Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Units expressing personal mental state in Uzbek language
Niluzar AKHMEDOVA
Renaissance Educational University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received March 2024
Received in revised form
10 April 2024
Accepted 25 April 2024
Available online
25 July 2024
This article discusses the classification of units of the Uzbek
language that express a person’s mental state. The linguistic
meaning and semantics of such units presented in various
groups of words are analyzed.
2181-3663
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss3-pp1-4
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
Psycholinguistics,
feeling,
emotion,
upset,
happy,
sadness,
depression,
crying.
O‘zbek tilidagi shaxs ruhiy holatini ifodalovchi birliklar
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
psixolingvistika,
hissiyot,
emotsiya,
xafa bo‘lish,
xursand bo‘lish,
g‘am
-
qayg‘u,
siqilish,
yig‘lash.
Mazkur maqolada o‘zbek tilidagi shaxs ruhiy holatini
ifodalovchi birliklar tasniflanishi muhokama qilinadi. Ruhiy
holatni ifodalovchi
birliklar turli so‘z turkumlari kesimida
ifodalanadi va til birliklarining lisoniy ahamiyati hamda
semantikasi tahlil qilinadi.
1
Teacher, Renaissance Educational University.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
2
Единицы, выражающие личностное психическое
состояние в узбекском языке
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
психолингвистика,
чувство,
эмоция,
огорчение,
радость,
печаль,
депрессия,
плач.
В данной статье рассматривается классификация
единиц узбекского языка, которые выражают психическое
состояние человека. Анализируется языковое значение и
семантика таких единиц, представленных в различных
группах слов.
KIRISH
Ruhiy holat tushunchasi inson ongidagi turli tashqi ta’sirlar natijasida paydo bo‘ladigan
fiziologik hodisalar hisoblanadi. N.D. Levitov fikriga ko‘ra, shaxs ruhiy holati “inson
yashashi
mumkin bo‘lgan potensial usullardan biridir. U fiziologik darajadagi ma’lum energiya sifatlari
va har birimizga atrofimizdagi dunyoga turlicha qarashni ta’minlaydigan psixologik filtrlar
tizimi bilan belgilanadi”.
Mazmun-
mohiyatiga qarab, ruhiy holat turli ko‘rinishlarda
ifodalanadi. Inson so‘zlarida, fikrlarida, imo
-ishoralarida ham ruhiy holat tushunchasi
ifodalanishi mumkin. Badiiy asarlarda shaxs ruhiy holati turli so‘z turkumlari yordamida
ifodalanadi. Bundan tashqari, inson hissiyotlari ham ma’lum bir so‘zlar, so‘z birikmalari, gaplar
yordamida bayon etiladi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYASI
Ruhiy holatni ifodalovchi birliklar tushunchasi asosan psixolingvistika fani
orqali o‘rganiladi. Psixolingvistika sohasida V.P.
Belyanin, N.D. Levitov, L.S. Vigotskiy,
M.
Yo‘ldoshev, N.
Mahmudovlar ilmiy izlanishlar olib borganlar. Shular orasidan asosan
V.P. Belyanin bir qancha asarlar yozib, ruhiy holat tushunchasi, tasnifi, ifodalanishiga doir
tushunchalar berib o‘tgan. Ruhiy holat –
bu tashqi ta’sirlar yordamida inson organizmida sodir
bo‘ladigan turli xildagi psixik ko‘rinishlar belgisidir.
Inson dunyoga kelibdiki, atrof-muhitdagi
ichki va tashqi ta’sirlar yordamida turli ruhiy jarayonlarni boshdan kechiradi. Ruhiy holat
inson tanasida turli xil ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. Hissiyotlar, emosiyalar, xafa bo‘lish,
xursand bo‘lish, g‘am
-
qayg‘u, siqilish, yig‘lash, kulgu, xavotir va shu kabilar inson ruhiy
holatining turli ko‘rinishlari hisoblanadi.
