586
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
SANOAT TARMOG‘I IQTISODIY SAMARADORLIGINI BAHOLASH
USULLARI VA ULARNI TAKOMILLASHTIRISH
Kasimov Azamat Abdukarimovich
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti, mustaqil izlanuvchisi (DSc)
a.kasimov@tsue.uz
Annotatsiya:
Ushbu maqolada sanoat tarmog‘ining iqtisodiy samaradorlik
ko‘rsatkichlari va ularni hisoblash usullari batafsil o‘rganilgan. Bu borada mavjud
usullardan foydalanib, ularning takomillashtirilgan usullari hamda chegaraviy
mezonlari taklif etilgan. Shuningdek, mazkur usullar asosida sanoat tarmog‘i resurslari
iqtisodiy samaradorligi baholanib, tahlil qilingan. Bundan tashqari, sanoat
tarmog‘ining iqtisodiy samaradorligini oshirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqilgan.
Kalit so‘zlar:
sanoat, samaradorlik, sanoat tarmog‘i iqtisodiy samaradorligi,
baholash usullari, baholash mezonlari.
METHODS OF EVALUATING THE ECONOMIC EFFICIENCY OF THE
INDUSTRY NETWORK AND THEIR IMPROVEMENT
Kasimov Azamat Abdukarimovich
Tashkent State University of Economics, independent study (DSc)
a.kasimov@tsue.uz
Abstract
: In this article, the indicators of economic efficiency of the industrial
sector and their calculation methods are studied in detail. In this regard, using the
existing methods, their improved methods and threshold criteria are proposed. Also,
based on these methods, the economic efficiency of the resources of the industrial
sector was evaluated and analyzed. In addition, proposals for increasing the economic
efficiency of the industrial sector have been developed.
Keywords: industry, efficiency, economic efficiency of the industrial sector,
evaluation methods, evaluation criteria.
МЕТОДЫ ОЦЕНКИ ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ЭФФЕКТИВНОСТИ
ПРОМЫШЛЕННОЙ СЕТИ И ИХ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ
Касимов Азамат Абдукаримович
Ташкентский государственный экономический университет,
самостоятельное
обучение (доктор наук)
587
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
a.kasimov@tsue.uz
Аннотация:
В данной статье подробно исследованы показатели
экономической эффективности промышленного сектора и методы их расчета. В
связи с этим с использованием существующих методов предложены их
усовершенствованные методы и пороговые критерии. Также на основе этих
методов оценена и проанализирована экономическая эффективность ресурсов
промышленного сектора. Кроме того, разработаны предложения по повышению
экономической эффективности промышленного сектора.
Ключевые слова
:
промышленность, эффективность, экономическая
эффективность промышленного сектора, методы оценки, критерии оценки.
KIRISH
Jahonda kechayotgan global inqiroz va geosiyosiy vaziyatning hozirgi sharoitida
sanoat tarmog‘ida iqtisodiy va texnologik samaradorlik darajasi pasayishi, xususan
tarmoqda mehnat va boshqa iqtisodiy resurslar samaradorligining kamayishi
kuzatilmoqda.
Vaholanki,
sanoat ishlab chiqarishda samaradorlikning oshishi har doim
jamiyatlarning uzoq muddatli farovonligi va rivojlanish imkoniyatlarining asosiy
ko‘rsatkichi bo‘lib kelgan. Jumladan, sanoat mahsulotlarining YaIMdagi ulushi
Germaniyada 24,4 foiz, Polshada 25,2 foiz, Shveysariyada 20,7 foiz, Italiyada 20,4
foiz, Qozog‘istonda 28,6 foiz [8]
hamda O‘zbekistonda 26,7 foizni, shuningdek jami
bandlikning Xitoyda 32 foiz, Germaniya va Italiyada 27 foiz, Yaponiyada 24 foiz,
Qozog‘istonda 22 foiz va O‘zbekistonda 13,5 foizni tashkil etadi [9].
