Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
The interpretation of critical thinking in high class
education in foreign literature
Shukhratjon ISMOILJONOV
Namangan State Institute of Foreign Languages
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received July 2024
Received in revised form
10 August 2024
Accepted 25 August 2024
Available online
25 September 2024
The article presents a scientific analysis of the interpretation
and development of critical thinking in higher education as
discussed in foreign literature. The study examines both the
theoretical and practical aspects of the concept of critical
thinking. Various methods, techniques, and approaches to
developing critical thinking in foreign academic research are
examined in detail, with their significance and effectiveness for
high school students evaluated. The article also addresses the
role of teachers in fostering critical thinking, the characteristics
of educational tools, and the potential for integrating innovative
technologies into the educational process. The author’s scientific
and practical contributions aim to improve the methodology of
critical thinking and modernize the educational process.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss3
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
critical thinking,
higher education,
foreign literature,
teaching methods,
pedagogical technologies,
theoretical approaches,
educational process,
innovative methods,
critical analysis.
Yuqori sinf ta’limida tanqidiy fikrlashning xorijiy
adabiyotlardagi talqini
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
tanqidiy fikrlash,
yuqori sinf ta’limi,
xorijiy adabiyot,
o‘qitish metodlari,
pedagogik texnologiyalar,
nazariy yondashuvlar,
ta’lim jarayoni,
innovatsion usullar,
tanqidiy tahlil.
Maqolada yuqori sinf ta’limida tanqidiy fikrlashning xorijiy
adabiyotlardagi talqini va rivojlanishiga bag‘ishlangan
ilmiy tahlil taqdim etilgan. Tadqiqot tanqidiy fikrlash
tushunchasining nazariy va amaliy jihatlarini o‘rganadi. Xorijiy
ilmiy tadqiqotlarda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish metodlari,
usullar va yondashuvlar batafsil ko‘rib chiqilgan bo‘lib, yuqori
sinf o‘quvchilari uchun ularning ahamiyati va qo‘llanilish
samaradorligi o‘rganilgan. Maqolada tanqidiy fikrlashni
rivojlantirishda o‘qituvchilarning roli, ta’lim vositalarining
xususiyatlari va innovats
ion texnologiyalarni o‘quv jarayoniga
1
Doctoral candidate, Namangan State Institute of Foreign Languages. E-mail: mcshukhrat@gmail.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
3 (2024) / ISSN 2181-3701
2
tatbiq etish imkoniyatlari ham muhokama qilingan. Muallifning
ilmiy va amaliy hissasi tanqidiy fikrlash metodologiyasini
yaxshilash va ta
’
lim jarayonini modernizatsiya qilishda
qo‘shgan hissasini ifodalaydi.
Интерпретация критического мышления в образовании
старших классов в зарубежной литературе
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
критическое мышление,
образование в старших
классах,
зарубежная литература,
методы обучения,
педагогические
технологии,
теоретические подходы,
образовательный процесс,
инновационные методы,
критический анализ.
В статье представлен научный анализ интерпретации и
развития критического мышления в старших классах на
основе зарубежной литературы. Исследование охватывает
теоретические и практические аспекты концепции
критического мышления, уделяя особое внимание
методам, приемам и подходам к его развитию. Зарубежные
исследования подробно рассматривают значимость и
эффективность этих подходов для старшеклассников. В
статье также обсуждается роль педагогов в формировании
критического мышления, особенности использования
учебных
материалов
и
возможности
внедрения
инновационных технологий в образовательный процесс.
Научный и практический вклад автора заключается в
совершенствовании методологии критического мышления
и модернизации образовательных практик.
KIRISH
Tanqidiy fikrlash ta’lim jarayonining muhim qismi sifatida xalqaro va milliy
adabiyotlarda keng tadqiq etilgan mavzular sirasiga kiradi. Milliy ilmiy-metodik
adabiyotlarda tanqidiy fikrlash ko‘pincha bilimlarni tahlil qilish, umumlashtirish va
muammolarni hal qilishda mustaqil yondashuv sifatida ko‘riladi. Boshqa tomondan,
xorijiy adabiyotlarda tanqidiy fikrlash akademik va ilmiy kontekstda ko‘proq e’tibor
qaratiladi. Bu jihatdan, tanqidiy fikrlashning ta’lim tizimida qanday shakllanishi va uning
ta’lim jarayoniga qo‘shadigan hissasi muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega.
Ushbu maqolada milliy va xorijiy adabiyotlarda tanqidiy fikrlash tushunchasining
turli talqinlari tahlil qilinadi. O‘xshash va farqli jihatlar ko‘rsatiladi, shuningdek, tanqidiy
fikrlashning ta’lim tizimida qanday shakllanishi haqida ilmiy mulohazalar yuritiladi.