Ruhiy holat
–
bu insonning ruhiy ko‘rinishi hisoblanadi. Ruhiy holatlar idrok, og‘riq,
zavq, e’tiqod, istak, niyat, his
-
tuyg‘u va xotirani o‘z ichiga olgan sinflardan tashkil topgan.
Ushbu atamaning aniq ta’rifi haqida munozaralar mavjud. Gnosemik yondashuvlarga ko‘ra,
psixik holatlarning asosiy belgisi shundaki, ularning subyekti imtiyozli epistemik kirish
huquqiga ega, boshqalari esa ularning mavjudligini faqat tashqi belgilar orqali xulosa qilishlari
mumkin. Ongga asoslangan yondashuvlar barcha ruhiy holatlarning o‘zlari ongli ekanligini
yoki ongli holatlarga to‘g‘ri munosabatda bo‘lishini ta’minlaydi. Boshqa tomondan, niyatga
asoslangan yondashuvlar ongning obyektlarga murojaat qilish va dunyoni aqliy belgi sifatida
ko‘rsatish kuchini ko‘radi.
Funksionalistik yondashuvlarga ko‘ra, ruhiy holatlar ularning ichki xususiyatlaridan
qat’i nazar, sabab
-
oqibat tarmog‘idagi roli nuqtai nazaridan aniqlanadi. Ba’zi faylasuflar
yuqorida aytib o‘tilgan barcha yondashuvlarni inkor etib, “ruhiy” atamasi barcha tomondan
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
3
umumiy birlashtiruvchi xususiyatga ega bo‘lmagan, bir
-
biriga bog‘liq bo‘lmagan g‘oyalar
to‘plamini anglatadi deb ta’kidlab o‘tishadi. Ruhiy holatlarning bir
-
biriga o‘xshash turli
tasniflari taklif qilingan. Muhim farqlar ruhiy hodisalarni hissiy, taklif, qasddan, ongli yoki
sodir bo‘lganligiga qarab birlashtiradi. Sensor holatlar vizual hislar yoki tana og‘rig‘i kabi hissiy
taassurotlarni o‘z ichiga oladi. E’tiqod va istaklar kabi taklif munosabatlari subyektning
taklifga bo‘lgan munosabatlaridir. Qasddan holatlarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular
obyektlar yoki holatlarga ishora qiladi yoki ular haqida bo‘ladi.
Ongli holatlar fenomenal
tajribaning bir qismidir, sodir bo‘lgan holatlar esa, ongli yoki ongsiz, egasining ongida sababiy
jihatdan samaralidir. Ruhiy holatlarning ta’sirchan tasnifi Frans Brentanoga bog‘liq bo‘lib, u
faqat uchta asosiy tur borligini ta’kidlab: ularni taqdimotlar, hukmlar, sevgi va nafrat
hodisalarini sanab o‘tadilar
.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Ruhiy holatlar odatda jismoniy yoki moddiy jihatlarga qarama-
qarshi qo‘yiladi.
Fizik
olimlar uchun ular nozik tanali asab faoliyati nuqtai nazaridan tushunilishi mumkin bo‘lgan
yuqori darajadagi xususiyatdir. Mulk dualistlari esa bunday reduktiv tushuntirish mumkin
emasligini da’vo qiladilar. Eliminativistlar aqliy xususiyatlarning mavjudligini yoki hech
bo‘lmaganda fikr va xotira kabi xalq psixologik toifalariga mos keladiganlarni rad etishlari
mumkin. Ruhiy holatlar turli sohalarda, jumladan, ong falsafasi, gnoseologiya va kognitiv fanda
muhim rol o‘ynaydi. Psixologiyada bu atama nafaqat yuqorida sanab o‘tilgan ruhiy holatlarga
nisbatan, balki insonning ruhiy salomatligini yanada global baholash uchun ham qo‘llaniladi.
Barcha psixik holatlarning muhim xususiyatlari nimadan iboratligi haqida turli
raqobatdosh nazariyalar taklif qilingan, ba’zan esa “ruhiy belgi”ni qidirish deb ham ataladi.
