448
2.Штайнер Р.; "Воспитание ребенка. "М‖. Издательство, 1993.
3. Hasanboev J.X, Toʼraqulov X.А, Ravshanov O.А., Xushvaqtov N.X. Milliy
pedagogikamiz tarixiy ildizlari va barkamol avlod tarbiyasi. Uslubiy qoʼllanma. Sam.Du
bosmaxonasi., 2007 y.
4.V.Karimova. Milliy istiqlol gʼoyasini xalqimiz ongiga singdirish omillari va vositalari. –
T. ―Ijod dunyosi nashiriyot uyi‖, 2002.
DEVIANT XULQ-ATVOR SHAKLLANISHINING IJTIMOIY PSIXOLOGIK
OMILLARI
Yusupov Umidjon Salim o‗g‗li
O‗zMU Jizzax filiali psixologiya kafedrasi stajyor o‗qituvchisi
Ermamatova Gulbahor Ne‘matulla qizi
O‗zMU Jizzax filiali yoshlar psixologiyasi yo‗nalishi talabasi
Annotatsiya
: Mazkur maqolada devinat xulq-atvor va uning shakllanishining ijtimoiy-
psixologik muammolari, deviant-xulq atvorni oldini olish bo‘yicha oila maktab tizimining
alohida o‗rni ta‘kidlangan.
Kalit soʻzlar:
deviant faoliyat, me'yor va qoidalar, sabablar, omillar, qimmatli
yo'nalishlar, shaxs shakllanishi, oila va maktab ta'limi.
Jamiyatda ro'y berayotgan zamonaviy ijtimoiy-psixologik deformatsiya deviant xulq-
atvorning turli shakllarining o'sishiga va o'smirlarning noqonuniy xatti-harakatlarga jalb
qilinishiga olib keladi. Ko'pgina o'smirlarning ongida me'yor va og'ish o'rtasidagi chegara
xiralashgan, qadriyatlar yo'nalishining ijtimoiy va noqonuniy faoliyatga, umuman, jinoiy
turmush tarziga siljishi kuchaymoqda. O‗smirlarning ijtimoiy disadaptatsiyasi jarayoniga
asoslangan deviant xulq-atvorning har xil turlari sonining o‗sishi tobora keng tarqalib, jiddiy
ijtimoiy muammoga aylanib bormoqda va chuqur ilmiy tushunishni talab qiladi. Axloqiy
me'yorlardan chetga chiqadigan deviant xatti-harakatlar yoki xatti-harakatlar so'nggi o'n
yilliklarda tez o'sib bormoqda va shoshilinch hal qilishni talab qiladi. Shu bilan birga, -
o'smirlardagi xatti-harakatlarning buzilishining tabiati juda xilma-xil bo'lishi mumkin. Ko'pincha
ular qonunga xilof harakatlar, mavjud talab va tartiblarga e'tibor bermaslik, ichkilikbozlik va
ichkilikbozlik, sarsonlik, giyohvandlik va zaharli moddalarni iste'mol qilish, o'z joniga qasd
qilish tendentsiyalarida namoyon bo'ladi. Deviant xulq-atvor shakllari o'zaro bog'liq va o'zaro
bog'liqdir. Shunday bo'ladiki, bir salbiy hodisa boshqasini kuchaytiradi. Masalan, ichkilikbozlik
bezorilik va ba'zi zo'ravonlik jinoyatlarini qo'zg'atsa, giyohvandlik orttirilgan jinoyatlarga olib
keladi. O'smirlarning deviant xulq-atvori muammosi ko'plab ilmiy fanlar - falsafa, pedagogika va
psixologiya, sotsiologiya va ijtimoiy ish nazariyasi, kriminologiya, tibbiyot va boshqalarni
o'rganish chorrahasida joylashgan chegara hududidir. E'tibor bering, deviant xulq-atvor (lotincha
deviatio - og'ish) - ijtimoiy, oilaviy, ta'lim sharoitlari va bolaning rivojlanishi va tarbiyasi, uning
shaxsiy fazilatlari va sharoitlari tufayli jamiyatda qabul qilingan huquqiy yoki axloqiy me'yorlar
va qoidalardan chetga chiqish bilan bog'liq xatti-harakatlar, aloqa sohasi. Og'ish - bu nuqson
emas, balki ijobiy fazilatlarni salbiy fazilatlar bilan almashtirish. «Me'yor» (lot. -norma)
atamasining asosiy ma'nolaridan biri bu o'rnatilgan o'lchov, biror narsaning o'rtacha qiymati.
