ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
39
"O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI BYUDJET KODEKSINI
TAKOMILLASHTIRISH MASALALARI"
Nazarov Dilshod Sevdiyorovich
O‘zbekiston Respublikasi Bank-Moliya Akademiyasi magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15541469
Annotatsiya
Ushbu ilmiy tezisda O‘zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksining amaldagi
holati tahlil qilinib, uning zamonaviy byudjet boshqaruvi talablariga qanchalik
mos kelishi baholanadi. Byudjet jarayonining shaffofligi, natijadorlikka
asoslangan yondashuv, fuqarolik nazorati va raqamlashtirish kabi zamonaviy
mexanizmlarni huquqiy jihatdan mustahkamlash zarurati asoslab beriladi.
Shuningdek, xalqaro tajriba tahlili asosida O‘zbekistonda byudjet tizimini
takomillashtirishga qaratilgan normativ-huquqiy, institutsional va amaliy
takliflar ishlab chiqiladi. Tadqiqot natijalari davlat moliyasining samaradorligini
oshirish va budjet islohotlarini chuqurlashtirishda ilmiy va amaliy ahamiyat
kasb etadi.
Kalit so‘zlar:
Byudjet kodeksi, byudjet jarayoni, normativ-huquqiy baza,
shaffoflik, natijadorlikka asoslangan byudjetlashtirish, o‘rtacha muddatli byudjet
rejalashtirish, fuqarolik byudjeti, raqamlashtirish, g‘aznachilik tizimi, byudjet
nazorati, xalqaro standartlar, mahalliy byudjetlar, moliyaviy mustaqillik.
Abstract
This scientific thesis analyzes the current state of the Budget Code of the
Republic of Uzbekistan and assesses its compliance with the requirements of
modern budget management. The need for legal strengthening of modern
mechanisms such as transparency of the budget process, a performance-based
approach, civil control and digitalization is substantiated. Also, based on the
analysis of international experience, normative-legal, institutional and practical
proposals are developed to improve the budget system in Uzbekistan. The
results of the study are of scientific and practical importance in increasing the
efficiency of public finances and deepening budget reforms.
Keywords:
Budget Code, budget process, regulatory and legal framework,
transparency, performance-based budgeting, medium-term budget planning,
civil budget, digitalization, treasury system, budget control, international
standards, local budgets, financial independence.
Asosiy qism
O‘zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksi mamlakat moliyaviy
boshqaruvining asosiy huquqiy asoslaridan biri bo‘lib, u 2013-yilda kuchga
kirgan. Mazkur kodeks davlat byudjeti tizimini yuritish, byudjet mablag‘larini
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
40
rejalashtirish, taqsimlash va ijro etish jarayonlarini huquqiy jihatdan tartibga
soladi. Davlat moliyasi, bir tomondan, milliy iqtisodiyotning ustunlaridan biri
bo‘lsa, ikkinchi tomondan, u jamiyat taraqqiyotining asosiy omillaridan biridir.
Shu boisdan, byudjet qonunchiligining zamon talablari asosida takomillashtirib
borilishi muhim strategik vazifadir.
So‘nggi yillarda O‘zbekistonda davlat boshqaruvi tizimida keng ko‘lamli
islohotlar olib borilmoqda. Ayniqsa, fiskal siyosatda shaffoflikni ta’minlash,
jamoatchilik ishtirokini kuchaytirish, byudjet mablag‘larining samarali
ishlatilishini nazorat qilish va bu orqali ijtimoiy adolat tamoyillarini hayotga
tatbiq etish asosiy maqsadlardan biriga aylangan. Mazkur yondashuv, albatta,
mavjud Byudjet kodeksining zamonaviy tamoyillarga va xalqaro tajribalarga
mos holda yangilanishini talab qiladi.
Birinchidan, bugungi global iqtisodiy muhit davlat moliyaviy boshqaruvida
yondashuvlarni o‘zgartirishni talab qilmoqda. Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki,
o‘rtacha muddatli byudjetlashtirish, natijadorlikka asoslangan rejalashtirish
(performance budgeting), raqamlashtirish va ochiqlik kabi tamoyillar samarali
byudjet tizimining ajralmas qismiga aylangan. O‘zbekistonda ham byudjet
siyosati xalqaro standartlarga uyg‘unlashtirilmoqda, biroq bu yo‘nalishdagi
huquqiy asoslar hali to‘liq shakllanmagan.
