Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
The human worldview as a modelling universe
Zukhro AKBAROVA
Fergana State University
Namangan State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received March 2024
Received in revised form
10 April 2024
Accepted 25 April 2024
Available online
25 July 2024
The article examines the human worldview and the structure
of the Universe, modeling the entire world using dictionary
tools in the text. In the analytical aspect, it has been proven that
the formation of a worldview is not the final stage in the
formation of a human personality. The solution to the problem
was achieved through linguistic analysis based on the views of
philosophical scientists. This is based on the fact that
understanding of the world is inherent in a true philosopher,
who can convey it to others, as well as on the ability to
formulate a new philosophical concept. The ideas presented
were explored based on the analysis of the dream motif used in
the works of Togay Murad.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss3-pp387-391
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
text,
vocabulary tools,
philosophical concept,
structure of the universe,
modeling the world.
Olam manzarasiga xos universallik va dunyoqarash
olamni modellashtiruvchisi sifatida
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
matn,
lu
g‘
aviy vositalar,
falsafiy konsept,
olam tuzilishi,
dunyoni modellashtirish.
Maqolada olam manzarasi va inson dunyoqarashi va matnda
lu
g‘
aviy vositalar yordamida olam tuzilishi, butun dunyoning
modellashtirilishi haqida fikr yuritilgan. Dunyoqarashning
shakllanishi inson shaxsining shakllanishidagi s
o‘
nggi bosqich
emasligi tahliliy aspektda dalillangan. Faylasuf olimlarning
qarashlari asosida lingvistik tahlil tamoyilida muammoning
yechimiga erishilgan. Dunyoni anglash haqiqiy faylasufga xos
ekanligi va u buni boshqalarga yetkazishi mumkinligi,
shuningdek, bu yangi falsafiy konseptni shakllantirish y
o‘
li
ekanligi asoslangan. Keltirilgan fikrlar To
g‘
ay Murod asarlarida
q
o‘
llangan tush motivi tahlili asosida tadqiq etilgan.
1
Doctor of Philology (DSc), Professor, Department of Linguistics, Fergana State University.
E-mail: akbarovazuhra41@gmail.com
2
PhD Student, Namangan State University. E-mail: oydinakhoshimova@gmail.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
388
Универсальность и мировоззрение как моделирующее
картины мира
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
текст,
словарные средства,
философское понятие,
структура Вселенной,
моделирование мира.
В статье рассматривается мировоззрение человека и
структура Вселенной, моделирование всего мира с
помощью словарных средств в тексте. В аналитическом
аспекте доказано, что формирование мировоззрения не
является
завершающим
этапом
в
становлении
человеческой личности. Решение
проблемы было
достигнуто через лингвистический анализ на основе
взглядов ученых
-
философов. Это основано на том факте,
что понимание мира присуще истинному философу,
который может донести его до других, а также на
способности
сформулировать
новую
философскую
концепцию. Изложенные мысли были исследованы на
основе анализа мотива сновидения, использованного в
произведениях Тогая Мурада.
KIRISH
Olam manzarasi universal b
o‘
lsa-da, shaxsiy variantlarga ega. Shuningdek, matn
tabiati ham olam manzarasini xususiylashtira oladi. Ilmiy uslub olam modelini, makonini,
zamonini va boshqa koordinatorlarini xususiylashtiradi, chunki k
o‘
p hollarda ilmiy ishlar
nuqtai nazar muammosiga ba
g‘
ishlangan b
o‘
lib, unda odatda ishlab aniq ma
’
noda
terminologik lu
g‘
at ishlatiladi. Biroq atamalar ularga dunyoning ma
’
lum bir modelini
qurish xaqida gapirishga imkon beradigan ba
’
zi parametrlarni
o‘
z ichiga oladi.
K
o‘
p tillarda uchrovchi s
o‘
zlar bir qator parametrlarga k
o‘
ra turli proyeksiyaga ega
b
o‘ladi. Biz buni “intellekt” tushunchasi misolida ko‘
rsatamiz.
Matnda lug‘aviy vositalar yordamida olam
tuzilishi, butun dunyo modellashtiriladi.