Insonning asabiy jarayonlarining muvozanati (qo'zg'alish va tormozlash), inson xatti-
harakatlarining jamiyatda o'rnatilgan me'yorlar va an'analarga muvofiqligi, ijtimoiy maqsadlarga
bo'ysunish va ularga rioya qilish, shaxsiy maqsadlarga erishishning huquqiy vositalari va
usullarini tanlash va boshqa bir qator belgilari. Shunday qilib, biz tanlagan yosh davriga oid
me'yorda biz o'smirlarning bunday holatini tushunishimiz kerak, ularda quyidagi ko'rsatkichlar
mavjud: shaxsiyat rivojlanishining barcha shakllarining yosh talablariga va o'z imkoniyatlariga
muvofiqligi,
intellektual
qobiliyatlarning
rivojlanishi,
faoliyatning
yetakchi
turidagi
449
muvaffaqiyat, xulq-atvorning barqaror og'ishlari va boshqalar bilan o'zaro munosabatlarning
yo'qligi. Oddiy xulq- atvor turi va patologik o'rtasida juda ko'p o'tish shakllari mavjud.
Shaxsiyatning patologik namoyon bo'lishi vakolatiga kiradi psixonevrologlar, psixiatrlar va
boshqa mutaxassislar. O'qituvchining vakolatiga sog'lom o'smirning deviant ko'rinishlari,
sharoitlari, xatti-harakatlari shakllarining oldini olish va tuzatish kiradi. Normadan og'ish
qayerdan boshlanganini aniqlash juda qiyin, ammo normal rivojlanishning buzilishini qanchalik
tez aniqlash va adekvat va o'z vaqtida oldini olish va tuzatishni amalga oshirish mumkin bo'lsa,
o'smirning qiyinchiliklarni muvaffaqiyatli yengish imkoniyati shunchalik katta bo'ladi[1].
Shaxsning deviant xulq-atvori sohasidagi tadqiqotlar o'smirlarning noqonuniy xulq-
atvorining o'sish tendentsiyalari va oilaviy muammolarning kuchayishi o'rtasida bevosita
bog'liqlikni ko'rsatadi. Yuqorida aytilganlar bilan bog'liq holda, o'smirlar deviatsiyasining
sabablari va uni bartaraf etishga yordam beruvchi omillarni, deviant o'smirlar bilan o'quv va
profilaktika ishlarining shakllari va usullarini o'rganish tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Hatto eng rivojlangan, yuqori darajada tashkil etilgan va sivilizatsiyalashgan jamiyatda ham,
mutlaqo har bir kishi unda belgilangan me'yor va qoidalarga qat'iy va hamma joyda qat'iy rioya
qiladigan, o'zlari belgilagan ijtimoiy rollarni qat'iy bajaradigan vaziyatga erishish mumkin emas.
Har qanday jamiyatda jamiyat toqat qila olmaydigan ushbu normalar, qoidalar va rollarning
buzilishi har doim mavjud[2].
Deviant xatti-harakatlarning sabablari noaniq tarzda belgilanadi. Tadqiqotchilar e'tiborini
shaxsiy, psixologik og'ishlar va tartibsizliklarga qaratadilar (nevrozlar, psixozlar va boshqalar);
sotsiologlar - ijtimoiy guruhlarning madaniyat me'yorlaridan chetga chiqishlari haqida. Shunday
qilib, E.Dyurkgeym deviant xulq-atvorni ijtimoiy me'yorlar va qadriyatlarning zaifligi va
nomuvofiqligi bilan, R.Merton esa - sotsial-madaniy maqsadlar va ularga erishishning ijtimoiy
tomonidan tasdiqlangan institutsionallashtirilgan vositalari o'rtasidagi tafovut bilan bog'ladi.[2]
Tadqiqotchilar deviant xulq-atvorning hozirgi kuchayishini zamonaviy iste'mol jamiyati va
ommaviy madaniyatga xos bo'lgan deindividuatsiya jarayonining kuchayishi bilan bog'lashadi,
bu yerda ko'p odamlar o'zlarining individualligini yo'qotib, olomon bilan birlashadilar.