Ikkinchidan, mavjud kodeksda ayrim tushunchalar va mexanizmlar aniq
ifodalanmagan yoki amaliyotda turlicha talqin qilinmoqda. Bu esa mahalliy
byudjetlar darajasida byudjetlarni tuzish, bajarish va nazorat qilishda
qiyinchiliklar tug‘diradi. Xususan, moliyaviy intizomning pastligi, byudjet
mablag‘larining noto‘g‘ri rejalashtirilishi, maqsadsiz xarajatlar sodir bo‘lishiga
olib kelmoqda. Shu sababli Byudjet kodeksining moddalari qayta ko‘rib chiqilib,
zamonaviy moliyaviy boshqaruv mexanizmlarini o‘z ichiga olgan, aniq,
soddalashtirilgan va bir xil talqinda tatbiq etilishi lozim bo‘lgan normalar bilan
boyitilishi zarur.
Uchinchidan, raqamli texnologiyalar jadal rivojlanayotgan bugungi kunda
byudjet jarayonlarini to‘liq avtomatlashtirish va elektron axborot tizimlari
asosida yuritish imkoniyati mavjud. Ammo amaldagi kodeksda bu borada
yetarlicha normalar mavjud emas. “Ochiq byudjet”, “Fuqarolik byudjeti”,
“G‘aznachilik axborot tizimi” kabi tashabbuslarni huquqiy jihatdan
mustahkamlash orqali ularning faoliyatini kengaytirish va tizimlashtirishga
ehtiyoj bor.
Shu o‘rinda ta’kidlash lozimki, Byudjet kodeksini takomillashtirish nafaqat
huquqiy islohotlar mazmunini chuqurlashtiradi, balki davlat moliyasining har
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
41
bir so‘m mablag‘i o‘z maqsadida va samarali ishlatilishini ta’minlaydi. Bu esa o‘z
navbatida, ijtimoiy infratuzilma, sog‘liqni saqlash, ta’lim, ishsizlikni qisqartirish
kabi dolzarb yo‘nalishlarda yuqori natijalarga erishish imkonini beradi.
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksini
takomillashtirish – bu davlat boshqaruvi samaradorligini oshirish, fuqarolarning
davlat moliyaviy siyosatida faol ishtirokini ta’minlash va xalqaro tajriba bilan
uyg‘un holda moliyaviy boshqaruvni tashkil etish yo‘lida muhim huquqiy
qadamdir. Mazkur yo‘nalishda olib borilayotgan ishlar doimiy ravishda chuqur
ilmiy tahlil, jamoatchilik fikri va xalqaro ekspertiza asosida amalga oshirilishi
maqsadga muvofiqdir.
Amaldagi Byudjet kodeksini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, u davlat
moliyaviy boshqaruvi uchun zarur bo‘lgan ba’zi asosiy tamoyillarni to‘liq
qamrab
ololmayapti.
Birinchi
muammo
–
bu
normativ-huquqiy
nomuvofiqliklardir. Ayrim moddalar umumiy va aniq bo‘lmagan ifodalar bilan
berilganligi sababli, ular amaliyotda turlicha talqin qilinib, bir xil huquqiy
vaziyatga nisbatan turli qarorlar qabul qilinishiga olib kelmoqda. Bu holat
byudjet tartibining barqarorligiga va prognozlash imkoniyatlariga salbiy ta’sir
ko‘rsatmoqda.
Ikkinchidan, byudjet jarayonida shaffoflik darajasi past bo‘lib qolmoqda.
Mahalliy darajadagi byudjetlarning shakllanishi va ijrosida fuqarolar ishtiroki
cheklangan, jamoatchilik nazoratining huquqiy asoslari esa yetarli darajada
rivojlanmagan. Bu esa byudjet mablag‘larining maqsadli va oqilona ishlatilishiga
ishonchni pasaytiradi.
Uchinchidan, natijadorlikka asoslangan byudjetlashtirish yondashuvi
amalda deyarli qo‘llanilmayapti. Resurslarning sarfi bilan ijtimoiy-iqtisodiy
samaradorlik o‘rtasidagi bog‘liqlik zaif bo‘lib, byudjet xarajatlarining haqiqiy
natijasini baholash imkoniyati cheklangan. Bu esa davlat mablag‘larining
samarali ishlatilishini nazorat qilishni qiyinlashtiradi.
