishdа аhаmiyati kаttа.