O'smirning guruhga qo'shilishi ko'pincha normaga zid faoliyat bilan shug'ullanish taqiqlarini
kamaytirishga olib keladi. Gap shundaki, u guruhga qo'shilgach, ikkinchi o'ringa tushib qoladi va
axloqiy jihatdan unda "yashirin" qoladi, chunki jamiyatning e'tibori guruhning o'ziga qaratilgan.
Shu bilan birga, ma'lum bir o'smir ustidan ijtimoiy nazorat kamayadi va qandaydir noto'g'ri xatti-
harakatlari uchun jazo kutilayotgan vaziyatda u o'zini guruhda ikkinchi o'ringa qo'yib,
javobgarlikni yashirish yoki tarqatish imkoniyatiga ega bo'ladi. Guruhdagi o‗smir jazodan
qutulib qolish mumkinligini bilib, jamiyat tomonidan yuzaga kelishi mumkin bo‗lgan jazo
choralariga befarq bo‗lib qoladi, shuning uchun uning xatti-harakati asta-sekin tashqi qoidalar va
me‘yorlarga bo‗ysunishni to‗xtatadi.
O'zining individualligini yo'qotib, guruhga qo'shilgan o'smirlar o'zlarini alohida mavjudot
sifatida yaxshi bilishmaydi. Natijada, o'z xatti-harakatlarini joriy nazorat yoki tahlil qila olmaslik
va uzoq muddatli xotira omboridan xatti-harakatlarning tegishli me'yorlari va qoidalarini
olishning iloji yo'qligi . Bunday o'smirlar ham oldindan ko'ra olmaydilar va ularning xatti-
harakati o'ychanlik yoki rejalashtirishning yetishmasligidan aziyat chekadi. Muayyan deviant
xatti-harakatlarning sababi bir emas, balki ko'p sabablar emas. Zamonaviy G‘arbga kelsak,
ekspertlarning fikriga ko'ra, o'smirlarning xatti-harakatlaridagi ko'pchilik og'ishlar, masalan,
beparvolik, huquqbuzarlik, psixofaol moddalarni iste'mol qilish, tajovuzkorlik va boshqalar
umumiy manba - ijtimoiy moslashuvga asoslangan.
Shunday qilib, o'smirlarning deviant xulq-atvorini keltirib chiqaradigan ko'plab sabablar
majmuasida quyidagilar mavjud: 1) oilaviy kelishmovchiliklar va buning natijasida bolalarni
tarbiyalashdagi kamchiliklar (ota-onalarning spirtli ichimliklarni suiiste'mol qilishlari; ota-
onalarning pedagogik qobiliyatsizligi; ajralishlar sonining ko'payishi. 2) o'smirlarni erta yoshdan
giyohvand moddalar va spirtli ichimliklarni iste'mol qilish bilan tanishtirish 3) ota-onalarning
bolalar ustidan nazorati yo'qligi 4) maktabning noto'g'ri hisob-kitoblari; 5) oila, maktab va
jamiyat o'rtasidagi aloqaning etarli emasligi; 6) ta'limda yagona talablarga rioya qilmaslik; 7)
450
mikromuhitning salbiy ta'siri; 8) dam olishni tashkil etishning e'tibordan chetda qolgan sohasi; 9)
pedagogik jarayonda o‗quvchilarning psixofiziologik xususiyatlari hisobga olinmaydi; 10)
mamlakatdagi og'ir ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat.