To‘rtinchidan, byudjetlararo munosabatlarda noaniqliklar mavjud. Mahalliy
byudjetlar daromad bazasi va ularning ijtimoiy-ma’muriy xarajat majburiyatlari
o‘rtasida tafovut katta bo‘lib, bu hududlar moliyaviy mustaqilligiga putur
yetkazmoqda. Natijada, ayrim tuman yoki viloyatlarda byudjet defitsitlari,
boshqalarda esa resurslar samarasiz taqsimlanmoqda.
Yana bir dolzarb muammo – bu raqamlashtirish jarayonlarining to‘liq
yakunlanmaganidir. Byudjet jarayonining ba’zi bosqichlari – rejalashtirish, tahlil,
monitoring va hisobot berish hali ham qog‘oz shaklida yoki yarim
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
42
avtomatlashtirilgan tartibda olib borilmoqda. Bu esa xatoliklar, kechikishlar va
korrupsiya xavfini oshiradi.
Xalqaro moliyaviy institutlar – Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg‘armasi
(IMF) va Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD) tomonidan e’tirof
etilgan eng samarali byudjet qonunchiligi tajribasi bir necha asosiy
yo‘nalishlarga asoslanadi. Eng avvalo, o‘rtacha muddatli byudjetlashtirish tizimi
joriy etilishi kerak. Bu 3–5 yillik byudjet rejalari asosida resurslarni strategik
maqsadlarga yo‘naltirish va barqaror moliyaviy boshqaruvni ta’minlash
imkonini beradi.
Shuningdek, fuqarolik byudjetlari orqali byudjet jarayonida ochiqlik va
aholining ishtirokini kuchaytirish muhim ahamiyatga ega. Bu yondashuv nafaqat
demokratik boshqaruvni mustahkamlaydi, balki fuqarolarning davlatga bo‘lgan
ishonchini oshiradi. Audit va ijro jarayonlarini yagona raqamli platformada
tashkil etish esa moliyaviy intizom va shaffoflikka xizmat qiladi.
Bundan tashqari, “performance budgeting” – natijaga yo‘naltirilgan
byudjetlashtirish tizimi resurslar sarfini yakuniy natijalar bilan bog‘lash
imkonini beradi. Bu tizim davlat tashkilotlarini samarali ishlashga undaydi.
Masalan, Estoniya va Janubiy Koreya tajribasiga nazar tashlaydigan bo‘lsak,
ushbu davlatlarda byudjet raqamlashtirish darajasi 90 foizdan oshgan. Bu esa
byudjet xarajatlarini real vaqt rejimida nazorat qilish, xatoliklarni aniqlash va
samaradorlikni oshirish imkonini beradi.
O‘zbekiston Respublikasi sharoitida Byudjet kodeksini takomillashtirish
bo‘yicha bir nechta muhim yo‘nalishlarni ilgari surish mumkin. Birinchidan,
normativ-huquqiy asosni yangilash zarur. Xususan, o‘rtacha muddatli
byudjetlashtirish va natijadorlikka asoslangan yondashuvlarni kodeksga alohida
modda sifatida kiritish, ularning metodologiyasini aniq belgilash lozim.
Ikkinchidan,
mahalliy
byudjetlarning
moliyaviy
mustaqilligini
mustahkamlash muhim. Buning uchun tuman va viloyat darajasidagi
byudjetlarga qat’iy, barqaror daromad manbalarini biriktirish, ularning o‘zini
o‘zi moliyalashtirish salohiyatini oshirish talab etiladi. Bu hududlar o‘rtasida
moliyaviy tenglikni saqlashga xizmat qiladi.
Uchinchidan, byudjet shaffofligini oshirish uchun "Ochiq byudjet" portali
faoliyatini kengaytirish, byudjet ma’lumotlarini fuqarolar tushunadigan oddiy
tilda e’lon qilish zarur. Shuningdek, “fuqarolik byudjeti” formatini
qonuniylashtirish orqali jamoatchilik ishtirokini mustahkamlash mumkin.
To‘rtinchidan, raqamlashtirish jarayonlarini jadallashtirish va byudjetning
barcha bosqichlarini – rejalashtirishdan tortib, ijroga qadar yagona elektron
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
43
platformaga o‘tkazish dolzarb masaladir. Bu nafaqat ish samaradorligini
oshiradi, balki korrupsiya xavfini ham kamaytiradi.
