Korteveg-de Friz tenglamasi sayoz suvlarning uzun to‘lqinlar nazariyasi va nochiziqli effekt va dispersiya hosil bo’ladigan boshqa fizik sistemalarida uchraydi. Mazkur ishda Korteveg-de Friz tenglamasining simetriyalar gruppalari o‘rganilgan.
“Elcktron ta’lim” ta’lim jarayoniga tczlik bilan kirib kclmoqda. Ushbu maqolada uning yutug’i bilan birga elektron ta’limni joriy etishdagi muammolar taxlil qilinadi. Elektron ta’limni joriy etilishda “yangi pedagogik texnologiya”ni ishlab chiqish zarurati tug’iladi. Quyida “yangi pedagogic texnologiya” ta’rifi va kafolatli pedagogik jarayon loyixasi keltiriladi.
Ushbu maqolada akademik litseylarning fizika kursida Kvant fizikasi bo‘limini o‘qitishda mikroolam haqida asosiy tushunchalar keltirilgan.
Тадқиқот объектлари: ревматоид артритли ЮЗта бемор, 20та соғлом хохловчилар.
Ишнинг мақсадн: паст частотали физик омилларининг цитокинларга ва липопероксидация жараёнларига таъсирини ўрганиш ва РА бўлган беморларда клиник-лаборатор кўрсаткичларга таъсирини хисобга олган ҳолда уларни кўлланишнинг самарадорлигини илмий асослаб бериш.
Тадқиқот усули: клиник-лаборатор текшириш, кон зардоби ва синовиал суюқликдаги цитокинлар даражасини иммунологик текшириш, ПОЛ ва АОС кўрсаткичларини биокимёвий текширишлар, фосфолипаза-А2 активлигини, носпецифик фосфатазаларни ва озод (эркин) оксипролинни текшириш.
Олинган натижалар ва уларнинг янгнлиги: РА бўлган беморларни даволашда ва реабилитация килишда бензкетозон ультрафонофорезининг клиник самарадорлиги ўрганилган. Яллигланиш олди ва яллигланишга карши цитокинлар ўртасидаги дисбаланс, шунингдек эритроцитлар мембраналаридаги ва кон зардобидаги ПОЛ активланиши хужайраларнинг мембрана стуктураларини дестабилизация килиши, фосфолипаза-А2 фаолиятини ошириши, шу тариқа яллигланиш медиаторлари -простагландинлар синтезини рагбатлантириши исботланган. Паст частотали физик омиллар кўшилган комплекс терапия ва айникса бензкетозон ультрафонофорезининг яққол ижобий эффект бериб, яллигланиш олди ва яллигланишга карши цитокинлар ўртасидаги нисбатни меъёрлаштириши, фосфолипаза-А2 активлигини, ПОЛ махсулотларини пасайтириши ва АОС кўрсаткичлари микдорини кўпайтириши исботланди.
Амалий ахамияти: Терапевтик амалиётга физикғфармакологик метод ғ бензкетозон ультрафонофорези киритилишининг максадга мувофиқлиги асослаб берилган. РА бўлган беморларни реабилитация килишда паст частотали физик даволаш методларини тайинлашга ишлаб чикилган дифференциацияланган кўрсатмалар ремиссия муддатларини узайтириш, пациентлар ҳаёт сифатини яхшилашга имкон беради.
Тадбик этиш даражаси ва иктисодий самарадорлиги: амалий тавсияномалар Республика Ревматологик Маркази артрологик ИАДКга, 1чи шаҳар клиник касалхонаси, Зангиота тумани Марказий шифоҳонаси амалиётига жорий килинган.
Қўлланиш сохаси: ревматология, физиотерапия.
Тадқиқот объекти: Физика таълими жараёни.
Тадқиқот мақсади: физика таълими даврийлиги қонунияти ва шу қонуниятга мувофик физика таълими даврларини асослаш.
Тадқиқот методлари: Тадқикот мавзуси билан боғлиқ адабиётларни ўрганиш; ўкув жараёнини кузатиш, ўқитувчи ва ўқувчи билан суҳбат; мактабдаги илғор ўқитувчилар тажрибасини умумлаштириш; сўровнома ўтказиш; педагогик тажрибани ташкил қилиш, ўтказиш ва тажриба натижаларини статистик қайта ишлаш.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги: Таълимнинг даврийлиги қонуниятини алоҳида тадкикот предмета сифатида ажратиб, физика таълими даврлари методик жиҳатдан тавсифланди, физика таълими даврларини ўзаро фарк килиш ўлчовлари таҳлил килинди, физика таълимини даврий ташкил этиш амалиёти ёритилди, ўрта мактабда физика таълимини даврий бошқариш, физикадан ўқув материалини тўлик ўзлаштириш технологиясига асос солинди.
Тадқиқотнинг амалий аҳамияти: Тадқиқот натижасида ишлаб чиқилган физика таълимининг даврийлик технологиясидан ўрта мактаб физика таълимида; дарслик ва ўқув адабиётларини яратишда, мустақил ва масофавий таълимнинг янги шаклларини ишлаб чиқиш ва ўқитувчилар малакасини ошириш тизимида фойдаланилади. Физика таълимида даврийлик технологияси ғояларини умумий ўрта мактабдаги бошқа ўқув предметларини ўқитишда ва таълимнинг бошка босқичларида ҳам қўллаш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва самарадорлиги: Диссертация юзасидан монография, рисолалар, 30 дан ортик мақолалар эълон қилинган. Тадқикот натижалари Халқаро ва республика миқёсидаги катор анжуманлар (Бухоро, 2000, 2001, 2002, 2003; Қарши, 2003, 2004; Гулистон, 2002, 2005; Самарканд, 2003, 2004; Тошкент, 2003, 2005; Термиз, 2003, 2004; Наманган, 2005; Фарғона, 2002, 2004), Бухоро давлат университета профессор-
ўқитувчиларининг анжуманларида муҳокама этилди. Умумий таълим мактабларида физика таълими даврийлик конуниятлари асосида ташкил этилганда самарадорлик ўртача 20,8 % га етади.
Қўлланиш даражаси: Тадқиқот натижалари ўрта мактабда физика ўқитиш жараёнида, ўқитувчилар малакасини ошириш тизимида, дарслик ва қўлланмалар ёзишда ҳамда ушбу муаммо билан боғлик тадкиқотларни олиб боришда қўлланилиши мумкин.
Диссертация мавзусининг долзарблнги ва зарурияти. Кўшма майдонлар механикаси муаммоларидан ҳисобланган электромагнитоэластик-лик масаларига бўлган қизиқишлар ишлаб чиқаришнинг турли соҳаларидаги замонавий техник жараёнлар талаблари ва инновацион технологияларни яратиш эҳтиёжларидан келиб чиқади. Шуни алоҳида қайд этиб ўтиш лозимки, электромагнит эффектларни ҳисобга олган ҳолда туташ муҳитлар ҳаракатини ўрганиш масалалари, умуман замонавий механикада, хусусан қўшма майдонлар механикасида муҳим ўринни эгаллайди.