O'smirlarning deviant xulq-atvorining oldini olish turli omillarning o'zaro ta'siri bilan
ta'minlanishi kerak: oila, maktab, bo'sh vaqt muhiti, norasmiy guruhlar, jamoalar, boshqa
ijtimoiy institutlar va umuman jamiyat. O'smirlarning deviant xulq-atvori ko'lamini kamaytirish
bo'yicha dunyodagi barcha mavjud chora-tadbirlarni ikkita umumiy guruhga birlashtirish
mumkin: 1) deviant xatti-harakatlarning mumkin bo'lgan oldini olish va bartaraf etishning
umumiy mexanizmlarini o'rnatadigan umumiy ta'lim va profilaktika strategiyalari ; 2) shaxsga va
deviant xulq-atvorning o'ziga xos turlariga qaratilgan tabaqalashtirilgan va shaxsiyatga
yo'naltirilgan strategiyalar .
Deviant xulqaga eltuvchi barcha sabablar, motivlar, holatlar va xatti-harakatlarning
umumiyligini aniqlash va o'rganish katta ahamiyatga ega. Ushbu omillarning ko'pchiligi va -
o'smirning salbiy hayotiy vaziyatlari, ayniqsa yomon rivojlangan, turli sabablarga ko'ra
yo'qolgan yoki ijobiy harakatlarga hali shakllanmagan ijtimoiy yo'nalish deviant xatti-harakatlar
uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi.
Dunyodagi og'ir ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat uysiz va qarovsiz o'smirlar sonining
ko'payishiga yordam beradi, deviant xatti-harakatlarning asosiy sabablari quyidagilardir: oilaviy
muammolar ( ota-onalarning spirtli ichimliklarni suiiste'mol qilishi, ajralishlar sonining
ko'payishi va boshqalar). O'smirlarni spirtli ichimliklar, giyohvand moddalar, chekish, bolalar
ustidan ota-ona nazoratining yetishmasligi va boshqalar bilan tanishtirish.
Shunday qilib, ta'lim va profilaktika ishlari yanada muvaffaqiyatli bo'lishi uchun har bir
deviant o'smirga ta'sir qilishning yangi shakllari, eng samarali vositalari va usullarini izlash
kerak. Ijobiy fazilatlar asta-sekin, o'qituvchining tinimsiz mehnati bilan shakllanadi. Ular dastlab
salbiy xislatlar bilan yonma-yon bo‗lib, faqat doimiy kundalik tarbiya va profilaktika ishlari,
butun pedagoglar jamoasi, maktablar, oilalarning birgalikdagi sa‘y-harakatlari, jamoat -
tashkilotlarining jalb etilishi, jismoniy tarbiya va sport o‗qituvchisining maqsadli mehnati bunga
sabab bo‗ladi. deviant xulq -atvorli o'smirlarni qayta tarbiyalashda ijobiy natijalarga erishish
mumkin .
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Sharaffitdinov, A., & Yusupov, U. (2022). The opportunities of educating morality for
children through samples of folklore. Eurasian Scientific Herald, 5, 65-68.
2. Sharofitdinov, A., & Umidjon, Y. (2022). SHAXSIY KAMOLOTDA ART-
TERAPEVTIK MASHQLAR. Журнал Педагогики и психологии в современном
образовании, 2(3).
I
LK O‗SPIRINLIK DAVRIDA HAYOTIY STRATEGIYALARNI SHAKLLANISHIGA
TA‘SIR ETUVCHI IJTIMOIY PSIXOLOGIK OMILLAR
Аbdimurodova Farangiz Anvarovna
O‗zbekiston Milliy universiteti ―Psixologiya‖ yo‗nalishi magistranti
Annotatsiya:
Mazkur maqolada ilk o‗spirinlik davrida hayotiy strategiyalarni
shakllanishining psixologik xususiyatlarini o‗rganish
masalasi haqida fikrlar bildirilgan.
Maqoladan ilk o‗spirinlik davrida hayotiy strategiyalarni shakllanishining psixologik
xususiyatlarini tarkib toptirish bilan shug‘ullanuvchilar foydalanish mumkin.
Кalit so‗zlar:
Ilk o‗spirinlik davri, hayotiy strategiyalar, hayotiy pozitsiya, shakllantirish,
hayotiy tasavvurlar, tarkib toptirish, ichki va tashqi ta‘sirlar, omillar, muloqot, yondashuv,
ijtimoiy yaqinlik.