Nihoyat, audit va nazorat mexanizmlarini takomillashtirish zarur. Mustaqil
byudjet auditi xizmatini huquqiy jihatdan mustahkamlash, ularning vakolatlarini
kengaytirish orqali moliyaviy resurslardan maqsadli foydalanish ustidan real va
samarali nazoratni joriy etish mumkin bo‘ladi.
Xulosa
Yuqoridagi tahlillar asosida xulosa qilish mumkinki, O‘zbekiston
Respublikasi Byudjet kodeksi bugungi kunda mamlakat moliyaviy
boshqaruvining muhim huquqiy asosi sifatida xizmat qilmoqda. Biroq
amaliyotda uchrayotgan qator tizimli muammolar – normativ-huquqiy
nomuvofiqliklar, shaffoflikning yetishmasligi, natijadorlikka asoslangan
yondashuvning sustligi, byudjetlararo noaniqliklar hamda raqamlashtirishdagi
cheklovlar ushbu kodeksni chuqur takomillashtirish zarurligini ko‘rsatmoqda.
Xalqaro tajriba, xususan Estoniya, Janubiy Koreya, Kanada va boshqa ilg‘or
mamlakatlar byudjet qonunchiligidagi yondashuvlar O‘zbekistonda ham yangi
mexanizmlarni joriy qilish imkoniyatlarini ochib bermoqda. Ular orasida
o‘rtacha muddatli byudjet rejalashtirish, performance budgeting (natijadorlikka
asoslangan yondashuv), fuqarolik byudjeti va yagona raqamli platformalar eng
muhimlaridan sanaladi.
Shu bois, O‘zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksini modernizatsiya
qilishda quyidagi asosiy yo‘nalishlarga alohida e’tibor qaratish lozim:
1.
normativ-huquqiy asoslarni aniq va soddalashtirilgan tarzda qayta
ishlab chiqish;
2.
mahalliy byudjetlar moliyaviy mustaqilligini kuchaytirish;
3.
jamoatchilik ishtiroki va ochiqlikni ta’minlovchi mexanizmlarni
kengaytirish;
4.
raqamlashtirishni to‘liq yakunlash;
5.
mustaqil audit va nazorat institutlarini kuchaytirish.
Mazkur takliflar nafaqat byudjet boshqaruvi samaradorligini oshirishga
xizmat qiladi, balki davlat moliyasi tizimining barqarorligini ta’minlaydi,
korrupsiyaga qarshi kurashda huquqiy asosni mustahkamlaydi va fuqarolarning
davlatga bo‘lgan ishonchini oshiradi. Byudjet kodeksini zamonaviylashtirish –
bu moliyaviy islohotlarning asosiy tayanchi va O‘zbekistonning iqtisodiy
taraqqiyot yo‘lida muhim qadami bo‘lib xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Byudjet kodeksi. – Toshkent: Adolat, 2013
(oxirgi o‘zgartirishlar bilan).
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
44
2.
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. Byudjet jarayoni to‘g‘risidagi
yillik hisobotlar, 2020–2024 yillar.
3.
Prezidentning 2020-yil 30-sentabrdagi PQ–4845-son qarori “Davlat
moliya boshqaruvini takomillashtirish konsepsiyasi to‘g‘risida”.
4.
Jahon banki. Public Financial Management Reform Strategy, Uzbekistan
Country Report, 2021.
5.
IMF (International Monetary Fund). Fiscal Transparency Code –
Uzbekistan Assessment, 2022.
6.
OECD. Budgeting and Public Expenditures in OECD Countries, Paris, 2020.
7.
Karimov, B. (2021). Byudjet siyosati va moliyaviy boshqaruv. – Toshkent:
Iqtisodiyot.
8.
Mamajonov, M. (2020). “Davlat byudjeti va mahalliy byudjetlar o‘rtasidagi
moliyaviy munosabatlar”. // Moliyaviy tahlil jurnali, №3.
9.
UNDP. Digital Transformation of Public Finance Systems in Central Asia,
Tashkent Office Report, 2023.
10.
Qodirov, R. (2022). “Raqamli texnologiyalar asosida byudjet ijrosini
boshqarish muammolari”. // Iqtisodiy tadqiqotlar, №2.
11.
Estoniya Respublikasi Moliya vazirligi. e-Governance and Digital
Budgeting Practices, Tallinn, 2021.
12.
Xalqaro moliya va byudjet huquqi asoslari. O‘quv qo‘llanma / Tahrir
hay’ati: I. Abdurahmonov va boshq. – Toshkent: TSUE, 2019.
