Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
8
ЎЗБЕКИСТОНДА
ТРАНСПОРТ
ЛОГИСТИКАСИНИНГ
ИҚТИСОДИЙ
АҲАМИЯТИ
ВА
РИВОЖЛАНТИРИШ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ
А.
Кучаров
,
иқтисод
фанлари
доктори,
профессор
,
Тошкент
давлат
Иқтисодиёт
Университети
Д.
Ишманова
,
PhD,
доцент
,
Тошкент
давлат
Иқтисодиёт
Университети
Ўзбекистон
иқтисодиётининг
муҳим
тармоқларидан
бири
бўлмиш
транспорт
тизимини
ривожлантириш,
соҳадаги
хизматлар
сифатини
яхшилаш
устувор
йўналишлар
қаторида
эътироф
этилмоқда.
Республика
ЯИМда
хизматлар,
хусусан,
транспорт
хизматларига
бўлган
талабнинг
ортиб
бораётганлиги,
ушбу
соҳани
янада
ривожлантириш,
тармоққа
миллий
ва
чет
эл
инвестицияларини
кўпроқ
жалб
этиш,
маҳаллий
ташувчи
фирмаларнинг
молиявий
барқарорлигини
таъминлаш
асосида
мамлакатда
янги
ишчи
ўринларини
яратиш
имконини
беради.
Транспорт
инфратузилмаси,
жумладан
транспорт
логистикасини
ривожлантириш
мамлакат
сиёсати
даражасига
кўтарилиб,
ушбу
соҳани
тартибга
солувчи
норматив
ҳуқуқий
базалар
такомиллаштирилмоқда.
“
2017-2021
йилларда
Ўзбекистон
Республикасини
ривожлантиришнинг
бешта
устувор
йўналиши
бўйича
Ҳаракатлар
стратегияси”
нинг
учинчи,
“Иқтисодиётни
ривожлантириш
ва
либераллаштиришнинг
устувор
йўналишлари”
бандида
таркибий
ўзгаришларни
чуқурлаштириш,
миллий
иқтисодиётнинг
етакчи
тармоқларини
модернизация
ва
диверсификация
қилиш
ҳисобига
унинг
рақобатбардошлигини
ошириш
сифатида
қайд
этилган.
Жаҳон
иқтисодиётида
етакчи
ўрин
тутадиган
мамлакатлар
тажрибасида,
иқтисодиётни
изчил
ислоҳ
этиш
ва
дунё
бозорларига
чиқишда
транспорт
логистика
хизматлари
муҳим
ўрин
эгаллайди.
Ҳозирги
кунда
дунёнинг
кўплаб
давлатлари
каби
Ўзбекистон
ҳам
транспорт
логистикасини
ривожлантиришга
катта
эътибор
қаратмоқда
.
Ўзбекистон
Республикаси
географик
жиҳатдан
Марказий
Осиёнинг
марказида
жойлашганлиги
мамлакатга
ушбу
минтақа
орқали
ўтган
транспорт
коридорлари
имкониятларидан
самарали
фойдаланиш
имконини
беради.
Шунга
қарамай
,
минтақа
давлатларининг
транспорт
соҳасидаги
стратегияларининг
бир
-
биридан
фарқ
қилиши
,
шунингдек,
мамлакат
миллий
ташувчиларининг
қўшни
давлатлар
ҳудудидан
халқаро
юклар
орқали
ҳаракатланишида
бир
қанча
муаммоларнинг
келиб
чиқишига
сабаб
бўлмоқда.
Республика
ҳудуди
бўйлаб
ташилган
ички
ва
ташқи
юклар
ҳажми
,
асосан,
темир
йўл
ва
автомобиль
транспорти
ҳиссасига
тўғри
келади.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай
ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
9
Республика
ҳудуди
бўйлаб
ташилган
ташқи
савдо
юклари
ҳажми
таҳлили
шуни
кўрсатмоқдаки,
мамлакат
ҳудуди
орқали
2016-2019
йиллар
давомида
темир
йўл
ва
автомобиль
транспортида
жами
124 584,3
минг
тн.
ташқи
савдо
юклари
ташилган
бўлиб,
бунда
темир
йўл
транспортининг
улуши
104 098,9
минг
тн.ни
ёки
83,6 %
ни,
автомобиль
транспортида
эса
20 485,4
минг
тн.ни
ёки
16,4 %
ни
ташкил
этмоқда.
