№ 3/S (2024) “Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika” jurnalining maxsus soni

Ushbu maqolada shaxsning jamiyatdagi ijtimoiy mavqeining ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lgan o‘zbek tilidagi intellektni ifodalovchi qiyosiy frazeologik birliklar o‘rganilgan. Iboralarning ko‘p qismi razil, ijtimoiy qoralangan intellektual xususiyatlarni aks ettiradi.

Oila turli madaniyatlar vakillari uchun shaxsan muhim muloqot mavzusidir. Oilaviy hayot mavzusi muloqot ishtirokchilarining ongida ularning tajribasi, turli bilimlari, shuningdek, hissiy reaksiyani keltirib chiqarishi mumkin, bu esa muloqot jarayonini qiziqarli va “jonli” qiladi. Maqollar ma’lum bir xalqning dunyoqarashi, madaniy me’yorlari, an’analarini aks ettirgani uchun milliy qadriyatlarni yetkazishda asosiy o‘rin tutadi.

Bu mаqоlа ingliz vа оʻzbek tilidаgi mаtbаа vа qаdоqlаsh terminоlоgiyаsidа uchrаydigаn leksik-semаntik jаrаyоnlаrni tаhlil qilаdi. Mаqоlа turli terminоlоgik оʻzgаrishlаr vа rivоjlаnish tendentsiyаlаrini kоʻrib chiqаdi vа bu jаrаyоnlаr ikki til оʻrtаsidаgi оʻxshаshliklаr vа fаrqlаrni yоritib berаdi.

Ushbu maqola ingliz tilidagi reklama biznes diskursida metaforaning lingvistik-kognitiv mexanizmlarini chuqur tahlil qiladi. Reklama sohasida metaforalar brendlar va iste’molchilar o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlashda muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, metaforalar orqali iste’molchilarning hissiyotlari, xulq-atvorlari va qadriyatlari ifodalanadi, bu esa mahsulotlar va xizmatlar uchun kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Maqolada “Innovatsiya & Yangilik”, “Baxt & Hissiyot”, va “Kuch & Tezlik” kabi asosiy metafora toifalari kognitiv yondashuvlar bilan birgalikda ko‘rib chiqiladi. Venn diagrami yordamida ushbu toifalar o‘rtasidagi bog‘lanishlar namoyon etiladi. Natijada, metaforalar reklama diskursida muhim kommunikativ vosita sifatida xizmat qiladi, iste’molchilar bilan brendlarni birlashtirishda ahamiyatlidir. Ushbu izlanishlar, kelgusida reklama sohasidagi tilshunoslik va kognitiv lingvistikani yanada rivojlantirishga yordam beradi.

Ishning dolzarbligi “archaic” va “obsolete” so'zlarinining ingliz tilidagi fundamental farqlarini kontekst doirasida tarjima qilish muammosiga amaliy yondashuvni qo'llash zarurati bilan bog'liq.

Monologik nutq, ya'ni mantiqan bog‘langan, kengaytirilgan fikrlarni ifoda etish qobiliyati, har qanday tilda samarali muloqot qilish uchun muhim ahamiyatga ega. Ingliz tilini  chet tili sifatida (EFL) o‘rganayotganlar uchun bu ko‘nikmaga ega bo‘lish akademik va ijtimoiy muvaffaqiyatining kaliti bo‘lib, ularga muhokama, taqdimotlar va boshqa uzoq nutq talab qilinadigan vaziyatlarda ishonchli ishtirok etish imkonini beradi. Ushbu maqolada ertaklar o‘zlarining tuzilgan hikoya shakllari, takrorlanuvchi tili va jalb qiluvchi tasvirlari bilan EFL darslarida, ayniqsa yosh o‘quvchilar uchun monologik nutqni rivojlantirishning samarali vositasi ekanligi ta’kidlanadi. Mazkur tadqiqot tegishli adabiyotlar va nazariyalarga asoslangan holda ertaklardan monologik nutq ravonligi, izchilligi va grammatik aniqligini oshirish uchun qanday foydalanish mumkinligini o‘rganadi. U turli pedagogik uslublarni, jumladan, qayta hikoya qilish, voqealar xaritasini tuzish, rolli o‘yinlar va ijodiy hikoya qilishni tahlil qiladi hamda har biriga amaliy sinf qo‘llanmalarini taqdim etadi. Ushbu tadqiqot ertaklarning madaniy jihatdan ahamiyatli va qiziqarli vosita sifatida tuzilgan nutqni rivojlantirishdagi samaradorligini ko‘rsatadi. O‘qituvchilar o'quvchilarni  ertaklarning boy olamiga jalb qilgan holda, ularning monologik nutq ko‘nikmalarini rivojlantirish, ingliz tilida muloqot qilishda ishonch va ravonlikni kuchaytirish bilan birga, qiziqarli va rag‘batlantiruvchi ta'lim muhitini yaratishlari mumkin.