Уз навбатида, қўшма майдонлар назариясини ривожлангириш, хусусан, деформацияланувчан муҳит билан электромагнит эффектларнинг ўзаро таъсир назарияси замонавий қаттиқ жисм механикаси ривожланишининг бош йўналишларидан бири хдеобланади. Электромагнит майдони билан эластик мухитнинг ўзаро таъсир механизми хар хил бўлиб, қаралаётган жисмнинг геометрик хусусиятлари ва физикавий хоссаларига боғликдир. Хусусан, бу таъсир механизмини тадқиқ этиш муаммоли масалалардан бири сифатида анизотроп электр ўтказувчанлик юпқа пластинка ва қобиқларга нисбатан қаралганда бир қанча махсус хусусиятларга эга бўлади.
Замонавий техникада оптимал конструкцияларни яратиш чизиқли бўл-маган қонуният билан ўзгараётган таъсирни ҳисобга олган ҳолда юпқа плас-тинка ва кобиқлар шаклидаги консгруктив элементларнинг кенг равишда ишлаб чикаришда қўлланилиши долзарб ҳисобланади. Бунда магнит май-донининг қобиқ ва пластинка билан ўзаро таъсири гуфайли пайдо буладиган электромагнит эффектлар салмоқли ўрин эгаллайди. Элекгромагнит майдон билан электр ўтказувчи жисмларнинг динамик ва механик кўчишларининг боғлиқлик эффектлари пондеромотор Лоренц кучлари оркали амалга оширилади. Лоренц кучлари ўтказувчи туташ муҳит элементларининг ҳара-кати тезлиги ва гашқи магнит майдони, ташқи магнит майдонига нисбатан ўтказиш токининг йўналиши ва микдорларига боғлиқ бўлади. Импульсли магнит майдон ва ток ташувчи элементлар, кўчишлар амплитудасининг катта қийматларидаги юқори частогали тебранишлари учун пондеромотор ўзаро таъсир эффектлари жуда сезиларли бўлади. Шунинг учун биринчи навбатда магнитоэластикликнинг математик асосларини ва алоҳида олинган синф масалаларини ечишнинг амалий усулларини ривожлантириш ниҳоят даражада долзарб ва муҳимдир. Бундай синф масалалари қаторида кучли ташқи магнит майдонига жойлаштирилган юпқа ток ташувчи анизотроп пластинка ва қобиқлар масалалари, шунингдек магнит майдонида юпқа элементларнинг чизиқли бўлмаган магнитоэластик тебранишлари ҳақидаги масалалари алоҳида таъкидланиши лозимдир.
Чизиқли бўлмаган боғланишдаги масалалар тадқик қилинганда махсус магнитоэластик эффектлар пайдо бўлиши ҳисобга олинса, ностационар меха-ник ва электромагнит юкланишлар таъсирида бўлган юпқа ток ташувчи анизотроп электр ўтказувчанликли, анизотроп пластинка ва қобиқлар боғ-лиқли магнитоэластиклиги масаласаларини ечиш усулларини ривожлантириш долзарб ҳисобланади. Чизикли бўлмаган боғланишдаги магнито-эластиклик масалаларини ўрганишда анизотроп электр ўтказувчанлик, магнит ва диэлектрик сингдирувчанликларни ҳисобга олган ҳолда ўзгарув-чан механик ва электромагнит майдонлар таъсирида бўлган ток ташувчи пластинка ва қобиқларнинг кучланганлик-деформацияланганлик ҳолат-ларини аниқлаш илмий жиҳатдан салмоқли ҳисобланади. Замонавий техникада конструктив элементлар сифатида кучли магнит майдони гаъсири остида бўлган юпқа пластинка ва қобиқларнинг кенг равишда ишлаб чиқаришда қўллаш амалий аҳамият касб этади. Шунингдек, кучли магнитли қурилмаларнинг ташқи майдонини экранлаш учун гашувчи элементлар ёки тўсиқлар сифатида бундай конструкцияларнинг ишлатилиши ҳам сабаб бўлади. Шу билан биргаликда, замонавий ўлчагич тизимларни ишлаб чиқишда, ҳисоблаш техникаси қурилмаларида, катта майдон фонида кучсиз импульсли майдонни ўлчашда, электромагнит майдон таъсирида хизмат қилувчи ходимларни ҳи.моя қилиш масалаларини ишлаб чиқишда ва бошкаларда электромагнит мосланувчанлик масалаларини ечиш зарурияти ҳам ушбу омиллар қаторига киради.
Диссертация мавзуси долзарблиги ва зарурияти “Электромагнит мосла-нувчанликни таъминлаш” тўғрисидаги Узбекистон Республикаси қонун-ларига (1999 й., 1 рақамли, 16 банд; 2003 й., 5 рақамли, 67 банд; 2013 й., № 18 рақамли, 233 банд) мос равишда муаммоларнинг қўйилиши ва уларни ечи-лиши билан изоҳланади. Анизотроп электр ўтказувчан анизотроп пластинка ва қобиқлар электромагнитоэластиклиги боғлиқли масаласалари замонавий илмий қизиқишлар уйғотади. Анизотроп электр ўтказувчан юпқа анизотроп жисмларда жисм материалининг барча физика-механикавий параметрларини вариациялаш орқали магнитоэластикликнинг оптимал масалаларини ечиш мумкин. Хусусий ҳолда механик ва геометрик параметрлар доимий бўлганда, фақат анизотроп электродинамик параметрларни ўзгартириш ёрда.мида сифатли янги механик хусусиятга эга бўлган консгруктив элементларни яратиш мумкин. Сўнги йилларда янги электромагнит хусусиятларга эга бўлган янги материаллар яратилган. Бундай материаллар замонавий техни-канинг турли соҳаларида янги технологияларни ишлаб чикишда самарали ишлатилиши мумкин.
Тадқиқотнинг мақсади анизотроп электр ўтказувчанликли анизотроп ток ташувчи жисмлар чизиқлимас магнитоэластиклиги назариясини ривож-лантириш, ортотроп айланма қобиқ магнитоэластикликнинг масалаларини математик моделлаштириш ва уларни ечиш.
Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
илк маротаба анизотроп электр ўтказувчанлик, магнит ва диэлектрик сингдирувчанликларни, шунингдек, геометрик чизиқлимасликни ҳисобга олган ҳолда, ток ташувчи қобиклар магнигоэластиклиги боғлиқли динамик масалаларининг математик қўйилиши шакллантирилган;
илк маротаба чекли оргогроп электр ўтказувчанлик, магнит ва ди-электрик сингдирувчанликларни ҳисобга олган ҳолда, ток ташувчи ортотроп қобиқлар магнитоэластиклиги чизиқлимас икки ўлчамли модели яратилган;
ностационар механик ва электромагнит кучлар таъсири остида бўлган, ортотроп электр ўтказувчанликли, бикирлиги икки координага йўналишида ўзгарувчан, юпка токўтказувчи айланма қобиқнинг симметрик бўлмаган деформацияланишини ифодалайдиган ҳал қилувчи системаси олинган;
ортотроп электр ўтказувчанлик, магнит ва диэлектрик сингдирувчан-ликларни хисобга олган ҳолда ностационар механик ва электромагнит юкла-нишлар таъсирлари остида жойлашган, ихтиёрий меридианли юпқа ток ташувчи орготроп айланма қобиқнинг деформацияланишини ифодалайдиган магнитоэластикликнинг чизиқлимас дифференциал тенгламалари боғликли ҳал қилувчи сисгемаси олинган;
илк маротаба ортотроп электр ўтказувчанлик, магнит ва диэлектрик сингдирувчанликларни ҳисобга олган ҳолда ортотроп айланма қобиқ магнитоэластиклиги боғликли чизиқлимас кўйилган масалаларини ечиш услубияти ва алгоритмлари яратилган;
чекли ортотрои электр ўтказувчанлик, магнит ва диэлектрик сингди-рувчанликларни хисобга олган холда, электромагнит майдони билан дефор-мациянинг механик майдони боғлиқлиги янги эффектлари аниқланган;
ортотроп электр ўтказувчанликни ҳисобга олган ҳолда, гашки бегона токнинг йўналиши ва зичлиги миқдорини ганлаб ортотроп ток ташувчи қо-бикнинг кучланганлик-деформацияланганлик ҳолати оптималлаштирилган.