Shu boisdan,
mamlakatimizda keyingi yillarda sanoatning mavjud
salohiyatlaridan samarali foydalanish va yanada rivojlantirish, sanoat ishlab
chiqarishni modernizatsiyalash va mahsulotlarni diversifikatsiyalash, jarayonlarni
raqamlashtirish, investitsion jozibadorligini oshirish, mavjud omillardan samarali
foydalanish asosida tarmoq samaradorligini oshirish hisobiga iqtisodiyotni barqaror
rivojlantirish hamda aholi turmush darajasini yaxshilash, bandlikni ta’minlashda
sanoatning ulushini oshirish bo‘yicha jadal islohotlar amalga oshirilmoqda.
O‘zbekistonda
“O‘zbekiston-2030”
strategiyasi doirasida
“Sanoatning
“drayver” sohalarini rivojlantirish va hududlarning sanoat salohiyatini to‘liq ishga
solish, sanoatda qo‘shilgan qiymat hajmini 45 milliard dollarga yetkazish va 2,5
millionta yuqori daromadli ish o‘rinlarini yaratish, sanoatda ishlab chiqariladigan
texnologik mahsulotlar ulushini 25 foizdan 32 foizga yetkazish, qayta ishlash sanoatida
mehnat unumdorligini 2 barobar oshirish” kabi muhim vazifalar belgilab berilgan [1].
Mazkur vazifalarning samarali ijrosini ta’minlash maqsadida mamlakatimizda mavjud
sanoat salohiyatini chuqur tahlil qilish, ulardan samarali foydalanish va yanada
barqaror rivojlanishini ta’minlash, unga ta’sir qiluvchi omillarni tanlash va holatini
588
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
iqtisodiy jihatdan baholash, shuningdek istiqboldagi prognoz ko‘rsatkichlarini ishlab
chiqish orqali ilmiy asoslangan taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishni talab
etilmoqda. Bu esa mazkur tadqiqot mavzusining dolzarbligini ifodalaydi.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Sanoat tarmog‘ining ma’lum bir davrdagi rivojlanish darajasini o‘rganish,
ayniqsa ularning tashqi ta’sirlarga chidamliligini baholash va og‘ir sharoitlarda
iqtisodiy o‘sishga ega va rivojlanishda davom etayotgan tarmoqlarini aniqlash
imkonini beradi [2]. Shu bilan birga, samaradorlik ko‘rsatkichlari asosida baholash
tarmoq faoliyati bo‘yicha “kirish” va “natijalar” o‘rtasidagi bog‘liqlikni ifodalaydi.
Shuningdek, hamma turli xil mahsulotlar uchun resurslar qanday taqsimlanishi va
ishlatilishini yaxshiroq tushunishga yordam beradi [3]. Bundan tashqari, sanoat ishlab
chiqarishi samaradorligini baholash moddiy va mehnat resurslarini hamda vaqtni tejash
choralarini samarali tashkil etishda qo‘l keladi [4].
M.Mojaverian fikricha, har bir tarmoqdagi iqtisodiy o‘sish shu tarmoqning
ishlab chiqarish hajmini oshirishni taqozo etadi. Ishlab chiqarish va ta’minot
nazariyalariga ko‘ra, ishlab chiqarishni ikki yo‘l bilan oshirish mumkin: birinchidan,
ko‘proq ishlab chiqarish omillarini qo‘llash orqali ishlab chiqarishni oshirish hamda
ikkinchidan, ilg‘or texnologiyalarni qo‘llash va ishlab chiqarish omillaridan samarali
foydalanish orqali ishlab chiqarishni oshirish mumkin [5].
Fikrimizcha, aynan bugungi noaniqlik va bozor iqtisodiyoti sharoitida yuqorida
ta’kidlangan “ikkinchi nazariya”ga asosan ishlab chiqarish hajmini oshirish maqsadga
muvovofiqdir. Chunki, resurslar cheklangan va o‘z-o‘zidan ularning tannarxi oshishda
davom etmoqda. Bu esa sanoatda resurslardan samarali va optimal variantda
foydalanishni taqozo etsa, ushbu jarayon esa tarmoq bo‘yicha iqtisodiy samaradorlikni
baholash asosida amalga oshiriladi.