Inson dunyoqarashi shakllanishidan oldin hali voyaga yetmagan bo‘lsa, u faqat dunyoni his
qiladi
–
u atrofda bo‘layotgan narsalarni ko‘radi, lekin uni to‘liq anglay olmaydi yoki bunga
izoh berolmaydi. Dunyoni his qilish yosh bolalar yoki voyaga yetmagan shaxslarga xosdir
–
o‘zlarini kundalik hayotdan, dunyoviy hayotdan uzib olishga qodir bo‘lmaganlar, bir kun
uchun yashaydiganlar va hodisalarning sabab-
oqibat munosabatlari to‘g‘risida umuman
o‘ylamaydiganlardir. Biror kishi ushbu masalalarga qiziqa boshlasa (bu o‘smirlik yoki undan
keyingi davrlarda sodir bo‘lishi mumkin yoki hech qachon bunday bo‘lmasligi mumkin), u
o‘z dunyoqarashini shakllantira boshlaydi. Aynan shu davrda buyuk faylasuflarning asarlari
unga foydali bo‘lib, qaysi biri unga yaqinroq, qaysi biri esa hayotga bo‘lgan qarashlariga
umuman mos kelmaydigan narsalar ekanini tushunishga yordam beradi. Ko‘pgina
faylasuflar, shu jumladan Aflotun o‘z asarlarini risola yoki esse sifatida emas, balki o‘qituvchi
va talaba o‘rtasidagi dialog sifatida yaratganlari bejiz emas, chunki odam o‘zida tug‘iladigan
savollarni ko‘rishi va ularga javob topishi osonroq bo‘ladi.
ADABIYОTLAR TAHLILI VA METОDОLОGIYA
Dunyoqarashning shakllanishi inson shaxsining shakllanishidagi s
o‘
nggi bosqich
emas, lekin k
o‘
pchilik shunday
o‘
ylaydi. Kimdir
o‘
zini Beruniyning izdoshi deb nomlashi
mumkin va bu faylasufning barcha dalillarini, barcha
g‘
oyalari va fikrlarini qabul qiladi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
389
Kimdir oldinga
o‘
tib, insoniyatni tashvishga soladigan muammolarga
o‘
zining yechimi
t
o‘g‘
risida
o‘
ylashni boshlaydi. Shu tarzda dunyoni anglash paydo b
o‘
ladi. Dunyoni
anglash haqiqiy faylasufga xosdir va u buni boshqalarga yetkazishi mumkin
–
bu yangi
falsafiy konseptni shakllantirish y
o‘
lidir.
Tushunish shunchaki inson
o‘
zi ixtiro qilgan e
’
tiqod tizimi emas. Xalq o
g‘
zaki
ijodida X
o‘
ja Nasriddin
o‘
zining shaxsiy e
’tiqodi borligidan, “bularning barchasiga o‘
z aqli
bilan erishganligi” bilan faxrlanadi, ammo u hech qanday falsafiy asarlarni o‘
qimagan va
undan so
g‘
lom, barkamol tushunchani olgani haqida ma
’
lumot mavjud emas. Inson
dunyoqarashga faqat boshqa tizimlar va konseptlarni tirishqoqlik bilan tahlil qilish orqali
keladi, chunki u doktorlik dissertatsiyasini yozish kabi
o‘
ziga xos biron bir narsani
yaratishi kerakligi uchun emas, balki har bir tushunchadan nimadir topib hali javobi
topilmagan savollarni k
o‘
rib chiqa olganligi va javobini topgani uchun faylasuf b
o‘
ladi.
NATIJA VA MUHОKAMA
Falsafa zamonaviy odamga k
o‘
p sonli
g‘
oyalar, ta
’
limotlar, tushunchalar va turli
maktablar orasida adashmaslik uchun yordam beradi. Shunday qilib,
o‘
zining noaniq
g‘
oyalarini qismlarga b
o‘
lib, qisman televizion dasturlardan, qisman kitoblar va
jurnallardan ajratib, odam
o‘
zining dunyoqarashi nimadan kelib chiqqanligini va u uchun
nima muhim va nima ahamiyatsiz ekanligini tushunishga
o‘
rganadi. Siz bir vaqtning
o‘
zida musulmon va xristian b
o‘
la olmaysiz, lekin aslida k
o‘
p odamlar turli xil
g‘
oyalarni
o‘
zlarining boshlarida aralashtirib yuborishadi, hatto ularning tub mohiyati t
o‘g‘
risida
ham bilishmaydi.