Ushbu maqolada jahon tilshunosligida keng qo‘llaniladigan tushuncha, konseptualizatsiya, turkumlashtirish, konseptual semantika, lingvistik semantika, mikrokontseptsiya, makrokontseptsiya, verbalizator, verbal va noverbal vositalar kabi atamalar o‘rganiladi. Tadqiqot doirasida turli olimlarning ushbu tushunchalar haqidagi fikrlari ko'rib chiqiladi. Shuningdek, inson moddiy olam voqeligini anglash, solishtirish va kuzatish jarayonida tushunchalarni va turkumlash jarayonini anglab yetishi, uning ongida dunyoning turli darajadagi lingvistik birliklar orqali ifodalangan konseptual manzarasini tashkil etishi tushuntiriladi.

Ushbu maqolada murakkab tuzilish va qo‘llanish komponentiga ega bo‘lgan konstruksiyalarni tahlil qilish bilan bir qatorda, bu konstruksiyalarning qo‘llanishi, gapdagi o‘rni va semantik-sintaktik xususiyatlari ko‘rib chiqiladi. Qo`llanish elementlari orqali bosh ifoda (gap) yoki uning alohida komponentining mohiyatiga berilgan qo`shimcha ma`no ularning kommunikativ xususiyatlarini namoyon etadi. Bunday dizayndagi amaliy elementlarning kommunikativ funktsiyalari ham o'rganiladi. Qo'llaniladigan komponentlarning shakllari va xususiyatlari ko'rib chiqiladi. Maqolada taniqli tilshunos olimlar S. E. Kryuchkov va A. B. Shapironing amaliy komponentli konstruktsiyalar haqidagi qarashlari va fikrlari keltirilgan.

Maqolada qabul qiluvchini (ma'ruzachini) kommunikativ aktga va uning nutq harakatlariga nomzod qilishning til vositalari ko'rib chiqiladi. Turli xil lingvistik mexanizmlar tahlil qilinadi, ular orqali ma'ruzachi o'zini va o'zaro ta'sir jarayonida o'z harakatlarini belgilaydi. Nominativ funktsiyani bajaradigan birinchi shaxs olmoshlari, nutq fe'llari va boshqa leksik va grammatik tuzilmalar kabi asosiy vositalar ajralib turadi. Kommunikativ vaziyatga qarab ushbu vositalardan foydalanishning rollari va kontekstual o'zgarishlari muhokama qilinadi.

Pragmatik kompetensiya kommunikativ kompetensiyaning ajralmas elementidir. Ushbu maqolada boshqa tilshunoslarning tarif va tafsilotlariga murojaat qilish orqali pragmatik kompetensiya ta’rifini aniqlashtirishdan boshlanadi. Bundan tashqari, til o‘rganuvchilarning muloqotda pragmatik kompetensiyasini rivojlantirishning ahamiyatini muhokama qilinadi va chet tilini o‘qitish jarayonida pragmatik kompetensiyani o‘rgatish zarurati va maqsadga muvofiqligini misollar bilan ko‘rsatib beriladi. Natijada maqolada ingliz tilini chet tili sifatida o‘qitishda pragmatik kompetensiyani rivojlantirish uchun ba’zi taxminiy yondashuvlar taklif qilindi.