Хулоса
1. Анизотроп электр ўтказувчанлик, магнит ва диэлектрик сингдирувчан-ликларни ҳисобга олган холда, ток ташувчи қобиклар магнитоэластиклиги боғлиқли динамик масалаларининг математик кўйилиши шакллантирилган.
2. Масала геометрик чизиқлимас кўйилганда ортотроп электр ўтказув-чанлик, магнит ва диэлектрик сингдирувчанликларни ҳисобга олган ҳолда, ток гашувчи ортотроп кобиқлар магнитоэластиклигининг икки ўлчамли чизиқлимас модели яратилган. Бунда кобиқ материалининг ортогроплик хоссаси бош йўналишлари мос координата ўқларининг йўналишлари билан мос тушади, шунингдек, ортотроп жисм магнит ва электрик хоссаларига нисбатан чизиқли деб фараз қилинган.
3. Пластинка ва қобиқлар геометрик чизиқлимас назариясининг квадра-тик варианти асосида, ортотроп электр ўтказувчанлик, магнит ва диэлектрик сингдирувчанликларни хисобга олган ҳолда, ностационар механик ва электромагнит юкланишлар таъсирлари остида жойлашган, ихтиёрий меридианли юпқа гок ташувчи ортотроп айланма қобикнинг деформация-ланишини ифодалайдиган магнитоэластикликнинг чизиқлимас дифферен-циал тенгламалари боғлиқли хал қилувчи системаси хосил килинган.
4. Масала чизиқлимас қўйилганда ортотроп электр ўтказувчанлик, маг-нит ва диэлектрик сингдирувчанликларни ҳисобга олган ҳолда, ток гашувчи ортотроп айланма кобиқнинг кучланганлик-деформацияланганлик ҳолатини тадқиқ қилиш имконини берадиган магнитоэластикликнинг боғлиқли янги синф масалаларини сонли ечиш услубияти ва алгоритмлари ишлаб чиқилган. Ишлаб чиқилган услубиятга асосланган ҳолда, механик кучлар, ташқи бегона ток ва ташқи магнит майдонлари таъсирлари остида жойлашган, изотроп ток ташувчи халқавий пластинка ва конуссимон қобикнинг кучланганлик-деформацияланганлик ҳолатлари хисоби ўтказилган. Вақт бўйича кадамнинг камайиши ва таъсир этувчи кучларнинг давомийлигининг ўсиши билан, ҳар хил қадамларда кўчиш ва кучланишлар қийматлари ўртасидаги фарқнинг сезиларли бўлмаган даражада ўсиши натижаларни таккослардан келиб чиқади. Тўртинчи ва бешинчи тақрибий олинган сонли маълумотлар деярли устма-уст тушади, бу эса итерацион жараён яқинлашиш шартининг қаноат-лаптирилиши ҳақида гувохдик беради. Изотроп ҳолда бошқа муаллифлар олган маълумотлар билан таққослашлар натижалари таклиф этилган ёндо-шувнинг ортотроп электр ўтказувчанликни ҳисобга олган ҳолда, юпқа гок ташувчи ортотроп айланма қобикнинг кучланганлик-деформацияланганлик ҳолатини тадқиқ қилишда қўлланилиши мумкинлигини кўрсатади.
5. Ортотроп қобикнинг чизиқлимас ҳолатига конусликнинг гаъсирини ҳисобга олиш масаласи қаралган. Магнит индукцияси ва кесувчи кучларнинг ўзаро гаъсири кўчиш ва механик кучланиш, электр майдони кучлаш анлиги ва магнит индукцияси экстримал қийматларини пайдо килиши аниқланган. Магнит индукцияси ва кесувчи куч қобиқнинг чап контурида берилади (чега-равий шарглар), бунда кесувчи зўрикиш ва магнит индукциясининг нормал ташкил этувчиси қарама-карши йўналган. Конуслик бурчагининг камайиши билан кўчиш ва механик кучланиш, электр майдони кучланганлиги ва ма1 нит индукцияси абсолют қийматларининг ўсиш қонунияти ўрнатилган. Бу далил электромагнит ва механик майдонларнинг ўзаро боғлиқлигини намойиш қилади. Олти градусга тенг конуслик бурчаги қаралган геометрик чизикли-мас қобик учун танлаб олинган юкланишларда критик эканлиги аниқланган. Конуслик бурчагини янада камайтириш қобиқ турғунлигини йўқотишига олиб келади.
6. Токташувчи бериллийдан ясалган отротроп конус ва токташувчи алюминийдан ясалган изотроп конус ҳамда магнит майдони ва ташқи бегона ток мавжуд бўлмаганда алюминийдан ясалган изотроп конуслар учун олинган ечимлар натижаларини таққослаш асосида масала чизиқлимас қўйилганда, юпқа қобиқларнинг кучланганлик-дефор.мацияланганлик ҳолати тадқик қилинган. Учала ҳолда ҳам кўчишларнинг тақсимланиши чизиқлимас-дир ва улар максимал қийматларга кобикнинг чап контурида эришадилар. Шунингдек, бериллийдан ясалган ортотроп конус ва магнит майдонини ҳисобга олиб алюминийдан ясалган изотроп конуслар тақкосланганда, кўчиш максимал қийматлари деярли икки мартага фарқ қилади. Конус изотроп бўлиб, магнит ва электр майдонлари таъсирлари бўлмаган ҳолда, кўчишнинг сезиларли ошиши аникланган. Бу эса, қобиққа таъсир қилувчи электр майдони мавжуд бўлмаганда чўзувчи кучлар, яъни магнит майдони индук-цияси тангенциал ташкил этувчиси ва Лоренц кучи тангенциал ташкил этув-чилари нолга тенг эканлиги билан тушунтирилади. Масала чизиқли ва чизиқлимас қўйилганда олинган ечимлар натижалари таққосланган. Конус-лик бурчагининг камайиши билан масала чизиқли ва чизиқлимас қўйилганда олинган ечимлар натижалари ўртасидаги фарқнинг ўсиши қонунияти ўрна-тилган. Олинган натижаларни таҳлил қилиб, чизиқли назария билан таққос-лаганда ортотроп қобикнинг кучланганлик-деформацияланганлик ҳолатига геометрик чизиқлимасликнинг таъсири ҳақида фикр юритишимиз мумкин.