Ўз
навбатида
қайд
этиб
ўтиш
жоизки,
миллий
ташувчиларни
қўллаб
-
қувватлаш,
ташувчилар
учун
рақобат
муҳитини
ҳамда
қулай
шарт
-
шароитлар
яратиш
мақсадида
давлат
томонидан
амалга
оширилаётган
ислоҳотларнинг
ўрни
алоҳида
аҳамиятга
эга.
Жумладан,
Ўзбекистон
Республикасининг
Божхона
кодекси,
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
бир
қатор
Фармон
ва
қарорлари
ҳамда
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамасининг
қарорлари
асосида
миллий
ташувчилар
учун
берилаётган
имтиёзлар
шулар
жумласидандир.
1.1-
жадвал
2019
йил
давомида
миллий
ташувчилар
томонидан
ташқи
савдо
юкларини
юкларини
ташиш
географияси
Т/р
Давлатлар
Ташувлар
сони
(дона)
Жамига
нисбатан
улуши,
%
Жами
182 501
100,0
1
Россия
73 567
40,2
2
Яқин
ҳудудлар
88 223
48,5
шундан:
Қозоғистон
30 607
16,8
Қирғизистон
29 540
16,2
Тожикистон
17 270
9,5
Афғонистон
9 414
5,2
Туркманистон
1 392
0,8
3
Бошқалар
20 711
11,3
Манба:
ДБҚ
электрон
маълумотлари
асосида
муаллиф
ишланмаси
.
Хусусан
олиб
борилаётган
ислоҳотлар
натижасида,
2018-2019
йиллар
давомида
республикага
олиб
кирилган
юк
ташиш
учун
мўлжалланган
транспорт
воситалари,
барча
типдаги
юк
контейнерлари,
локомотивлар,
темир
йўл
вагонлари
ва
бутловчилар
учун
13,2
трлн.
сўм
миқдорида
божхона
тўловларидан
имтиёзлар
берилган.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
10
Шу
ўринда,
2016
–
2019
йиллар
давомида
республика
ҳудуди
орқали
ташқи
савдо
юкларини
ташиган
автотранспорт
воситалари
рўйхатга
олинган
давлатлар
кесимида
таҳлил
қилинганда
,
Ўзбекистон
Республикасида
рўйхатга
олинган
автотранспорт
воситаларининг
улуши
42,0 %
га
тенг
эканлигини
кўришимиз
мумкин.
Яъни,
2016
йилда
50 021
тани
ёки
33,8 %
ни,
2017
йилда
87 369
тани
ёки
46,4 %
ни,
2018
йилда
132 524
тани
ёки
42,3%
ни,
2019
йилда
182 501
тани
ёки
42,7 %
ни
ташкил
этган.
Ушбу
рақамлардан
шундай
хулосага
келиш
мумкинки,
миллий
ташувчиларимиз
ташқи
савдо
юкларини
ташишда
мамлакат
эҳтиёжларини
қондира
олмаяпти.
Юқоридаги
таҳлиллар
шуни
кўрсатмоқдаки,
2016-2019
йиллар
давомида
темир
йўл
транспортида
ташилган
ташқи
савдо
юклари
ҳажми
(104 098,9
минг
тн)
автомобиль
транспортида
ташилган
ташқи
савдо
юклари
ҳажмидан
(20 485,4
минг
тн)
сезиларли
даражада
(5,1
баробар)
кўп
бўлишига
қарамасдан
,
автомобиль
транспортининг
ташқи
савдо
юкларини
ташишдаги
ўсиб
бориш
тенденцияси
темир
йўл
транспортига
қараганда
юқори
натижаларни
кўрсатмоқда
(1.1-
расм).
Ўзбекистон
халқаро
ташувлар
жараёнида
30
дан
ортиқ
хорижий
мамлакат
билан
ўзаро
автотранспорт
ташувларини
тартибга
солиш
мақсадида
икки
томонлама
рухсатномалар
алмашиш
тўғрисидаги
битимларни
имзолаган.
Ушбу
келишув
миллий
автоташувчиларга
хорижий
давлатлар
ҳудудида
ҳаракатланиш
ҳуқуқини
беради.