Ma
’
rifat asri uy
g‘
onish davrining antropotsentrizmini meros qilib oladi
–
masalan,
uy
g‘
onish davrida barcha san
’
at va barcha fanlar
o‘
rta asrlarning teotsentrizmidan farqli
o‘laroq, “insonga murojaat qilishdi”. Ma’
rifat asrida nafaqat inson, balki uning atrofidagi
dunyo ham diqqat markazida b
o‘
ldi: yangi ufqlarni rivojlantirgan va
o‘
zlashtirgan fan
dunyo va inson haqidagi
g‘
oyalarni sezilarli darajada kengaytirdi.
Bu ufqlar kengayishining t
o‘g‘
ridan-t
o‘g‘
ri oqibati, xususan, ijtimoiy tengsizlikning
mohiyati aks etganidir.
O‘
rta asrlarning odami
o‘
zining past ijtimoiy mavqeyini xudoning
irodasi sifatida qabul qildi, Uy
g‘
onish davri odami bunday hayotiy vaziyatning
adolatsizligi haqida
o‘
ylay boshladi va ma
’
rifatparvar odam buni mantiqan yakunladi:
ijtimoiy tengsizlik deyarli adolatsizlikka tenglashtirildi.
Uy
g‘
onish davri teotsentrik falsafadan antropotsentrik falsafaga
o‘
tish bilan ajralib
turadi: “bo‘lish” so‘zi “tabiat” so‘
zining sinonimi sifatida shakllangan va inson bu
tizimning asosiy mohiyati va sohibi edi. Shu bilan birga, fanning rivojlanishi faylasuflarni
Ma
’
rifat davri uchun muhim b
o‘lgan savolga yaqinlashtirdi: “borliqda subyektivlik
darajasi qanchalik kuchli?” [4; 76
-bet].
Ma
’
rifat asri insoniyat tarixida ilmiy bilimlar va dunyoni tasvirlashga ilmiy
yondashish boshlangan davr b
o‘
ldi.
“
Ma
’rifat” degan nomning o‘
zi anglashilmovchilik va
tushunmovchilik ustiga nur sochilganligini anglatadi. Ushbu tarixiy davr dunyo markazini
antropotsentrik tushunchaga aylantirgan avvalgi davr
–
Uy
g‘
onish davri yutuqlarini
rivojlantirdi va k
o‘
paytirdi.
G‘
arb adabiyotida aksariyat asarlar, olamning badiiy tasviri xayolot, fantaziya
asosida yaratiladi. Sharqda esa, tasavvurga si
g‘
maydigan voqeliklar dostonlarda,
ertaklarda mavjud b
o‘
lib, asosan, tush bilan bo
g‘
liq epizodlarga bo
g‘
lab beriladi. Bunday
tasvirlash mumtoz asarlarda ham zamonaviy matnlarda ham k
o‘
zga tashlanadi.
Jumladan, To
g‘
ay Murod
“Ot kishnagan oqshom” qissasida tush motividan foydalanadi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
390
F.
Mahkamova “Ertak va dostonlarda tush jarayoni shunchaki o‘
tkinchi va ma
’
nisiz
holat emas, inson ruhiyatining bir qismi, inson ichki dunyosining timsoli sifatida
namoyon b
o‘
ladi. Tush insonni
o‘
tmish va kelajakdan ogoh etadi, unut kechinmalarini
qayta esga soladi. Ruhiy ahvolning qay darajaligidan darak beradi. Inson ruhiy dunyosi
g‘
oyat sirli jarayon ekanligini k
o‘
rsatadi. Inson uyqu holatida, ya
’
ni aql mustabidligi
“yumshagan”, uning zo‘
ravonligi kamaygan paytda bu istak va kechinmalar inson
shuurini egallab oladi, miyaga
o‘
zining mavjudligini k
o‘
rsatadi. Uyqu payti uy
g‘
oq paytida
yuzaga chiqishiga aqliy istaklar y
o‘
l bermagan kechinmalarga guvoh b
o‘
lish mumkin. Asli
tush inson ruhiy dunyosining, tafakkurining ajralmas, murakkab va muhim qismidir”,
degan fikrni bayon etgan [3; 24-25 betlar].
Tog‘ay Murod tush motivi orqali Ziyodullaning Momosuluvga bo‘lgan sevgisini
ifodalaydi. Muallif Ziyodullaning tush ko‘rishini shunday tasvirlaydi. “
Birodarlar, siz
so‘ramang, men aytmayin… Oti Momosuluv emish. Yuzlari kulchadaymi, yo suluvmi?