7. Қалинликлиги ўзгарувчан бўлган бериллийдан ясалган ортотроп конус учун меридионал йўналишда қалинликнинг ўзгаришини гавсифлай-диган параметрнинг ҳар хил қийматларида сонли натижалар олинган. “а” параметр қийматининг ошиши кўчиш, қобиқ айлан.ма кучланишлари, максвелл кучланишлари ва бошқа микдорларнинг ошишига олиб келиши қонунияти ўрнатилган. Қалинликнинг ўзгариши қобиқнинг кучланганлик-деформацияланганлик ҳолатига сезиларли таъсир кўрсатиши ва буни амалий масалаларни ҳисоблашларда ҳисобга олиш зарурлиги олинган натижалардан кўринади. Қобиқ контурларининг маҳкамланиши ҳар хил бўлганда сонли нагижалар олинган. Қобик контурларининг маҳкамланиш чегаравий шарт-лари кўчишлар, кесувчи кучлар ва эгувчи моментлар, Лоренц кучлари, магнит индукцияси ва электр майдони кучланганликлари қийматларига ва тақсимланишларига муҳим таъсир кўрсатиши олинган натижалардан кўри-нади. Максимал кўчишлар ва эгувчи моментлар, Лоренц кучлари, маг-нит индукцияси ва электр майдони кучланганликлари “сирпанувчи-шарнир” че-гаравий шартда пайдо бўлиши аниқланган. Қобиқнинг чап контурида Mai ни г индукцияси бор бўлган холда кўчишлар, эгувчи моментлар, Лоренц кучлари, магнит индукцияси, электр майдони кучланганликлари қийматлари чап конгурда электр майдони бор бўлгандаги ҳол билан гаккосланганда кўпрок катта бўлиши қонунияти ўрнатилган. Олинган натижалардан келиб чиққан ҳолда, чегаравий шартларнинг механик ва элекгромагнит майдонларининг ўзаробоғлиқлигига таъсири хакида фикр юритишимиз мумкин.
8. Магнит индукциясининг ошиши билан кобикнинг эгилиши ва кучла-ниши ошиши қонунияти аниқланган. Ташқи магнит майдони индукцияси оширилганда ички магнит майдони индукцияси ҳам ошиши конунияги ўрна-тилган. Бу эса, қобикда содир бўладиган ҳақиқий физик жараёнларга мос келади ва ўз навбатида олинган натижаларнинг ишончлилигини тасдиқлайди. Ортотроп электрўтказувчанликни ҳисобга олиб, гашқи бегона гокнинг йўналиши ва зичлиги микдорини танлаган ҳолда ностационар электромагнит ва механик майдонлар таъсирлари остида жойлашган қобикнинг кучланган-лик ҳолатини оптималлаштириш мумкинлиги кўрсатилган. Ташқи бегона электр токи қийматининг ошиши қобикнинг кучланиши ва кўчишлари, Лоренц кучи нормал ва тангенциал ташкил этувчилари қийматларининг ошишига олиб келиши аникланган. Шундай килиб, ташки бегона электр токининг зичлиги микдори ва йўналишини ганлаб, кобиқда кучланиш ва кўчиш кийматларини минималлаштиришга эришиш мумкин.
9. Қаралган масалаларда кучланганлик-деформацияланганлик ҳолатини тавсифловчи функциялар кийматлари электромагнит параметрлардан, хусу-сан ортотроп электрўтказувчанлик ва материалнинг ортотроп хоссаларидан боғлиқ бўлган, майдонларнинг ўзаро боғлиқлиқ таъсирларини баҳолаш имко-нини берадиган боғланишлар қурилган. Ҳосил қилинган ортотроп айланма кобиқ магнитоэластиклиги боғлиқли тенгамалари системасидан фойдаланиш, масала геометрик чизиклимас қўйилганда ортотроп электрўтказувчанликни ҳисобга олган холда, токташувчи кобиклар назариясининг носгационар маса-лаларини ечиш учун ишлаб чиқилган услубият янги синф масалаларини ечиш имкониятини беради. Бунда конструктив элементларнинг ҳақикий иш-лаш шартлари ва материалнинг ортотроп электрўтказувчанлиги, ма1 нит ва диэлектрик сингдирувчанликлари тўлароқ ҳисобга олинади, бу эса конструк-цияларнинг ишлаш мустаҳкамлигини ошириш учун геометрик, механик ва электромагнит иараметрларни рационал танлаш имкониятини беради.
Тадқиқот объектлари: очиқ кодли операцион тизимларни зиён келтирувчи дастурлардан ҳимоя қилишнинг алгоритмлари ва дастурии воситалари.
Ишнинг мақсади: зиён келтирувчи дастурларни аниқлаш ва олдини олиш учун алгоритм ва дастурии воситаларни очиқ кодли операцион тизим ядроси даражасида ишлаб чиқиш.
Тадқиқот усуллари: ахборот ҳимоясига хавф солувчи таҳдидларни аниқлаш усуллари, ихтиро масалаларини ечиш назарияси, эксперт тизим продукцион усуллари, алгоритмлар назарияси ва объектга мўлжалланган дастурлаш.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: ОКОТ ҳимояси концепциясига асосланган зиён келтирувчи дастурларни қамал қилишнинг модификацияланган усули ва алгоритмлари таклиф этилди; зиён келтирувчи дастурлардан ОКОТ ядросини ҳимоя қилиш воситалари тўғрисидаги кўникмаларнинг продукцион усули яратилди; иловалар даражасида зиён келтирувчи дастурларни изоляция қилишнинг моделлаштириш алгоритми ишлаб чиқилди; зиён келтирувчи дастурларни қамал қилиш ва изоляция қилишнинг эксперт тизими тузилмаси яратилди, унинг доирасида ҳимоя воситалари танлови бўиича реал вақтда қарорлар қабул қилиш методикаси таклиф этилди; ОКОТ ҳимоя тизимларига зиён келтирувчи дастурлар таъсирини қамал қилиш ва изоляция қилиш дастурлари ишлаб чиқилди.
Амалий аҳамияти: яратилган моделлар, алгоритмлар ва дастурии воситалар реал вақт ичида хавфни баҳолаш ва химоялаш воситасини танлашга қарор қилувчи эксперт тизимларини яратади.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: диссертация ишининг илмии натижалари Тошкент ахборот технологиялари университетининг “Электрон тижорат” ва “Ахборот хавфсизлиги” кафедраларининг ўқув жараёнига татбиқ этилди, ҳамда амалии натижалари МЧЖ ISP «DosTlink» Интернет сервис проваидерда жории этилди.
Қўлланиш (фойдаланиш) соҳаси: Яратилган дастурии воситалар Linux операцион тизимини сервер сифатида фоидаланаётган корхоналарда очиқ кодли операцион тизимларга зиён келтирувчи дастурлардан ҳимоялаш учун қўлланилади.
Тадкикот объекти: Қаттик жисм юзасига ион - нурли ишлов бериш ва электрон спектроскопия килиш.