Халқаро
юк
ташувлари
бўйича
жорий
этилган
стандартлар
талабига
кўра,
Ўзбекистон
билан
икки
томонлама
келишувга
эришган
давлатлар
битим
қатнашчиси
ҳисобланган
давлат
автоташувчиларига
ўз
ҳудудига
киришлари,
бўлишлари
ва
транзит
ўтишлари
учун
ҳуқуқ
беради.
Бунда,
мамлакатлар
ўз
ташувчилари
ва
ташқи
савдо
иштирокчилари
эҳтиёжини
ҳисобга
олиб,
рухсатномаларни
ўзаро
тенг
миқдорда
алмашади.
Шунингдек,
миллий
ташувчилар
халқаро
автотранспорт
ташувларида
TИР
-
Kарнет
ҳужжати
орқали
ҳаракатланишмоқда
.
Ушбу
ТИР
-
Kарнет
китобчаларининг
афзаллиги
шундан
иборатки,
юклар
мазкур
халқаро
ҳужжат
орқали
ҳаракатланганида
давлатлар
чегарасида
юкка
нисбатан
божхона
процедураларининг
соддалаштирилган
тартиби
қўлланилади
.
Бунда,
юклар
халқаро
ташкилот
аъзоси
бўлган
мамлакатлар
ҳудудидан
транзит
тарзида
ўтганда,
уни
асоссиз
равишда
очиш
ва
расмийлаштирув
жараёнини
зарурият
бўлмаган
ҳолда
кечиктириш
таъқиқланади.
Миллий
автоташувчиларни
ТИР
-
Карнет
китобчалари
билан
таъминлаш
вазифаси
Ўзбекистон
халқаро
автомобилда
ташувчилар
уюшмасига
юклатилган
бўлиб,
мазкур
уюшмага
1975
йилда
қабул
қилинган
“Халқаро
йўлларда
ташиш”
Конвенциясига
мувофиқ
ташув
китобчалари
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай
ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
11
халқаро
IRU
ташкилоти
томонидан
берилади.
IRU
ташкилоти
томонидан
2016
йилда
Ўзбекистонга
27
минг
дона
ТИР
-
Карнет
китобчалари
тарқатилган
бўлса,
бу
кўрсаткич
2019
йилда
43
мингтани
ташкил
этади.
Транспорт
логистикаси
самарадорлигини
баҳолашда
индикатив
ёндашувдан
фойдаланган
ҳолда
транспорт
харажатлари
миқдори,
чегара
ва
божхона
назоратига
сарфланадиган
вақт,
экспорт,
импорт
ҳамда
транзит
юкларини
расмийлаштиришда
талаб
этиладиган
ҳужжатлари
сонининг
миқдорий
қийматлари
белгиланади.
Бугунги
кунда
транспорт
логистикасини
фаолиятини
баҳолашда
халқаро
ташкилотлар
томонидан
турлича
ёндашувлар
мавжуд
бўлиб,
улар
томонидан
соҳанинг
ҳолатига
баҳо
берилишида
кўрсаткичлар,
меъзонлар
ва
индикаторлардан
фойдаланилади.
Жумладан:
Мамлакат
транспорт
логистикасини
ривожлантириш
борасида
ривожланган
мамлакатлар
тажрибасини
ўрганишни
талаб
этмоқда.
Хориж
мамлакатлари
тажрибасига
асосан,
халқаро
автомобиль
ва
темир
йўлларини
реконструкция
қилиш
,
кадрлар
тайёрлаш
тизимини
ислоҳ
қилиш
,
ТЛМдаги
инфратузилмани
ривожлантириш
нафақат
мамлакат
транзит
салоҳиятини
оширишга,
балки,
транспорт
логистика
хизматлари
сифатининг
яхшиланишига
олиб
келади.
Мамлакатнинг
географик
жойлашувини
инобатга
олиб,
минтақа
давлатларида
ягона
транспорт
сиёсатини
амалга
ошириш,
мамлакатлар
транспорт
ва
божхона
иши
масалаларида
бир
-
бирларини
қўллаб
-
қувватлашлари
орқали
ижобий
натижага
эришишлари
мумкин.
Шунингдек,
мамлакат
транспорт
логистикаси
фаолиятини
ривожлантиришда
ривожланган
давлатларда
амалда
бўлган
замонавий
транспорт
хизматлари
механизмини
ўрганиш
ҳамда
уни
миллий
транспорт
тизимига
жорий
қилиш
зарур.