Ko‘zlari qorami, yozig‘ir gulidaymi? Qoshlari quyuqmi? Quyuq bo‘lsa qayrilmami?
Kechasiligidan ko‘rmas emishman, bilmas emishman. Ko‘roydin emish. Momosuluvlar
ko‘chasida telba bo‘lib yurar emishman. Bir nima yo‘qotganday tentirar emishman.
Yo‘l chetidagi toshga cho‘nqayibman, kaftlarimni iyagimga tirabman. Oyga mahliyo bo‘lib,
mahliyo bo‘lib termulibman. Oyning beti kir emish. Oyga sonsiz oshiqlar mahli termildi.
Oy qaysi oshiqqa o‘pich berdi? Oy qaysi oshiqqa vafo qildi? Oyga qo‘l siltab, o‘rnimdan
turibman. Momosuluvlar devoridan oshibman. Iti yo‘q emish. Daraxtlar panalab,
derazasiga termilibman. Olmalaridan uzib-uzib yebman. Keyin, ayvoniga undan ichkariga
kiribman. Momosuluv uyg‘onib ketibdi, chirillayman, ket, debdi. Men yolvoribman.
Qo‘limni uzatibman. U qo‘limni qaytarib, o‘zimga suribdi” [7; 33
-bet]. Ziyodulla tush
ko‘rishni davom ettiradi: Behishtday bir olam emish. Tevarakka alanglab kular emishman:
ushbu behishtga mendan o‘zgalar kelmabdi! Ko‘nglimni zo‘r bir xushvaqtlik qitiqlar emish:
ushbu behishtga birinchi bo‘lib men qadam qo‘yibman! Ahay
-
ahay! Ko‘zimni ochsam uy
zimiston, bolishni quchoqlab yotibman. Uyqum qochdi. Uyqumni quvalab, shiftga qarab
yotdim. Chin qishlog‘imizda shunday qiz bor. Oti Momosuluv” [7; 33
-
bet]. Ma’lum bo‘lib
turibdiki, tush epizodi orqali matnda Ziyodullaning olam va o‘ziga ma’lum tushunchalar
haqidagi tasavvurlari aks etgan. Matnda mavjud lisoniy birliklar qahramon olamini
lingvistik modellashtirish asosidir. Til vositalaridan foydalangan holda olamni
modellashtirishni turli nutq uslublariga doir matnlar asosida o‘rganish mumkin.
XULОSA
O‘
zbek badiiy asarlari matnida muntazam q
o‘llaniluvchi “tush” epizodlari muhim
ahamiyatga egadir. Lingvistik tahlil qilinadigan b
o‘
lsa, tush voqealari tafsilotlari doim
o‘
tgan zamon hikoya fe
’
lida bayon qilinadi. Ayniqsa, emish yoki ekan t
o‘
liqsiz fe
’
llari bu
jarayonda faol q
o‘
llanadi va voqealarga mavhumlik ruhini berib turadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Golovacheva A.V. Kartina mira i model mira v pragmatike zagovora //
Issledovaniya v oblasti balto-slavanskoy duxovnoy kultur
ы
. Zagovor. M.: Indrik, 1993.
–
s.
196
–
211.
2.
Mahmaraimova Sh. T. Lingvokulturologiya.
–
Toshkent: Ch
o‘
lpon, 2017.
–
164 b.
3.
Mahkamova F.N. To
g‘
ay Murod asarlarida folklor an
’
analari.
–
Andijon, 2010.
–
24-25 b.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
391
4.
Nadikto O.O.
Ekzistensialnie motivi v poezii Marini Svetayevoy:diss. … k.f.n. –
M.:
Rossiyskiy universitet drujbi narodov, 2016.
–
76 b.
5.
Negmatov H., Bozorov O. Til va nutq.
–
T.: 1993.
6.
Saliyeva Z.I. Konseptualnaya znachimost i natsionalno
–
kulturnaya spetsifika
sentensii v angliyskom i uzbekskom yazikax: Avtoref.diss.kand.filol.nauk.
–
Tashkent,
2010.
–
24p.
7.
To
g‘
ay Murod. Ot kishnagan oqshom. Qissalar.
–
T., 1994, 33 b.
8.
Ergasheva M.V. Olamning lisoniy manzarasi va semantik maydonlarga b
o‘
linishi
/ M.V.Ergasheva.
–
Tekst : // Molodoy ucheniy.
–
2016.
–
№ 3.1 (107.1). –
59-62 b.