Ammo, amaliyotda sanoat tarmog‘ining iqtisodiy samaradorligi yagona
metodologiya yoki bitta usulda baholanmaydi. Chunki, bu murakkab jarayon bo‘lib,
ya’ni murakkabligi shundaki birinchidan foydalanilayotgan omillarni real vaqt
oralig‘ida o‘lchash yoki natijalarni (ko‘rsatkichlarni) aniq hisoblash imkoni to‘liq
mavjud emas, shuningdek ayrim omillarni umuman o‘lchab bo‘lmaydi (masalan, sifat
omillari va ekologik omillar). Shu boisdan, bu borada turlicha ilmiy qarashlar mavjud.
Xususan, A.T.Trofimovaning fikricha ham sanoatning iqtisodiy samaradorligi
aynan bir ko‘rsatkich bilan emas, balki, iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlari tizimi
dinamikasi asosida baholanishi lozim. Shu jumladan, mehnat unumdorligi, kapital
samaradorligi, material samaradorligi, xarajat ko‘rsatkichlari, ishlab chiqarish
birligining zaxira sig‘imi, moddiy iste’mol, ish haqi intensivligi kabilar. A.Trofimova
o‘z tadqiqotlarida sanoaning iqtisodiy samaradorligini baholash metodikasini
quyidagicha ifodalaydi [6] (1-rasm).
589
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
1-rasm. Sanoat tarmog‘ining iqtisodiy samaradorligini baholash metodikasi
Iqtisodchi N.S.Kalita va G.I.Mansurovlar iqtisodiy samaradorlikni baholashning
umumlashtirilgan metodologiyalar asosida baholashda quyidagilarni hisobga olish
lozimligini ta’kidlashgan [7]:
- mehnat va moddiy xarajatlarni tejashni hisobga olgan holda xarajatlarni
kamaytirish;
- ishlab chiqarish hajmi va mehnat unumdorligining o‘sish sur’atlariga erishish;
- asosiy ishlab chiqarish fondlaridan samarali foydalanish natijasida yuzaga
keladigan kapital qo‘yilmalarni shartli ravishda tejash;
- boshqaruvning butun tuzilmasi va tashkil etilishini takomillashtirish natijasida
yuzaga keladigan boshqaruv xarajatlarini tejash.
Yuqorida ta’kidlanganidek, sanoat tarmog‘ining iqtisodiy samaradorligini
faoliyat yo‘nalishlari bo‘yicha ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Jumladan:
- boshqaruv samaradorligi;
- iqtisodiy samaradorlik;
- moliyaviy samaradorlik;
- innovatsion samaradorlik;
Sanoat tarmog’ining
iqtisodiy samaradorligini
baholash metodikasi
Sanoat tarmog’ining
mavjud texnik-iqtisodiy
ko’rsatkichlari
Asosiy ishlab chiqarish
fondlaridan
foydalanishning iqtisodiy
Moddiy resurslardan
foydalanishning iqtisodiy
samaradorligi
Mehnat resurslaridan
foydalanishning iqtisodiy
samaradorligi
Asosiy fondlar
samaradorligi dinamikasi:
tijorat mahsulotlari uchun
haqiqiy sof mahsulot
Moddiy resurslar
samaradorligi dinamikasi:
tijorat mahsulotlari uchun
haqiqiy sof mahsulot
Mehnat unumdorligi
dinamikasi: tijorat
mahsulotlari uchun
haqiqiy sof mahsulot
Sanoat tarmog’ining
iqtisodiy samaradorligini
baholash:
intensiv yo’nalish,
590
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
- investitsion samaradorlik;
- ijtimoiy samaradorlik.