Ишнинг максади: Кичик энергияли ионли бомбардировка килиш ва ундан кейинги киздириш усули билан ярим ўтказгичли ва диэлектрик пленкалар асосида бир ва кўп компопептли папокристаллар, папоплепкалар ва ўтапанжараларнинг шаклланиш копуниятларипи ва физик механизмларини апиклаш.
Тадкикот усули: оже - электрон спектроскопия (таркибни ўрганиш учун), тез электроплар дифракцияси, растрли электрон микроскопия (кристалл тузилиш ва топографияни ўргапиш учун), ультрабипафша фотоэлектронлар спектроскопияси, эластик каштан электроплар спектроскопияси, характерли энергиясини йўкотгап электроплар спектроскопияси (электрон тузилишни ўрганиш учун).
Олинган иатижалар ва улариннг янгилиги: Биринчи марта кичик энергияли ионлар имплантацияси (Ео = 0,5-5 кэВ) ва кейинги киздириш (хароратли + лазерли) усулидан фойдаланиб ярим ўтказгич ва диэлектрик пленкалар асосида папокристаллар ва папоплепкалар олиш усули ишлаб чикилди. Уларпи косил килиш мехапизмлари аникланди. Ҳар хил калипликдаги силицид наноплепкаларпипг энергетик зопалари ва кристалл панжара параметрлари биринчи мартта апикланган. Қалиплиги 9 < 5 - 6 нм бўлган пленкаларда калинлик камайиши билан таъкикланган зона кепглиги ва панжара доимийси а нинг киймати ошиши кузатилгап. Электронларпинг туннель ўтиши рўй берадиган нанокристалларнинг критик ўлчамларипи бахолаш усули ишлаб чикилгап. Силицид панокристалларига эга бўлган Si сиртипинг модели ишлаб чикилди.
Амалий ахамияти: Олинган иатижалар микро-, опто- ва папоэлектропика асбоблари учун керак бўлгап япги материалларпи олиш ва кўп катламли наноўлчамли гетеротизимлар яратишда кулланилиши мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: Электрон сапоатида олинган натижаларни келажакда татбик этиш учун амалий тавсиялар ишлаб чикилди. Иатижалар грантларни бажаришда фойдаланилди (IAP 04080 ракамли ЎзР патента. Способ получения панокристаллов силицида металла; IAP 04081 ракамли ЎзР патента. Способ получения трехкомпонентных наноструктур на основе арсенида галлия), хамда ўкув жараёнида кўлланилмоқда (ТошДТУ ўкув жараёнига қўлланилганлиги тўғрисида акт мавжуд).
Қўлланиш сохаси: Физикавий электроника ва сирт физикаси, микро-, опто-ва наноэлектроника, ион - нурли ва лазерли технология, ярим ўтказгичли асбоблар ишлаб чикариш.
Тадкикот объекти: монокристаллар Мо(ЮО), W(100), А1( 100), Si(100) сиртидан чиққан Оже-электронларнинг ориентацияга ва бурчакка боғликдигини ион ва электрон Оже-спектроскопия усуллари ёрдамида ўрганиш.
Ишнинг максади: монокристаллар Mo(lOO), W(100), Al(100), Si(100) сиртидаги киришмали атомлар таркибини ўрганиш, уларнинг кристалл панжарадаги жойлашувини аниқлаш, электрон ва ион Оже-спектрларни таққослаб ўрганиш ва ионлар билан бомбардимон қилиш жараёнида Оже-чўққилар шакли ва интенсивлиги ўзгаришига олиб келувчи асосий сабабларни аниклаш.
Тадкикот усули: электрон Оже-спектроскопия, ион Оже-спектроскопия.
Олинган иатижалар ва уларнинг янгилиги: молибден монокристали хар-хил бурчак остида тушган электронлар билан бомбардимон килинганда олинган Оже-спектрлардаги киришмали элементлар атомлари Оже-чўққиларининг ўзгариши, W ва Мо монокристалларини хар-хил азимутал бурчакларда электронлар билан бомбардимон қилганда олинган Оже-спектрларидаги киришмали элемент атомлари Оже- чўққиларининг ўзгариши. W, Si, Al монокристалларини электронлар ва ионлар билан бомбардимон килганда олинган Оже-спектрлар таққослаб ўрганилган. Олинган натижалардаги Оже- чўққиларнинг энергиялари, назарий йўл билан хисобланган энергияларга якин эканлиги аниқланди.
Амалий ахамияти: тадкикот ишидаги илмий хулосалардан фойдаланиш республикамиздаги металлургия камбинатларида, кабель заводларида ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларни сифатини оширишга ёрдам беради. Шу жумладан электрон ва радиотехника технологиясида материал танлашда ишлатилади.
Татбик этиш даражаси ва иктисодий самарадорлиги:.Ишнинг илмий натижалари Республикамиздаги металлургия комбинатларида, кабель заводларида ва аралашмалар таркибини текширишда қўлланилмоқда.
Қўлланиш сохаси: Республикамиздаги металлургия комбинатлари, кабель заводлари, илмий текшириш инситутлари ва олий ўкув юртлари.
Тадкиқот объектлари: Термин ва термокимёвий фаоллаштирилган лесс кўшилган оҳак-кумли боғловчи асосидаги силикат ғишти ва ғовакли бетон.
Ишнинг мақсади: «Оҳак-кум» тизимига термик ва термокимёвий фаоллаш тирилган маҳаллий қўшимчалар кўшиб гидротермал ишлов берилганда компонентларнинг гидратланиш жараёнидаги ўзаро таъсирлашув механизмини гидратланган янги хосилаларнинг структура хосил килиш кинегикаси ва морфологиясини мақсадли ўзгартириш йўли билан техник-эксплуатация хоссалари юкори бўлган авгоклавда когувчи силикат материаллар олишнинг физик-кимёвий асосларининг илмий асосланган тамойиллари ва ресурстежамкор технологиясини ярагиш.
Тадқиқот методлари: кимёвий, физик-механик (пластик ва механик мустаҳкамликни аниқлаш), физик-кимёвий (рентгенофазовий, дифференциал термик тахлил, электрон-микроскоп ва ИҚ-спектроскопик) тадқиқот усуллари, гидротермал ва термик ишлов бериш усуллари.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: "Бархан қуми-оҳак-ТКФЛ" силикат композицияларига гидротермал ишлов берилганда минерал-ларнинг гидратланиш жараёнида ўзаро таъсир кўрсагиш конуниятлар хамда "хосса-структура" ўзаро боғлиқлигини аниклаш оркали авгоклавда котувчи силикат материаллар олишнинг физик-кимёвий асосларини илмий услубий тамойиллари ва ресурстежамкор технологияси яратилди. Ca(OH)i нинг маъ-лум бир кисмини алюминатли бирикмаларнинг тезликда кальций гидроалю-минатларга боғланиши туфайли кумтуироқнинг тўйинган охакли мухитда эриш ва паст асосли гидросиликатлар косил килиш жараёни тезлашади, юкори асосли гидросиликатларга ўтиб кетишининг олди олинади, хосил бўлган CSH(B) гурдаги гидросиликатларнинг қотаётган тизимдаги турғун-лиги таъминланади. Уларнинг бир-бири билан чатишиб кетган ипсимон ва толасимон кристаллари билан синчланган силикат ғиштининг физик-механик хоссалари, атмосфера ва совуккд бардошлилик кўрсаткичлари юкори бўлади.