Ushbu maqolada badiiy tarjimada muqobillik masalasi, asosan gender leksikasi tarjimasida muqobillikka erishishning asosiy mezonlari borasida fikrlar bayon qilingan. Nazariy bilimlarga tayangan holda badiiy asarlar tarjimasida genderga xos leksik birliklarni mos muqobil shaklida berish uchun shakl va mazmun, uslubiy, transformatsion, lingvomadaniy hamda pragmatik mezonlar taklif qilingan.

Ushbu maqola sinxron tarjimonlar duch keladigan o‘ziga xos qiyinchiliklarni o‘rganadi, kognitiv yuk, vaqt bosimi, noaniqlik, madaniy nuanslar va talabchan sohada hissiy intellektga bo‘lgan ehtiyojni ta’kidlaydi. Sinxron tarjima, ko‘rinishidan, til epchilligining oson bo‘lmagan jasorati bo‘lib, ko‘pincha oddiy ovozli, bir tilning boshqa tilga uzluksiz tarjimasi sifatida qabul qilinadi. Biroq, voqelik ancha murakkab bo'lib, real vaqt rejimida tarjima qilishda yuzaga keladigan son-sanoqsiz muammolarni hal qilish uchun noyob mahorat va aqliy chaqqonlikni talab qiladi.

Ushbu maqolada Angliya va O‘zbekiston adabiyotidagi oilaviy munosabatlar obrazi tahlil qilinadi. Jeyn Ostenning “G‘urur va xurofot” hamda Asqad Muxtorning “Chinor” asarlari asosida oilaviy munosabatlar, ularning ijtimoiy mazmuni, psixologik jihatlari ko‘rsatilgan. Asarlarda oilaviy qadriyatlar, shaxsiy manfaatlar, ijtimoiy muhitning oilaga ta’siri o‘rganiladi. O‘zbek va ingliz adabiyotining umumiy va o‘ziga xos jihatlari orqali oilaviy munosabatlarning shakllanishi va ahamiyatidagi farqlar yoritilgan.

Ushbu ilmiy maqolada Jeyn Ostenning ingliz tilidagi “G‘urur va andisha” va o‘zbek tillarida A. Qodiriyning “O‘tgan kunlar” asarlarida ayollarni ifodalovchi tilning lingvo madaniy va lingvo kognitiv jihatlari o‘rganiladi va taqqoslanadi. Qiyosiy tahlil orqali ararlardagi inson xususiyatlari ularning xulq-atvori bilan bog'liq bo'lgan iboralarga kiritilgan madaniy va lingvistik farqlar o'rganiladi. Frazeologiya, tarjimashunoslik va madaniy tilshunoslik nazariyalariga tayangan holda tadqiqot ushbu lingvistik elementlarning har ikki tilda madaniy o‘ziga xoslik, ijtimoiy me’yorlar va til tuzilmalarini qanday aks ettirishini ochib berishga qaratilgan.  Tadqiqot adabiy mumtoz asar kontekstida til o‘zgarishi va madaniyatni aks ettirishni chuqurroq tushunishga yordam beradi shu bilan bir qatorda til va madaniyat o‘rtasidagi murakkab o‘zaro bog‘liqlikni yoritadi.

Мустақил Ўзбекистонимизда олиб борилаётган ислоҳотлар, буюк ўзгаришлар нафақат тарихимиз, балки адабиётимизда ҳам ўз аксни топмоқда. Ёзувчи, шоирларимизнинг шеър, ҳикоя, қисса, достонлари маънавий мулкимизни янада бойитиб, келажак авлодлар учун катта адабий мерос бўлиб қолмоқда. Истиқлол даврида олиб борилаётган ислоҳотлар барча ижодкорлар қатори Ўзбекистон халқ шоири Тўлан Низомни ҳам илҳомлантирган.