Tadqiqotning maqsadi tanqidiy fikrlashning nazariy asoslarini aniqlash va amaliy
qo‘llanilish usullarini o‘rganishdan iborat bo‘lib, ta’lim jarayonida tanqidiy fikrlashni
rivojlantirishga oid tavsiyalar ishlab chiqishni ko‘zda tutadi.
TADQIQOT METODOLOGIYASI
“Tanqid” so‘ziga O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasida quyidagicha ta’rif beriladi:
TANQID
–
1) biror narsaga baho berish maqsadida uni tahlil qilish, muhokama qilish
(mas., adabiy tanqid); 2) muayyan narsa haqida salbiy fikr bildirish; 3) kamchiliklarni
atroflicha asoslash va hal etish maqsadida bildiriladigan fikr-
mulohazalar yig‘indisi.
“Tanqid” so‘zi etimologik jihatdan yunon tiliga mansub bo‘lib, u “Rpiro” –
ajratmoq,
farqlamoqni anglatgan. Boshqa tillarga, jumladan, rus tiliga, moslashish jarayonida uning
semantik miqyosi kengayib, hozirgi kunda keng ma’noda talqin qilinadi. Rus
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
3 (2024) / ISSN 2181-3701
3
tilshunosligida A.E. Baxankov, D.N. Ushakov, S.I. Ojegov, V.V. Rozanov kabi tadqiqotchilar
tomonidan tuzilgan lug‘atlarda mazkur tushuncha muhokama, qilish nimanidir baholash
maqsadida tahlil qilish hamda biror narsa haqida fikr bildirish, kamchiliklarni ko‘rsatish
sifatida talqin qilinadi
“Tanqidiy fikrlash” atamasi ilk bor XX asrning ikkinchi yarmida paydo bo‘lib,
S.S.
G‘ulomovning fikricha, yangi, tushunib bo‘lingan g‘oyalar tekshirilayotganda va
qo‘llanayotganda sodir bo‘ladi.
Jadal rivojlanib borayotgan jamiyat ta’lim tizimi oldiga o‘quvchilarni faqatgina
ma’lumotlarni idrok etishga emas, balki uni turli nuqtai nazardan tahlil qilib, xulosa
chiqarishga o‘rgatish vazifasini qo‘ymoqda. Fikrlash, tanqidiy fikrlash texnologiyasi
o‘quvchilarni faol fikrlashga o‘rgatish jarayonida ularda muhokama qilish va muloqotga
kirish ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim vosita hisoblanadi.
Tafakkurni fikrlash faoliyati bilan bog‘laydilar. Fikr tushunchasi, D.
Dyuning
ta’kidlashicha, keng ma’noda qo‘llanadi. U mazkur tushunchani “miyaga keladigan har
qanday holat” deb baholaydi. Ushbu tushuncha tadqiqotchi tomonidan refleksiv tafakkur
mazmuni bilan cheklanadi. “Refleksiya,
-deb yozadi u,
–
g‘oyalarning oddiy qatorini emas,
balki ularning har birini keyingisini aniqlashi va oldingisi bilan bog‘liq ketma
-ketligini
ifodalaydi”.
Benjamen Blum tizimiga ko‘ra tanqidiy fikrlash o‘rganish qobiliyatlarining so‘ngi oliy
pog‘onasi deb baholansa, faylasuf olimlar J.
Tulenov, Q. Nazarov, Z.
G‘ofurov “tanqidiy
fikrlash” deganda mantiqiy fikrlash va isbotlash ko‘nikmalarini tushunishni tavsiya etganlar.
Arsenev Kirill Sergeevich tanqidiy fikrlash masalalari bo‘yicha bir qator
tavsiyalarni ishlab chiqqan. Uning ta’kidlashicha, tanqidiy fikrlash jarayonida uch muhim
omilga amal qilish zaruriyatini aytib o‘tgan:
Tanqidiy fikrlashning paydo bo‘lish manbalari o‘tmishga borib taqaladi. Tanqidiy
fikrlashning faol jihatlari xotirani mustahkamlashga, voqea
–
hodisalar mohiyatiga
chuqur kirib borishiga yordam berishi ko‘hna zamonlardayoq
aniqlangan. Ibn Sino
tanqidiy fikrlash turlarini ruhning turli xil kuchlari deb ta’rifladi va bu kuch ta’sirlarining
ko‘pgina qismini ilohiy ibtido hukmi ta’siridan ajratib oldi.
Ilmiy manbalarda tanqidiy fikrlash tushunchasini biror-bir faoliyatni tahlil qilish
jarayonida, u bevosita baholash, tahlil, sintez kabi bosqichlarni tashkil etganligi uchun uni
salbiy tushuncha sifatida e’tirof etiladi. Shu bilan bir qatorda, olimlarimiz tanqidiy
fikrlashni tahliliy fikrlash, ijodiy fikrlash hamda mustaqil fikrlashlarning negizi sifatida
talqin etishgan.