Лессни фосфогипс билан биргаликда термокимёвий фаоллаштирилганда унинг таркибидаги тупрокли компонентлар ёпишкокли хусусиятларини йўқотиш хисобига силикат массасидан газ ажралиб чикиши тезлашади, газ хосил килувчидан фойдаланиш коэффициента ошади, структура шакллани-ши тезлашади, газобетонни изогермик қиздириш вакти қисқаради, мустаҳ-камлиги, совукка бардошлиги ошади ва сув ютилиши камаяди.
Амалий ахамияги: Республикамизда кенг гаркалган лесс ва лессимон суглинкаларни, чиқинди фосфогипснинг капа заҳираларини кенг микёсда авгоклавда котадиган силикат курилиш материаллар ишлаб чиқаришга жалб этиш хисобига хом ашё базаси кенгаяди, ТКФЛ дан фойдаланиш хисобига оқак тежалади, тайёрлаш жадаллашади ва олиш вақги қисқаради, буюм ва жихозларнинг техник-эксплуатация хоссалари юкори бўлиши таъминланади. Тадкиког натижалари ТФЛ ва ТКФЛ дан фойдаланиб силикат гишти ва говакли силикат бегонии тажриба сифатида ишлаб чйкарилиши учуй меьбрий-техник хужжатлар яратилишида меъёрий база бўлиб хизмат қилади.
Татбиқ этиш даражаси ва икгисодий сямарадорлиги: Тадқиқот нагижалари Урганч ҚМЗ да текширувдан ўтказилди. Бунда 15-20 % ТФЛ кўшилган охак-қум боЕЛовчисидан 3460 дона силикат ғиштининг синов партияси ишлаб чикарилди. 4-5 % оҳак тежалиши хисобига 100 кг силикат аралашмасининг нархи 2320 сўмга арзонлашди ва 110720 сўм икгисодий Самара олинди. Урганч ҚМЗ да ТФЛ кўшиб гишг олишга ихтисослаштирилса кутилган икгисодий самарадорлик йилига 41472000 сўмни гашкил этади.
Жиззах ҚМК ТКФЛ дан фойдаланиб говакли силикат бетоннинг тажриба партиясини ишлаб чикариш бўйича олиб борилган синов ишлари йилига 64300 м3 хажмда говакли силикат бетон ишлаб чикарилса, кутилган икгисодий самарадорлик 46937000 сўмни гашкил этади.
Қўлланиш сохаси: УзР курилиш магериаллари ишлаб чикариш саноати ва курилиш индусгрияси.
Актуальность работы. Интенсивное развитие оросительных мелиораций в Каршинской степи явилось мощным антропогенным фактором, изменившим водный и солевой режимы зоны аэрации и как следствие, мелиоративную обстановку на площади более 250 тыс.га. В зоне влияния Каршинского магистрального канала на массивах орошения и обводнения, вблизи водохнилищ и сбросных водоемов стали интенсивно разбиваться процессы вторичного засоления почв и подниматься уровень грунтовых вод. Сренегодовая минерализация грунтовых вод на орошаемых массивах увеличилась с 2-3 г/л до 4,5-5,0 г/л.
Водохозяйственная деятельность и мелиоративная ситуация, сложившаяся к концу 80-х годов, привели к снижению плодородия почвь на значительных территориях в результате их подтопления и засоления а также в ряде случаев загрязнения тежельми металлами.
В настоящее время В Каршинской степи орошается около 270 тыс.га. С целью снижения У ГВ интенсивно строится дренаж.К 1991 году орошаемые площади с дринажем составили 242 тыс.га. Строительство дренажа в какой-то мере снизило развитие негативных процессов. Однако существенного улучшения эколого-мелиоративной ситуации не наблюдается. В этой связи актуальной проблемой является разработка системы обоснованных мероприятий по улучшению экологической и мелиоративной обстановки в регирне.
Цель и задачи исследований. Цель настоящей работы заключается в разработке рекомендаций по улучшению эклолого-мелиоративной ситуации на орошаемых массивах Каршинский степи.
Для реализации цели было решены слудуещие задачи:
- выполнен анализ существующей водохозяйственной деятельности и оцеино ее влияние на формирование эколого-мелиоративной ситуации в регионе;
уточнено водохозяйственное районирование бассейна реи Кашкадарья применительно к совершенствованию управления водными ресурсами и выявлена возможность субирригации;
- оценено по ключевым участкам эколого-мелиоративное состояние земель;
- на основе прогнозов водно-солевого режима почв азработаны рекомендации по улучшению эколого-мелиоративного состояния орошаемых земель.
Научная новизм. 1. Дана характеристика эколого-мелиоративного состояния орошаемых земель и уточнено водохозяйственной районирирование приметельно к задачам управления водными ресурсами.
2. Усовершенствована технология способа субирригации путем регулирования коллекторно-дренажного стока с помоўью специальнқх устойств; прдложены расчетные формулы прзволяющие определить рациональное расстояние между регулирующими, и даны рекомендации по сокращению оросительных норм.
3. Разработаны рекомендации по улучшению эколого-мелиоративного состояния орошаемых земель и эксплуатации коллек горно-дренажной сети Каршинской степи.
выводы
1. Переброска Амударьинской вода в Каршинской магистральный канал (КМК) в 1973 году должна была создать наиболее эффективноные условия для использования водио-земельннх ресурсов массива. Однако наряду о положи тельным эффектом произошло и нежелательные изменения эколого-мелиоративаных условий региона, заключающиеся в следующем: за 20 лет освоения не была достигнута проектная урожайность хлопчатника (1973 г. - 26,3 ц/га, 1978 г. - 27,8 ц/га, 1990. - 22,8 ц/га), начался ннтенсиный подаем УГВ (до орошения фунтовые воды залегали на глубине 5-15 м и более) в 1973 г. со 3-4 и/год, 1974 г. - 2,34 м/год, 1978 г. - 1,67 м/год, 1980 г. - 0,22 год, 1991г. - 0,12 м/год. К настоящему время 35-40%к орошаемой плошоды засолено. Увеличилась минерализация оросительной воды, минерализация и объем стока коллекторнодренажных вод. Внесение повешенной нормы минеральных удобрения, постесидов и ядохимикатов назвали загрязнение почв.
1. По многолетним статиотичеаким данным (1973-1991 гг.) проанализирована водохозяйственная деятельность в Каршинской степи. Выявлено, что к настоящее времени удельной водозабор составляет 8 тыс.м3 при КПД равным 0,56 (проектный 0,75), что недостаточно для хлопково-люцернового севооборота.
2. При уточнении водохозяйственного районирования всего бассейна реки Кашкадерья выделено три водохозяйст венных района.
Для каждого района составлен упрощенный водохозяйственный баланс и найдены корреляционные связи между объемами водозабора и возвратных вод для разработки математических моделей использования водах ресурсов.