Ushbu maqolada “Boburnoma”ning Anna Beverij taqdim qilgan Haydarobod nusxasi va Qozon bosmaning qisqacha matniy qiyosi o‘rganildi. Farqli tomonlari taqdim etildi. Zahiriddin Muhammad Bobur ijodini o‘rganish ham o‘zbek, ham jahon olimlarining diqqat markazida bo‘lib kelgan. Ayniqsa, uning shoh asari “Boburnoma” juda ko‘pchilikda katta qiziqish uyg‘otgan. “Boburnoma” har qanday aspektda: tilshunoslik, adabiyotshunoslik, tarix, biologiya, etnografiya kabi sohalarida o‘rganildi va o‘rganilmoqda.

Arab tilshunosligi sohasida o‘zbek tilidagi adabiyotlarda va manbalarda otlardagi tushum kelishigi va uning yuklamalar yordamida ifodalanishi masalalari juda qisqa yoritilgan. Mazkur tadqiqot ishining maqsadi arab adabiy tilida yordamchi so‘z turkumiga oid “egaga ta’sir qiluvchi” yuklamalarning semantik xosliklari va sintaktik vazifalarini aniqlab, ularni tahlil qilish kabi masalalardan iborat. Ushbu maqolada arab tilidagi “inna va axovātuha” (إِنَّ وأَخَوَاتُهَا) deb nomlanuvchi ta’kidlovchi harflarning grammatik xususiyatlari, ularning gap tarkibida bajaradigan sintaktik funksiyalari hamda semantik yuklamalari o‘rganiladi. Shuningdek, ushbu harflarning ismiy jumladagi o‘rni, ot va xabar o‘rtasidagi munosabatlarga ta’siri, ularning tarkibiy o‘zgarishlari va ilmiy izohlar bilan ishlatilish holatlari tahlil qilinadi. Maqola arab grammatikasi bilan shug‘ullanuvchi tadqiqotchilar va arab tilini chuqur o‘rganayotgan talabalar uchun foydalidir.

Ushbu maqolada yozuv kompetensiyasini rivojlantirishda autentik materiallarning ahamiyati, ularning tasnifi va ulardan foydalanishning samaradorligi, yozuv kompetensiyasini rivojlantirishdagi zamonaviy metodlarning tavsifi haqida ma’lumotlar keltirilgan. Bundan tashqari, autentik materiallardan foydalanishning salbiy jihatlari mavjud ekanligiga qaramay, ulardan foydalanib o‘quv mashg‘ulotlari tashkil etilishi, dars ko‘proq samaliroq bo‘lishi haqida qisqacha so‘z yuritilgan va mavjud bo‘lgan muammolarni bartaraf etishda  autentik materialning kategoriyalaridan biri bo‘lgan autentik audio vizual va  autentik  yozma  materiallardan samarali foydalanishning ahamiyati hamda  autentik matnlar tilni mukammal o‘rganishda  motivatsion omil bo‘lib xizmat qilishi haqida ma’lumotlar berilgan.

Ushbu ilmiy maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ingliz tilini ona tili bilan integrallash jarayonida ona vatanga muhabbat, tabiatni asrash, ekologik madaniyatni rivojlantirish tushunchalariga urg‘u berilish haqida fikrlar bayon etilgan. Shuningdek ushbu tushunchalarni dars jarayonida qo‘llashda integratsiyaning ahamiyati xususida ma’lumotlar berib o‘tilgan.

Ushbu maqola produktiv til ko‘nikmalaridan biri hisoblangan gapirish  ko‘nikmasini o‘qitishda dars bosqichlari va jarayonlari, til o‘rgatishda til o‘yinlari turlari, ulardan ta’lim jarayonida nima maqsadda foydalanish kabilar tahlil qilinadi. Bundan tashqari gapirish ko‘nikmasini rivojlantirishda duch kelagan qiyinchilik va ularni bartaraf etish yo‘llari ko‘rsatiladi.