METODOLOGIYA
Ushbu tadqiqotda canoat tarmog‘ining iqtisodiy samaradorligini baholashning
usullari va ularni takomillashtirish bo‘yicha empirik tadqiqotlar hamda nazariy
qarashlar o‘rganilgan. Shuningdek, empirik tadqiqotlar va nazariy qarashlardan kelib
chiqib, canoat tarmog‘ining iqtisodiy samaradorligini baholashning usullari
takomillashtirilgan. Tadqiqotda tahlil va sintez, deduksiya va induksiya, jadval, grafik,
iqtisodiy-matematik usullardan, shuningdek mavzuga oid mahalliy va xorijiy olimlar
ishlaridan foydalanilgan.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Yuqorida ta’kidlanganidek,
sanoat tarmog‘i samaradorligini yanada oshirishda
iqtisodiy samaradorlik (
ef
E
) muhim ko‘rsatkichlar bo‘lib, klassik va noklassik
iqtisodiyot nazariyalariga ko‘ra, u umumiy ko‘rinishda quyidagicha ifodalanadi.
F
R
E
ef
=
(1)
bu yerda,
R
– jami daromad,
F
– jami resurslar.
Mazkur formula iqtisodiy samaradorlikni baholashning umumiy ifodasi bo‘lib,
uning tarkibiy qismlarini quyidagi baholash usullari tashkil etadi.
1) Sanoat tarmog‘ida asosiy va aylanma fondlar (qaytimi) samaradorligi (
f
b
E
va
f
w
E
).
BF
Q
E
f
b
=
(2)
bu yerda,
Q
– sanoat mahsulotlari hajmi,
BF
– asosiy fondlarning yillik
o‘rtacha qiymati.
WF
Q
E
f
w
=
(3)
bu yerda,
WF
– aylanma fondlarning yillik o‘rtacha qiymati.
2) Sanoat tarmog‘ida kapital samaradorligi (
k
E
).
K
Q
E
k
=
(4)
bu yerda,
K
– kapital hajmi.
3) Sanoat tarmog‘ida mehnat unumdorligi (
p
L
).
L
Q
L
p
=
(5)
bu yerda,
L
– mehnat sarfi.
591
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
Sanoat tarmog‘ida foydalaniladigan barcha resurslar bo‘yicha bundan
baholashni amalga oshirish mumkin.
Shuningdek, bozor iqtisodiyoti sharoitida sanoat korxonalarida aylanma
mablag‘lardan foydalanish samaradorligini iqtisodiy jihatdan baholash muhim
ahamiyatga ega. Chunki, kuchli raqobatga asoslangan bunday sharoitda
korxonalarning chekli daromadi chekli xarajatiga teng bo‘ladi (
MC
MR
=
). Bu esa
korxonaning eng yuqori samaradorlikka erishishi mumkin bo‘lgan optimal holatini
ifodalaydi.
Demak, har bir sanoat korxonasi bo‘yicha “u yuqori samaradorlikka erishishi
mumkin bo‘lgan optimal holatdami yoki yo‘q?” degan savolga javob topish zarur.
Bunda sanoat korxonalari faoliyati samaradorligini moliyaviy jihatdan baholash
umumiy baholash metodi bo‘lib, bu korxona moliyaviy resurslardan optimal
foydalanayotganligini
ifodalamaydi.
Shuning
uchun
sanoat
korxonalarida
foydalanilayotgan har bir moliyaviy resurs (omil)dan foydalanish samaradorligini
iqtisodiy jihatdan baholash maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Mazkur tadqiqotdan kelib chiqib, sanoat tarmog‘ining iqtisodiy samaradorligini
baholashning asosiy ko‘rsatkichlari bo‘lgan asosiy va aylanma fondlar (qaytimi)
samaradorligi, kapital samaradorligi, mehnat unumdorligi, investitsiya qaytimi
samaradorligi va innovatsion samaradorligi ko‘rsatkichlarini hisoblashning quyidagi
usullarini taklif etamiz (1-jadval).
1-jadval
Sanoat tarmog‘ining iqtisodiy samaradorligini baholash ko‘rsatkichlari va
ularni hisoblash usullari
Samaradorlik
ko‘rsatkichi
Hisoblash usuli
Izoh
Asosiy fondlar
samaradorligi (
f
b
E
)
100
/
1
BF
Q
E
f
b
−
=
Q
– sanoat mahsulotlari
hajmi,
BF
– asosiy
fondlarning yillik o‘rtacha
qiymati.