3. Исследована эффективность субирригации и шявяены площади для ее эффекгивного применения. Предложен способ риулирования коллекторно-древахного стока при помощи специально разработанного устройства "Каскад". Предложена расчегные формулы для количественной оценки зоны подпоре грунтошх вод вблизи коллекторов и дрен, что дает возможность рассчитывать площади влияния регулирующих устройств я определить рациональные расстояния между ниш, а также разработать рекомендации по совращению ороси тельных норм в зонах субиррягации.
5. Выполнен прогноз водно-солевого режима орошаемых земель Каршинской степи, для чего использована многокомпонентная модель солепереноса. 11роведан» полевые исследования и лабораторные парамегра модели для рассматривавших условий. Выполненные по модели расчеты позволили обосновать величины оросительных норм (9,3 -11,1 тыс.м.нетто), обеспечивающие поддержание благоприятного водно-солевого режима почв при допустимых урошях грунтовых воя.
4. Для улучшения эколого-мелиоративного состояния орошаемых земель необходимо ciporo соблюдать мероприятия, включающие в оебя промывку засоленных земель, обоснованный водно-соленвыми прогнозами режим орошения, рациональную эксплуатацию коллектерно-дренажной сети, включая регулирование уровня в о ткры тых коллекторах для создания субирригации.
По теме диссертации автором опубликовано 22 работы, основные из которых следующие:
1. Исследование метола расчета критического уровня залегания фунтовых вод на орошаемых землях. Тезисы докладов Всесоюзной научно практической конференции молодых ученых по проблеме "Экологическое совершенствование мелиоративное систем" М.: ВВИИЬМ, 1989,0,04 п.л. (в соавторстве).
2. Критерий оценки мелиоративного состояния орошаемых земель. Журнал "Сельское хозяйство Узбекистана". Ташкент, 1989,
JS 6, ОД пл. (в соавторстве).
3. Некоторые проблему подземной гидросферы Кигабо-Шахрисабской иожгорной лядины, Тезисы докладов научно фаятлчеоной конференции молодых ученых и специалистов Средней Азии по экологическим проблемам бассейна Аральского моря. Нукус, 1992,0,04 п.л.(в соавторстве).
4. Рекомендации по стабилизации подземных вод бассейна реки Кашкадарья. Журнал "Сельское хозяйство Узбекистана". Ташкент, 1992, Л 8,9 0,22 ц.л. (в соавторстве).
5. Рекомендации по улучшению экодого-мелиора равного состояния орошаемых земель первой очереди Каршинской стели. М.:ВНИИГиМ, 1992, 1,36 пл. (в соавторстве).
6. Эколого-меляоретивное воздействие субирригации в аридной зоне. М.: Труды ВНИИГиМ, 1992,0,21 п.л. (в соавторстве).
7. Изменение гидрогеолого-мелиоративных условий под влиянием ирригационных систем. М.: НТК ШШ. 1992,0,04 пл.
Тадкикот объсктлари: кўп атомли молекулалар - имипрамин, амитриптилин, новокаин, тетраэтиламмоний хлорид ва лидокаин.
Ишнинг максади: Бир хил тажриба шароитида сиртий ионлашишнинг изотермик ностационар усуллари - кучланишни ва окимини бошкариш усуллари ёрдамида куп атомли молекулаларнинг оксидланган вольфрам сиртидаги гетероген бўлиниш рсакциялари тавсифий вактлари ва активация энергиялари, бу кимсвий рсакциялар махсулотлари термодесорбцияси кинетик тавсифларини аниклаш.
Тадкикот методлари: сиртий ионлашишнинг ностационар усуллари -кучланиш ва заррачалар окимини бошкариш усуллари.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:
Тажриба йўли билан кўи атомли имипрамин, амитриптилин, новокаин, тетраэтиламмоний хлорид ва лидокаин молекулаларининг диссоциатив сиртий ионлашиш натижасида хосил бўлган [сн * - сн ,, (с,я5), лГ = сн 2 ва (с,н.), .V 'cji. радикаллар учун сиртий ионлашишнинг асосий тавсифлари (ионлашиш коэффициенти р ва ионлашиш даражаси а ') аникланди.
Тажриба йўли билан кучланишни бошкариш усули оркали юкорида кўрсатилган радикаллар учун термодесорбция кинетик тавсифлари аникланди.
Кўп атомли молекулаларнинг(с - с), ва(с - н ), богни узилиши билан содир бўладиган гетероген бўлиниш реакциялари кинетик тавсифлари аникланди.
Амалий ахамияти: Кўп атомли молекулалар диссоциатив сиртий ионлашишини ўрганиш жараёнида уларнинг гетероген бўлиниш реакциялари кинетик тавсифларини аниклаш усули тавсия этилди.
Татбиқ этиш даражаси ва иктисодий самарадорлиги: Олинган натижалар Ф-2.1.7 давлат грангини бажаришда қўлланилган.
Қўлланиш сохаси: физикавий электроника, гетероген катализ, сирт ионлашиш ҳодисаси асосида ишлайдиган газоаналитик курилмалар.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Узбекистан Республикаси Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги ПК1442־-сонли «2011-2015 йилларда Узбекистан Республикаси саноатини ривожлантириш-нинг устувор йуналишлари тукрисида»ги карорига асосан саноат ишлаб чикаришининг самарадорлигини ошириш биринчи навбатдаги масалалардан хисобланади. Шунинг учун «FOTON» ОАЖ ишлаб чикарилаётган кучланиш чеклагичлари, юкори частотали тугрилагич диодлар ишлаб чикариш таннархини ва харажатларини пасайтириш уларнинг параметрларини яхшилаш ва ишончлилигини ошириш хамда улар технологиясини оптималлаштириш каби максадли ишларни олиб боришни кузда тутади. Бу эса махсулог ракобатбардошлигини оширишнинг мухим омили булиб, эришилган бозор эхгиёжларини саклаш ва янги харидорлар топиш манбаи хисобланади.
АКШ. Канада, Голландия, Хигой ва Япония чет мамлакатлари олимлари гомонидан куйилган импульсли кучланишларнинг ошиб кетиши натижасида электрик ва радиоэлектрон асбобларнинг ишдан чикишининг олдини олиш сохасида юкори вольтли кучланиш чеклагичлари ва улар асосида баркарорлаштирувчи курилмалар ишлаб чикиш ва тадкик килиш масалалари талабга сазовор.
Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Узбекистан Республикаси Президентининг 2010 йил 15 декабрдаги ПК1442־-сонли «2011-2015 йилларда Узбекистан Республикаси саноатини ривожлантириш-нинг устувор йуналишлари тукрисида»ги карорига асосан саноат ишлаб чикаришининг самарадорлигини ошириш биринчи навбатдаги масалалардан хисобланади. Шунинг учун «FOTON» ОАЖ ишлаб чикарилаётган кучланиш чеклагичлари, юкори частотали тугрилагич диодлар ишлаб чикариш таннархини ва харажатларини пасайтириш уларнинг параметрларини яхшилаш ва ишончлилигини ошириш хамда улар технологиясини оптималлаштириш каби максадли ишларни олиб боришни кузда тутади. Бу эса махсулог ракобатбардошлигини оширишнинг мухим омили булиб, эришилган бозор эхгиёжларини саклаш ва янги харидорлар топиш манбаи хисобланади.