Maqolada yuqori sinf ta'limida tanqidiy fikrlashning xorijiy adabiyotlardagi talqini va rivojlanishiga bag'ishlangan ilmiy tahlil taqdim etilgan. Tadqiqot tanqidiy fikrlash tushunchasining nazariy va amaliy jihatlarini o‘rganadi. Xorijiy ilmiy tadqiqotlarda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish metodlari, usullar va yondashuvlar batafsil ko‘rib chiqilgan bo‘lib, yuqori sinf o‘quvchilari uchun ularning ahamiyati va qo‘llanilish samaradorligi o‘rganilgan. Maqolada tanqidiy fikrlashni rivojlantirishda o‘qituvchilarning roli, ta’lim vositalarining xususiyatlari va innovatsion texnologiyalarni o‘quv jarayoniga tatbiq etish imkoniyatlari ham muhokama qilingan. Muallifning ilmiy va amaliy hissasi tanqidiy fikrlash metodologiyasini yaxshilash va ta'lim jarayonini modernizatsiya qilishda qo‘shgan hissasini ifodalaydi.

Ushbu maqolada xorijiy tillarni o‘rgatishda sun’iy intellekt (SI) ni qo‘llashning o‘ziga xos jihatlari ko‘rib chiqiladi. Tadqiqotda SI ning til o‘rganish va o‘qitishdagi o‘rni, SI ning xorijiy tillarni o‘qitishdagi xususiyatlari xususan, shaxsiylashtirilgan ta’lim tajribalari, interaktiv platformalar va real vaqt rejimida fikr-mulohaza tizimlari kabi jihatlari o‘rganiladi. Shuningdek, maqolada sun’iy intellektni chet tilini o‘rgatish jarayoniga muvaffaqiyatli integratsiyalash uchun zarur bo‘lgan asosiy talablarga va e’tiborga olinishi kerak bo‘lgan omillarga batafsil to‘xtalib o‘tilgan. Unda texnologik savodxonlik, innovatsion metodologiyalarga ochiqlik va kuchli pedagogik strategiyalarni ishlab chiqish chet tili ta’limida sun’iy intellektni samarali qo‘llash uchun muhim omillar sifatida ta’kidlanadi.  Maqoladagi  keng qamrovli tahlil ta’lim amaliyotini takomillashtirish va sun’iy intellektdan foydalanish samaradorligini chet tilini o‘zlashtirish jarayonida maksimal darajada oshirishga qaratilgan.

Mazkur maqola 11 yoshli erkin kurashchilarning jismoniy tayyorgarligini oshirishga qaratilgan maxsus mashqlar majmuasining samaradorligini baholaydi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, muntazam ravishda bajarilgan mashqlar sportchilarning kuch, chidamlilik va chaqqonlik ko‘rsatkichlarini sezilarli darajada oshiradi. Ushbu mashqlar sportchilarning umumiy jismoniy holatini yaxshilash va ularni musobaqalarga tayyorlashda muhim rol o‘ynaydi.

Kompyuter yordamida til o'rganish uchun nutqni qo'llab-quvvatlaydigan tizimlar (CALL) til o'rganuvchilar uchun bir qator afzalliklarni taqdim etadi. Ushbu tizimlar o'quvchilarning individual muammolarini hal qilish imkonini beradi, o'z-o'zidan tezlikda mashq qilish imkonini beradi va mashq qilish imkoniyati o'qituvchi mavjud bo'lgan vaqt bilan cheklanmaydi. Ular talaba profillarini log-fayllarda saqlash imkoniyatini taklif qiladi va talabalar ham, o'qituvchilar ham yaxshilanishlar va muammolarni kuzatishi mumkin. CALL tizimlari, shuningdek, omma oldida nutq so‘zlashda mashq qilishda qiynalayotgan talabalarga til ko‘nikmalarini oshirishga yordam beradi. Ushbu maqolada biz L2 o'quvchilarining og'zaki nutq ko'nikmalarini yaxshilash uchun mo'ljallangan CALL ilovalarida nutq texnologiyasidan foydalanishni muhokama qilamiz

Maqolada texnik universitetlarning milliy guruhlarida rus tilini o'qitish masalalari, shuningdek, biotibbiyot muhandisligi talabalari tomonidan kasbiy lug'atni o'zlashtirishda qiyinchiliklarga olib keladigan jihatlar ko'rib chiqiladi.