Ushbu nazariyalarni taxminan epistemik yondashuvlar, ongga asoslangan yondashuvlar,
niyatga asoslangan yondashuvlar va funksionalizmga bo‘lish mumkin. Ushbu yondashuvlar
nafaqat mentalitetni qanday aniqlash kerakligi, balki qaysi holatlar ruhiy deb hisoblanishi
borasida ham kelishmaydi. Ruhiy holatlar borliqning e’tiqodlari, istaklari, niyatlari yoki og‘riqli
tajribalari kabi turli tomonlarini o‘z ichiga oladi. Turli yondashuvlar ko‘pincha ulardan faqat
ba’zilarining qoniqarli tavsifiga olib keladi. Bu ba’zi faylasuflarni ruhiyatning birlashtiruvchi
belgisi borligiga shubha qilishlariga va buning o‘rniga “ruhiy”
atamasini bir-
biriga bog‘liq
bo‘lmagan g‘oyalar to‘plamiga ishora sifatida ko‘rishga undadi. Ruhiy holatlar odatda jismoniy
yoki moddiy jihatlarga qarama-
qarshi qo‘yiladi. Bu qarama
-qarshilik, odatda, tabiat fanlari
ta’riflaganidek, ruhiy hodisalarning ayrim xususiyatlari moddiy olamda mavjud emas va hatto
u bilan mos kelmasligi mumkin degan fikrga asoslanadi.
Gnosemik yondashuvlarning markazida subyektning ruhiy holatiga imtiyozli epistemik
kirish huquqi berilgan. Shu nuqtai nazardan, subyektning holati, agar subyekt unga imtiyozli
kirish huquqiga ega bo‘lsa, ruhiy holatni tashkil qiladi. Ta’kidlanishicha, bu kirish noaniq,
xatosiz va shaxsiydir. Agar biz aqliy bo‘lmagan narsalar haqida, masalan, muntazam idrok
etish yoki tana tajribasida noaniq bilimga ega ekanligimizni qabul qilsak, ong belgisi sifatida
noaniq-
inferensial kirish yetarli bo‘lmaydi.
Ba’zida insonning o‘z ruhiy holatlari to‘g‘risidagi bilimlari xato bo‘lmaydi, ya’ni subyekt
ularga ega bo‘lganida noto‘g‘ri bo‘lishi mumkin emas, deb ishoniladi. Ammo bu ba’zi ongli
ruhiy holatlar uchun to‘g‘ri bo‘lishi mumkin bo‘lsa
-da, biz qanday tasniflashni bilmaydigan
ongsiz ruhiy holatlar yoki ongli his-
tuyg‘ular kabi turli xil qarama
-qarshi misollar mavjud.
Imtiyozli kirishning eng ta’sirli xususiyati shundan iboratki, bu shaxsiydir, ya’ni ruhiy holatlar
birinchi navbatda faqat subyyekt tomonidan va faqat ularning belgilari, masalan, nutq
harakatlari yoki boshqa odamlar tomonidan boshqa ifodalar orqali ma’lum. Ushbu an’anaga
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
4
qarshi ta’sirli, ammo umume’tirof etilgan dalil Lyudvig Vitgenshteynga bog‘liq bo‘lgan xususiy
til argumentidir. Uning ta’kidlashicha, ruhiy holatlar shaxsiy bo‘lishi mumkin emas, chunki
ular bo‘lganida, biz ularga ommaviy til yordamida murojaat qila olmaymiz.
O‘zbek tilida idrok, tana ong, fikr, e’tiqod, istak, motivatsiya, niyat, mulohaza yuritish,
qaror, zavq, his-
tuyg‘u, kayfiyat, tasavvur va xotira kabi turli xil ruhiy holatlar mavjud. Ushbu
turlarning ba’zilari bir
-biriga aniq qarama-
qarshi bo‘lib, boshqa turlar bir
-biriga mos kelishi
mumkin. Idrok tashqi olamdagi moddiy narsa va hodisalar haqida ma’lumot olish uchun
ko‘rish, teginish, eshitish, hid bilish va ta’m kabi sezgilardan foydalanishni o‘z ichiga oladi. Bu
bizning tanamizdagi ichki jarayonlar haqida bo‘lgan va o‘z mazmunini mustaqil obyektlar
sifatida ko‘rsatmaydigan tana ongiga qarama
-qarshidir. Boshqa tomondan, idrokda berilgan
obyyektlar to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri idrok etuvchidan mustaqil ravishda mavjud sifatida taqdim etiladi.