Aylanma fondlar
samaradorligi (
f
w
E
)
100
/
1
WF
Q
E
f
w
−
=
WF
– aylanma
fondlarning yillik o‘rtacha
qiymati.
Kapital samaradorligi (
k
E
)
100
/
1
K
Q
E
k
−
=
K
– kapital hajmi.
Mehnat unumdorligi (
p
L
)
100
/
1
L
Q
L
p
−
=
L
– mehnat sarfi.
Investitsiya qaytimi
samaradorligi (
ef
w
I
)
w
ef
w
K
Q
I
∆
=
, →
2
1
Q
Q
≤
Q
∆
– qo‘shimcha ishlab
chiqarish xajmi,
1
Muallif tomonidan ishlab chiqilgan.
592
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
(investitsiyalarning har aylanish
sikliga to‘g‘ri keladigan
qo‘shimcha mahsulot hajmi)
w
K
– aylanma
mablag‘larning
aylanuvchanligi.
Innovatsion samaradorlik (
ef
inn
In
)*
4
2
2
2
2
ef
inn
ef
inn
ef
inn
ef
p
ef
inn
T
PR
AC
L
In
+
+
+
=
ef
p
L
– salohiyatli kadrlar
hissasi,
ef
inn
AC
– innovatsion
faoliyat hissasi,
ef
inn
PR
– innovatsion
mahsulot hissasi,
ef
inn
T
– innovatsion
texnologiyalar hissasi.
Izoh:
* mazkur ko‘rsatkichni hisoblashda foydalanilgan integral ko‘rsatkichlar
quyidagicha aniqlanadi.
1) Calohiyatli kadrlar hissasi (
ef
p
L
).
t
p
ef
p
L
L
L
=
(6)
bu yerda,
p
L
– sanoatda band bo‘lgan malakali xodimlar soni (yoki ularning
mehnat sarfi),
t
L
– sanoatda band bo‘lgan jami xodimlar soni.
2) Innovatsion faoliyat hissasi (
ef
inn
AC
).
t
inn
ef
inn
AC
AC
AC
=
(7)
bu yerda,
inn
AC
– yangi tashkil etilgan innovatsion faoliyatlar (yo‘nalishlar) soni,
t
AC
– jami faoliyatlar (yo‘nalishlar) soni.
3) Innovatsion mahsulotlar hissasi (
ef
inn
PR
).
t
inn
ef
inn
PR
PR
PR
=
(8)
bu yerda,
inn
PR
– yangi ishlab chiqarilayotgan innovatsion mahsulotlar
(xizmatlar) hajmi,
t
PR
– jami mahsulotlar (xizmatlar) hajmi.
4) Innovatsion texnologiyalar hissasi (
ef
inn
T
).
t
inn
ef
inn
T
T
T
=
(9)
bu yerda,
inn
T
– yangi kiritilgan innovatsion texnologiyalar,
t
T
– jami
texnologiyalar.
Taklif etilayotgan (2-jadval) sanoat tarmog‘ining iqtisodiy samaradorligini
baholash ko‘rsatkichlarining chegaraviy mezonlarini qiyidagicha ifodalash mumkin.
593
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
2-jadval
Sanoat tarmog‘ining iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlarining baholash
mezonlari va chegaraviy qiymatlari
№
Baholash
ko‘rsatkichlari
Baholash mezonlari va chegaraviy qiymatlari
1
Asosiy fondlar
samaradorligi
(
f
b
E
)
Ushbu ko‘rsatkich
1
<
≤
∞
−
f
b
E
interval qiymatlarini qabul qiladi
va uni quyidagi chegaraviy mezonlar bo‘yicha 4 ta tartib bo‘yicha
baholash mumkin:
- samaradorlik darajasi nol, bunda
1
=
f
b
E
bo‘lsa;
- samaradorlik darajasi past, bunda
1
<
<
0
f
b
E
bo‘lsa;
- samaradorlik darajasi o‘rta, bunda
0
=
f
b
E
bo‘lsa;
- samaradorlik darajasi yuqori, bunda
0
<
f
b
E
←
∞
−
bo‘lsa.