Айниқса,
бу
борада
халқаро
ташувлар
жараёнида
қўлланилаётган
3PL
логистика
хизматларидан
фойдаланиш
истиқболли
ҳисобланади
.
Умуман
олганда,
сўнгги
йилларда
мамлакат
транспорт
инфрастузилмасини
ривожлантириш
борасида
амалга
оширилаётган
тадбирлар
тўғридан
-
тўғри
халқаро
йўлларда
ташувчилар
фаолиятига
ҳам
ижобий
таъсир
қилади
.
Шу
билан
бирга,
замонавий
ТЛМ
барпо
этиш
ҳам
мамлакат
экспорт
салоҳиятини
ошишига
хизмат
қилади
.
Фойдаланилган
адабиётлар
рўйхати:
1.
Ўзбекистон
Республикасининг
“Ўзбекистон
Республикасининг
Божхона
кодексини
тасдиқлаш
тўғрисида”
2016
йил
20
январдаги
ЎРҚ
-400-
сон
Қонуни
.
2.
Ўзбекистон
Республикасининг
“Темир
йўл
транспорти
тўғрисида”
1999
йил
15
апрелдаги
ЎРҚ
-766-I-
сон
Қонуни
..
3.
Ўзбекистон
Республикасининг
“Автомобиль
транспорти
тўғрисида”
1998
йил
29
августдаги
ЎРҚ
-674-I-
сон
Қонуни
.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
12
4.
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2019
йил
9
декабрдаги
“Ўзбекистон
Республикаси
йўл
хўжалиги
тизимини
чуқур
ислоҳ
қилиш
чора
-
тадбирлари
тўғрисида”ги
ПФ
-5890-
сон
Фармони.
5.
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2019
йил
1
февралдаги
“Транспорт
соҳасида
давлат
бошқаруви
тизимини
тубдан
такомиллаштириш
чора
-
тадбирлари
тўғрисида”
ПФ
-5647-
сон
Фармони.
6.
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2017
йил
7
февралдаги
“Ўзбекистон
Республикасини
янада
ривожлантириш
бўйича
Ҳаракатлар
стратегияси
тўғрисида”
ПФ–
4947-
сон
Фармони.
7.
Sobirovna, Dilorom Kosimova, and Adashev Azimjon O'rinboyevich.
"Directions for increasing product competitiveness in industrial enterprises."
Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR) 8.7 (2019): 29-35.
8.
Abrorjon, Kucharov, and Ishmanova Dinora. "XALqARO BIZNESDA
GLOBALLASHUVNING ROLI." Архив научных исследований 1.1 (2021).
9.
Rahman, Yahia Abdul. "The Art of Islamic Banking and Finance: Tools and
Techniques for Community-Based Banking." (2010).
10.
Kucharov, Abrorzhon S., Elvira A. Kamalova, and Dinora Nurmamad. "7
State Regulation of Competitive Relations." New Institutions for Socio-Economic
Development: The Change of Paradigm from Rationality and Stability to
Responsibility and Dynamism 5 (2021): 63.
11.
Хўжаев, Фазлиддин Элмуродович. "БУХОРО ВИЛОЯТИДА
МАҲСУЛОТЛАР ЭКСПОРТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ТИЗИМИНИ САМАРАЛИ
БОШҚАРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ." Иқтисодиётда инновация 10.3 (2020).
12.
Маҳмудова,
Нозимахон
Бахриддинхонова.
"ХИЗМАТЛАР
БОЗОРИНИ МОҲИЯТИ ВА ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИНИ ХУҚУҚИЙ
АСОСЛАРИНИ ЯРАТИЛИШИ." EDITORIAL BOARD (2022): 182.
13.
Хажиев, Бахтиёр, Бекзод Мамарахимов, and Қувондиқ Шарипов.
"Иқтисодиёт_назарияси_УМК." Архив научных исследований 10 (2020).
14.
Абдуллаева, М. (2020). Теоретические аспекты определения,
развития цифровой экономики и её зарождение в Республике Узбекистан.
In
Library,
20(3),
21
–27.
Извлечено
от
https://inlibrary.uz/index.php/archive/article/view/8759