Idrok odatda ishonchli hisoblanadi, lekin bizning idrok tajribamiz ba’zida noto‘g‘ri
ma’lumotlarni taqdim etishi va shu bilan bizni chalg‘itishi mumkin. Idrokda qabul qilingan
ma’lumot ko‘pincha fikrda qo‘shimcha ko‘rib chiqiladi, unda ma’lumot aqliy ravishda
ifodalanadi va qayta ishlanadi.
XULOSA
Ham hislar, ham fikrlar ko‘pincha yangi e’tiqodlarning shakllanishiga yoki mavjud
e’tiqodlarning o‘zgarishiga olib keladi. E’tiqodlar, agar ular asosli va to‘g‘ri bo‘lsa, bilimga
aylanishi mumkin. Ular hissiy bo‘lmagan kognitiv taklif munosabatlari bo‘lib, ular ongdan
dunyoga mos keladigan yo‘nalishga ega: ular dunyoni ma’lum bir yo‘l sifatida ifodalaydi va
haqiqatni maqsad qiladi. Ular istaklar bilan qarama-
qarshi bo‘lib, ular dunyoga mos keladigan
yo‘nalishga ega bo‘lgan va dunyoni qanday bo‘lishi kerakligini ifodalash orqali o‘zgartirishni
maqsad qilgan konativ taklifli munosabatlardir. Istaklar agentlik bilan chambarchas bog‘liq:
ular agentni rag‘batlantiradi va shuning uchun niyatlarni shakllantirishda ishtirok etadi.
Niyatlar
–
bu shaxs amalga oshiradigan va harakatlarga yo‘l
-
yo‘riq ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan
rejalar.
Niyatni shakllantirishdan oldin ba’zan mulohaza yuritish va qaror qabul qiladi, unda bir
yo‘nalishga kirishishdan oldin turli xil harakatlarning afzalliklari va kamchiliklari ko‘rib
chiqiladi.
Odatda, bu fikrlarda zavq asosiy rol o‘ynaydi, deb ishoniladi. “Zavq” deganda o‘zini
yaxshi his qiladigan, biror narsadan zavqlanishni o‘z ichiga olgan tajriba tushuniladi. Tuyg‘ular
mavzusi shaxs nuqtayi nazari va zavq bilan chambarchas bog‘liq. Tuyg‘ular
–
bu zavq yoki
norozilik hissi bilan bog‘liq bo‘lgan va turli xatti
-
harakatlar reaksiyalariga turtki bo‘lgan tashqi
yoki ichki ogohlantirishlarga baholovchi javoblar hisoblanadi.Umumiy olganda o‘zbek tilida
ruhiy holatni ifodalovchi birliklar turli so‘z turkumlari orqali ifodalanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Gʻayrat Shoumarov. OʻzME.
Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil
2.
Kalpokas, Daniel E. (2020). "Perception as a Propositional Attitude"
3.
"Mind". Encyclopedia Britannica. Retrieved 31 May 2021.
4.
Goldstein, Irwin (2000). "Intersubjective Properties by Which We Specify Pain,
Pleasure, and Other Kinds of Mental States". Philosophy. 75 (291)
5.
Крылов А.А., Суходольский Г.В. Эргономика: учебник. Л.: Изд
-
во
Ленинградского гос. ун
-
та, 1988.
6.
Левитов Николай Дмитриевич“. ХРОНОС.
2017-yil 2-fevralda asl nusxadan
arxivlangan. Qaraldi: 2017-yil 22-yanvar.