2
Aylanma fondlar
samaradorligi
(
f
w
E
)
Ushbu ko‘rsatkich
1
<
≤
∞
−
f
w
E
interval qiymatlarini qabul qiladi
va uni quyidagi chegaraviy mezonlar bo‘yicha 4 ta tartib bo‘yicha
baholash mumkin:
- samaradorlik darajasi nol, bunda
1
=
f
w
E
bo‘lsa;
- samaradorlik darajasi past, bunda
1
<
<
0
f
w
E
bo‘lsa;
- samaradorlik darajasi o‘rta, bunda
0
=
f
w
E
bo‘lsa;
- samaradorlik darajasi yuqori, bunda
0
<
f
w
E
←
∞
−
bo‘lsa.
3
Kapital
samaradorligi
(
k
E
)
Ushbu ko‘rsatkich
1
<
≤
∞
−
k
E
interval qiymatlarini qabul qiladi va
uni quyidagi chegaraviy mezonlar bo‘yicha 4 ta tartib bo‘yicha
baholash mumkin:
- samaradorlik darajasi nol, bunda
1
=
k
E
bo‘lsa;
- samaradorlik darajasi past, bunda
1
<
<
0
k
E
bo‘lsa;
- samaradorlik darajasi o‘rta, bunda
0
=
k
E
bo‘lsa;
- samaradorlik darajasi yuqori, bunda
0
<
k
E
←
∞
−
bo‘lsa.
4
Mehnat
unumdorligi
(
p
L
)
Ushbu ko‘rsatkich
1
<
≤
∞
−
p
L
interval qiymatlarini qabul qiladi va
uni quyidagi chegaraviy mezonlar bo‘yicha 4 ta tartib bo‘yicha
baholash mumkin:
- samaradorlik darajasi nol, bunda
1
=
p
L
bo‘lsa;
- samaradorlik darajasi past, bunda
1
<
<
0
p
L
bo‘lsa;
- samaradorlik darajasi o‘rta, bunda
0
=
p
L
bo‘lsa;
- samaradorlik darajasi yuqori, bunda
0
<
p
L
←
∞
−
bo‘lsa.
5
Investitsiya
qaytimi
samaradorligi
(
ef
w
I
)
Ushbu ko‘rsatkich
t
w
ef
w
K
I
≤
≤
0
interval qiymatlarini qabul qiladi va
uni quyidagi chegaraviy mezonlar bo‘yicha 4 ta tartib bo‘yicha
baholash mumkin:
- samaradorlik darajasi nol, bunda
0
=
ef
w
I
bo‘lsa;
2
Muallif tomonidan ishlab chiqilgan.
594
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
- samaradorlik darajasi o‘rta, bunda
t
w
ef
w
K
I
2
1
=
bo‘lsa;
- samaradorlik darajasi yuqori, bunda
t
w
ef
w
K
I
→
intiladi;
- samaradorlik darajasi eng yuqori (max), bunda
t
w
ef
w
K
I
=
bo‘lsa.
t
w
K
– t-davrdagi aylanma mablag‘lar hajmi.
6
Innovatsion
samaradorlik
(
ef
inn
In
)
Ushbu ko‘rsatkich
∞
→
≤
ef
inn
In
0
qiymatlarni qabul qilib, uning
qiymati qanchalik
1
→
ef
inn
In
intilsa, shunchalik innovatsion
samaradorlik “yuqori” bo‘ladi va aksincha.
Yuqorida taklif etilayotgan sanoat tarmog‘ining iqtisodiy samaradorlik
ko‘rsatkichlari, ularning baholash mezonlari va chegaraviy qiymatlari sanoat tarmog‘i
(korxonalari)ning
iqtisodiy
samaradorligini baholash uslubiyatini yanada
ta’komillashtirish va uni baholash natijalarining aniqlilik darajasini oshishiga xizmat
qiladi.