“Tanqidiy fikrlash” atamasi mashhur psixologlar Л.С.
Выготский, Ж.
Пиаже,
tomonidan batafsil yoritilgan bo‘lsa ham, hozirgi paytda kundalik hayotiy tasavvurlar
asosida tanqidiy fikrlashni salbiy holat, rad etish, hamma narsaga qarama-
qarshi qo‘yish
istagi sifatida talqin etuvchi fikrlar ham mavjud. Shu bilan birga, М.В.
Кларин
tadqiqotlarida ta’kidlanishicha, 80
-
yillardan buyon AQShda va o‘tgan asrning
90-yillaridan boshlab Yevropa mamlakatlarida tanqidiy fikrlashni rivojlantirish
ta’limning asosiy maqsadlaridan biriga aylandi. Pedagog V.
Glasser tanqidiy fikrlash
dasturini ishlab chiqdi hamda uning dasturida shaxsning tanqidiy fikrlashiga, aniq va
qat’iy qarorlar qabul qilish, faraz va taxminlarni aniqlashtira olish, taqdim etilgan
qarorlar aniqligini va mustahkamligini baholashga doir shaxsning intellektual aqliy
faoliyatini o‘stirishga oid savolnomalar, testlar joriy etilgan. V.
Glasserning fikricha,
shaxsning tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini aniqlashda mavzu doirasida ma’lum g‘oyalarni
oqilona asoslanganligi darajasini baholashdir.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
3 (2024) / ISSN 2181-3701
4
Pol va Elder fikriga ko‘ra, tanqidiy fikrlash “ongni tarbiyalash uchun vosita beradi”.
To‘rt yil ichida bolalar hayotda duch kelishi mumkin bo‘lgan har bir ssenariyni sinf
muhitida tekshirish va tahlil qilish qiyin; boshqacha qilib aytganda, biz bolalarga nimani
o‘ylashni o‘rgata olmaymiz. Boshqa tomondan, biz bolalarni qanday fikrlashni
o‘rgatishimiz mumkin. Darhaqiqat, ixtisoslashtirilgan va ijod maktablari o‘quvchilarida
keng ko‘lamli masalalar yuzasidan tanqidiy va diqqat bilan fikr yuritish intizomi
shakllanganligi ko‘rinib turibdi.
TAHLIL VA NATIJALAR
Mazkur tadqiqotda “tanqidiy fikrlash” tushunchasining quyidagi takomillashtirilgan
ta’rifiga asoslanishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz:
“Tanqid fikrlash –
bu
ma’lumotlarni mantiqiy tahlil qilish, ma’lumotlarning ishonchliligini baholash,
muqobil nuqtai nazarlarni hisobga olish va asosli mulohazalarni shakllantirishni o‘z
ichiga olgan intellektual qobiliyatlar to‘plami. Rivojlangan tanqidiy fikrlash
qobiliyatlari ongli qarorlar qabul qilishga va dinamik o‘zgaruvchan dunyoga
muvaffaqiyatli moslashishga yordam beradi.”
XULOSA VA TAKLIFLAR
Yuqoridagi ma’lumotlardan kelib chiqib quyidagilarni sanab o‘tishni lozim topdik:
1.
Tanqidning tabiati va ijobiy ta’siri: O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi va rus
tilshunoslari ta’rifiga ko‘ra, tanqid tahlil, baholash va fikr bildirish jarayoni bo‘lib, uning
asosiy maqsadi kamchiliklarni aniqlash va ularni bartaraf qilish orqali taraqqiyotga hissa
qo‘shishdir. Bunda tanqidning konstruktiv, ya’ni ijobiy tarafini alohida ta’kidlash kerak,
chunki u mavjud muammolarni hal etish va taraqqiyotni ta’minlash uchun muhim vosita
sifatida ko‘riladi. V.I.
Dal tanqidni nafaqat kamchiliklarni ko‘rsatish, balki biror narsaning
fazilatlarini ham baholash jarayoni sifatida talqin qiladi, bu esa uning ijobiy
imkoniyatlarini ko‘rsatadi.
2. Tanqidiy fikrlashning muhimligi: tanqidiy fikrlash, S.S.
G‘ulomov ta’kidlaganidek,
yangi g‘oyalarni sinchiklab tekshirish va ulardan xulosalar chiqarish jarayonida namoyon
bo‘ladi. Bu qobiliyat jadal rivojlanayotgan jamiyatda o‘quvchilarni faqat ma’lumotlarni
qabul qilishdan ko‘ra, uni tahlil qilish va turli nuqtai nazardan baholashga o‘rgatish
uchun zarurdir. Shuningdek, tafakkur jarayoni fikrlashning sintez, tahlil, qiyoslash va
umumlashtirish kabi murakkab mexanizmlaridan iborat bo‘lib, til bilan uzviy bog‘liqdir.