Yuqorida keltirilgan sanoat tarmog‘i resurslarining samaradorlik ko‘rsatkichlari
ananaviy usullar asosida baholandi. Mazkur ko‘rsatkichlar yuqorida ta’kidlanganidek
sanoat tarmog‘ining iqtisodiy samaradorligiga ta’sir qiluvchi ichki (ekstensiv) omillar
hisoblanadi (3-jadval).
3-jadval
Sanoat tarmog‘ining iqtisodiy samaradorligiga ta’sir qiluvchi ichki (intensiv)
omillar
Yillar
Sanoat tarmog‘ida inves-
titsiyalar samaradorligi,
mlrd. so’m
Sanoat tarmog‘ida asosiy
fondlar samaradorligi,
mlrd. so’m
Sanoat tarmog‘ida mehnat
unumdorligi, mlrd.
so’m/ming kishi
mavjud usul
yangi usul
mavjud usul
yangi usul
mavjud usul
yangi usul
2010
7,84
0,922
1,50
0,985
23,74
0,763
2011
7,66
0,923
1,53
0,985
29,00
0,710
2012
7,12
0,929
1,49
0,985
34,47
0,655
2013
6,81
0,932
1,45
0,985
41,47
0,585
2014
6,05
0,939
1,42
0,986
48,38
0,516
2015
5,50
0,945
1,43
0,986
55,18
0,448
2016
5,71
0,943
1,18
0,988
62,07
0,379
2017
4,53
0,955
1,29
0,987
81,46
0,185
2018
3,93
0,961
1,39
0,986
130,53
-0,305
2019
3,36
0,966
1,46
0,985
177,07
-0,771
2020
3,92
0,961
1,31
0,987
203,78
-1,038
2021
4,63
0,954
1,29
0,987
244,77
-1,448
2022
4,72
0,953
1,32
0,987
305,57
-2,056
2023
3,49
0,965
1,37
0,986
358,61
-2,586
3
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika agentligi ma’lumotlari asosida muallif hisob-kitobi.
595
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
Taklif etilayotgan usullar asosida hisoblanadigan samaradorlik ko‘rsatkichlari
qabul qiladigan interval qiymatlarining chegaraviy mezonlaridan foydalanib, 4 ta tartib
bo‘yicha sanoat tarmog‘i rerurslari samaradorlik darajalari quyidagicha baholandi:
1) Sanoat tarmog‘ida investitsiyalar samaradorligi baholashning ikkinchi tartibli
mezoniga mos kelib, ya’ni, tarmoqda investitsiyalarning “samaradorlik darajasi past”
mezoni bilan baholandi;
2) Sanoat tarmog‘ida asosiy fondlar samaradorligi ham baholashning ikkinchi
tartibli mezoniga mos kelib, ya’ni, tarmoqda asosiy fondlarning “samaradorlik darajasi
past” mezoni bilan baholandi;
3) Sanoat tarmog‘ida mehnat unumdorligi baholashning uchinchi va to‘rtinchi
tartibli mezonlariga mos kelib, ya’ni, tarmoqda mehnat unumdorligi 2010-2017 yillar
mobaynida “samaradorlik darajasi o‘rta” va 2018-2023 yillarda “samaradorlik darajasi
yuqori” mezoni bilan baholandi.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Demak, investitsiya samaradorligini baholash bo‘yicha hisob-kitoblar 2010-
2023 yillarda sanoat tarmog‘ida asosiy kapitalga o‘zlashtirilgan investitsiyalar
samaradorligi bo‘yicha pasayish tendensiyalari kuzatildi. Ushbu holatni quyidagilar
bilan izohlash mumkin:
- sanoat tarmog‘iga kiritilgan investitsiyalar hajmining oshishi asosan so‘ngi 5-
6 yillik to‘g‘ri keladi. Shuningdek, ularning katta qismi o‘rta va uzoq muddatli yirik
investitsion loyihalar hisoblanadi. Mazkur loyihalar bo‘yicha yo‘naltirilgan
investitsiyalar qaytimi albatta loyiha to‘la quvvatda ishga tushirilgandan so‘ng
boshlaladi, ya’ni, bu yerda “log”lar mavjud;
- tarmoqqa kiritilgan investitsiyalarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab chiqarish
jarayoniga emas, balki, noishlab chiqarish maqsadlarida foydalanilganligi, masalan:
bino, ofes, boshqaruv uchun qimmat baho inventarlar xaridi kabilarga
yo‘naltirilganligi;
- investitsiyalarning aksariyat qismi texnika va toxnologiyalar xaridiga
yo‘naltirilganligi, ma’lumki, texnologiyalar yuqori qiymatga ega bo‘lib, bunday
holatda investitsiyalar hajmi ishlab chiqarish hajmiga nisbatan yuqori miqdorni tashkil
etadi. Bu esa o‘z-o‘zidan investitsiya samaradorligining pasayishiga olib keladi.
Sanoat tarmog‘ining iqtisodiy samaradorligiga ta’sir qiluvchi omillarni kelib
chiqish manbasi va ta’sir yetish mumkin yoki mumkin emasligi bo‘yicha ikki guruhga
ajratish maqsadga muvofiq. Ya’ni,
1) ichki omillar, ya’ni, boshqarish mumkin bo‘lgan omillar (o‘z navbatida ularni
ham ikki xil yondoshuv bo‘yicha ajratib olish lozim):
a) ekstensiv omillar (miqdoriy ko‘rsatkichlar);
596
BUXGALTERIYA HISOBI VA AUDIT
“RAQAMLI IQTISODIYOT” ILMIY-ELEKTRON JURNALI | 7-SON
WWW.INFOCOM.UZ
b) intensiv omillar (nisbiy ko‘rsatkichlar).
2) tashqi omillar, ya’ni, boshqarib bo‘lmaydigan omillar ajritib o‘rganish va
tahlil qilish lozim;
Tadqiqot davomida sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmiga ta’sir qiluvchi
omillar ta’siri miqdoriy jihatdan baholandi. Xususan, ichki (ekstensiv) omillar:
investitsiyalar hajmi (3,61), asosiy fondlarning yillik o‘rtacha qiymati (0,96), band
bo‘lganlar soni (1819,57), sanoat korxonalari soni (8,19) hamda ichki (intensiv)
omillar: investitsiyalar samaradorligi (53,46), mehnat unumdorligi (1,04), shuningdek,
tashqi omillar: sanoat mahsulotlari eksporti (0,98), sanoat mahsulotlari importi (1,58),
aholi real daromadlari hajmi (1,08) kabi omillar miqdoriy ta’siri baholandi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.
О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023 yil 11 sentabrdagi
“О‘zbekiston
–
2030” Strategiyasi tо‘g‘risida”gi PF
-158-sonli farmoni. www.lex.uz
2.
Шаsкий А.А. Региональное развитие промышленности в Российской
Федераsии в условиях санкsий и ограничений // УПРАВЛЕНИЕ T. 11 № 2 / 2023.
С. 172
3.
Shahnavazi, A. (2017). Determining the efficiency rank of irrigated crops in
Iranian agricultural sector. Iranian Journal of Agricultural Economics and
Development Research, 48 (2), 227-240.
4.
Котылева Н.Ю. Экономическая эффективност деятельности
промышленных предприятий, ее оsенка и прогнозирование в современных
условиях хозяйствования. Дисс. автореф. к.э.н., Орел.
-
1998 г. 176 с.
5.
Mojaverian M. (2003). Estimation of Malmquist productivity index for
strategic crops over the 1990-2000 period. Agricultural Economics and Development,
11 (43 and 44), 143-162.
6.
Трофимова А.Т. Особенности методики оsенки экономической
эффективности производства в современных условиях // Вестник ТГАСУ №2,
2005. 60-
61 с.
7.
Калита Н.С., Манsуров Г.И. Соsиалистическое производственное
объединение. М.: Экономика, 1972. С.91
8.
https://w3.unece.org/PXWeb/ru/CountryRanking?IndicatorCode=11
9.
https://data.worldbank.org/indicator/SL.IND.EMPL.ZS
10.
https://stat.uz