3. Ilmiy tadqiqotlar va falsafiy asoslar: Benjamen Blum tanqidiy fikrlashni
ta’limning yuqori bosqichi sifatida baholaydi, J.
Tulenov va Q. Nazarov esa tanqidiy
fikrlashni mantiqiy va isbotlash qobiliyatlari bilan bog‘laydi. Ibn Sino esa tanqidiy
fikrlashni ruhning kuchlari sifatida talqin qilgan bo‘lib, u tafakkurning mustaqil
rivojlanishiga asos bo‘lgan. Zamonaviy psixologlar L.S.
Vygotskiy va J. Piaje bu
tushunchani batafsil yoritib, tanqidiy fikrlashni salbiy tushuncha emas, balki ijodiy va
konstruktiv fikr yuritish vositasi sifatida qaraydilar.
4.
Tanqidiy fikrlash texnologiyasi va ta’lim: pedagog V.
Glasser tanqidiy fikrlash
dasturini ishlab chiqib, uni shaxsning aniq qarorlar qabul qilish, taxmin va farazlarni
aniqlashtirish qobiliyatlari bilan bog‘laydi. Pol va Elder esa tanqidiy fikrlashni “ongni
tarbiyalash vositasi” deb ta’riflaydilar, bu esa bolalarni qanday fikrlashni o‘rgatishning
muhimligini ko‘rsatadi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
3 (2024) / ISSN 2181-3701
5
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Sh.B.Ismoiljonov “Ingliz tili dа
rsl
а
rid
а
yuqori sinf oʼquvchilа
rining tanqidiy
fikrlash malakalarini rivojl
а
ntirish metodik
а
si (xorijiy tillarg
а
ixtisosl
а
shtirilg
а
n
m
а
kt
а
bl
а
r misolid
а)” International scientific and practical conference “Methodology of
teaching foreign languages
–
innovations, traditions, problems and theirsolutions” March
15, 2024, p 103-105
2.
Sh.B. Ismoiljonov “Methodology of developing critical thinking skills of high
school students” Zamonaviy filologiya muammolari
–
Проблемы
современной
филологии
–
Problems of modern philology 2024-yil 2-son, 169-174
3.
Sh.B. Ismoiljonov “Methodology of developing critical thinking skills of high
school students in english classes.”
Research Focus International Scientific Journal, 2(5),
141
–
143., 2023
4.
Sh.B. Ismoiljonov “Psychological
-pedagogical features of the formation ofcritical
thinking of high school students in the process of English
language education”,
Zamonaviy filologiya muammolari
–
Проблемы
современной
филологии
–
Problems of
modern philology 2023-yil 2-son
5.
Баханков А.Е. Толковый словарь русского языка. –
Минск: // Парадокс. –
1998.
6.
Ушакова Д.Н. Толковый словарь русского языка. 4 т. –
М: //Сов. энцикл.
ОГИЗ; Гос. изд
-
во иностр. и нас. слов.
–
1935-1940.
7.
Ожегов С.И. Большая российская энциклопедия. // Москва.
-
2013//Том 23.
8.
Розанов В.В. Три главных принципа образования.
-
М: // Сумерки
просвещения.
–
1990.
9.
Даль В.И. Словарь живого великорусского языка. Толковый словарь в
четырёх томах.
–
Москва.
-1989.
10.
G‘ulomov S.S. Dalillarni eslab qolish va g‘oyalarni isbotlash. Toshkent:
O‘qituvchi.
-2005.
11.
Дюи Дж. Психология и педагогика мышления. (Как мы мыслим.). –
М:
//Лабиринт.
–
1999.
12.
Benjamen Bloom. //Bloom's Taxonomy: http://www. faculty, washington.edu/
rumme/guides/bloom.html.
13.
Tulenov J., G‘ofurov Z. //Falsafa. –
384 b. T.: O‘qituvchi.
- 1997.
14.
Nazarov.Q. Falsafa metodologiyasi. Toshkent: // Yangi asr avlodi.
–
2005.
15.
Арсеньев Кирилл Сергеевич. Социальный вики
-
проект как средство
формирования критического отношения к информации у студентов вуза. //
“Сибирский Федеральный Университет”//2011.
16.
Hoshimov K., Nishonova S., Inomova M., Hasanov R. Pedagogika tarixi.
–
T.:
«O‘qituvchi», 1996
17.
Adizov.B.R. Boshlang‘ich ta’limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari. Ped.
fan. dok. ... diss. -2003 //280 b.