АКШ. Канада, Голландия, Хигой ва Япония чет мамлакатлари олимлари гомонидан куйилган импульсли кучланишларнинг ошиб кетиши натижасида электрик ва радиоэлектрон асбобларнинг ишдан чикишининг олдини олиш сохасида юкори вольтли кучланиш чеклагичлари ва улар асосида баркарорлаштирувчи курилмалар ишлаб чикиш ва тадкик килиш масалалари талабга сазовор.
Бу кувватли диодлар электр энергиясини узгартгич курилмаларида, истеъмол тизимлари ва технологик жараёнларни бошкаришда кенг кулланилади. Уларни тайёрлашда юкори кучланишли диодлар учун кенг кулланилувчи кремнийни бор ва фосфор билан легирлаш диффузион технологиялари ишлатилади. Аммо кичик кучланишли чеклагичларга нисбатан кичик дифференциал каршилик олишга имкон бермайди, бунга эса /2-и-утиш чегарасида ток ташувчилар концентрациясининг кес-кин фаркини таъминловчи киритма ишлатиш оркали эришиш мумкин. Бу муаммони ечиш, юкори конценграцияли манба - маргимуш ишлатиш йули билан тайёрлаш мумкин булган диффузант олишга имкон берувчи, янги физик ёндашишни талаб килади. Бундан ташкари, кувватли диодларнинг ишлаш самарадорлиги чеклагичларнинг номинал коэффициента, тешилиш кучланиши характеристикаларининг кескинлиги билан аникланади. Ишчи режимда кувватли диодлар кучли импульслар таъсирида иссиклик ажрагади ва уларни оитималлаштириш контакт сохдлари билан бирга бутун тизим узунлигида иссиклик утказувчанликнинг физик анализи асосида амалга ошириш мумкин.
Диссертациянинг бажарилишига зарурият кувватли диодларнинг технологик бузилишини камайтириш ва мустахкамлигини ошириш. кулланиш сохасини кенгайтириш хамда кувватлар динамик исрофгарчилигини камайтириш муаммоларига максадга мувофик ёндашувни талаб килувчи масалаларга боглик булган кувватли имиульсга чидамлилигини оширилиши, радиоэлектрон асбобларни химоялаш ва саралаш курилмаларини хамда такомиллаштирилган технологияларни жорий килиш кераклигидан келиб чикади.
Шу билан бирга, баъзи холатларда асбобни занжирдан узиш натижасида кутилмаганда ток киймати ошиб кетишидан саклаш муаммоси пайдо булиши, ток импульси таъсиридан сунг кайтувчи параметрли ток чеклагичларини яратиш лозимлигини такозо этади.
Юкорида айтилганлардан келиб чикадики, танланган объект параметр-ларининг комплекс тадкикоти ва уларни яратиш технологиясининг физик аснектлари (масалан, диффузия ва радиацион усуллар билан), конструкцияни онтималлаштиришга йуналтирилтан ва текшириш учун танлаб олинган объектларни яратиш техноло! ияси ва шу асосда асбоб нараметрларини узаро мое булишига эришиш, шунингдек, уларнинг радиацион баркарор булишини хам эътибордан чегда колдирмаслик ута долзарб хисобланади.
Тадкикотнинг максади дифференциал каршилиги кичрайтирилган кремний диоди тузилмаларини ишлаб чикаришнинг оптимал диффузион технологиясини ишлаб чикиш ва юкори частотали тутрилагич диод ва кучланишни чеклагичларнинг сифатини яхшилаш, ишончлилигини радиация таъсирида кутаришдан иборат.
Диссертация тадкикотининг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
илк бор маргимуш билан легирланган кремний р -п -структураси асосида манба блоклари мухофазаси учун кичик вольтли (< 7 В) кучланиш чеклагичлари олиш техноло! ияси яратилган;
илк бор кремний -р-п-п 1-структураси асосида эффектив иссиклик таркатувчи контактли кувватли (10А) тугрилагич-чеклагич диодлар олиш усули ишлаб чикилган;
илк бор кувватли /?' -р-п-п -утишли диодларга 450"С да котадиган икки каватли кумуш ва ванадий асосида уч катламдан иборат омик контакт олиш усули ишлаб чикилди, иссиклик узатувчи компенсатор сифатида гальваник усулда кумуш билан копланган мис катлами танланган;
кучланиш чеклагичи параметрларини улчайдиган - универсал икки генераторли, хатолиги бир генераторли ус ул га нисбатан уч марта кам булган янги усул ишлаб чикилган;
илк бор арсенид галлий асосида, омик контактли, биринчи тип таглик, бири иккинчисидан маълум масофада жойлашган иккита омик контактли, иккинчи тип утказувчан юпка катламдан ва омик контактга уланган электродлардан иборат ярим утказгич асбоб ишлаб чикилган;
кучланиш чеклагичи самарадорлигини каршилик билан ток зичлиги орасидаги бокликлик асосида, кенг тешилиш токи сохасида аниклаш усули ишлаб чикилган;
харорат потенциали ва иссиклик окими генераторлар сифатида уланиш ва импульсли кучланиш бериш шароитида, иссикдикни узатиш ва р-п-утишни кизиш темиературасини хисоблашга асосланган, иссиклик моделлари ишлаб чикилган;
кучланиш чеклагичи ва юкори частотали диодлар параметрларининг оптимал мослашишини таъминлайдиган радиацион технологик таъсирлар турини аникдашнинг мухандислик услуби ишлаб чикилган;
илк бор кучланиш чеклагичининг ишдан чикиш фурсатини кайд килувчи радиоэлектрон аппарагурани химоя этувчи курилма ишлаб чикилган.
ХУЛОСА
1. Кичик дифференциал каршилик ва кам фаркли тешилиш кучланишини таъминловчи кичик вольтли кучланиш чеклагичини олиш технологияси маргимушни юкори конценграцияли манбадан ампулали диффузия килиш ёрдамида ишлаб чикилган.
2. Кремнийли кувватли диодларга юкори адгезияли ва иссикликни самарали таркатиш кобилияти билан фаркланадиган омик контакт олиш усули ишлаб чикилган. Бу усул /?-и-утишли пластиналарнинг хар иккала юзасига ванадий ва кумушнинг юпка (0. НО.З мкм) катламларини сепишни ва уларнинг кумушланган мисли иссиклик компенсатори билан котиштиришни уз ичига олади. Бундай контакт кувватли яримутказгичли куршаб олувчи диодларда кулланилади.
3. Тешилиш режимида кучланиш чеклагичлари каршилигининг ток билан богликлигига асосланган илк бор киритилган «самарадорлик коэффициента» оркали уларни корпусга урнатишдан аввал саралаш усули ишлаб чикилган.
4. Кристалл ва иссиклик компенсаторларининг оптимал улчамларини хисоб-лаш ва жойлаштириш, шунингдек, хдрорат иотенциали генератори ва иссиклик окими генератори сифатида номоён булиши хоссаларини тушунтирувчи кучланиш чеклагичининг иссиклик модели ишлаб чикилган.
5. Чекланган кучланишни улчашнинг икки генераторли такомиллашган усули ишлаб чикилган, унинг ёрдамида тескари кучланиш ва генератор х,осил килган токнинг импульс ташкил этувчисини улчаш таклиф килинади. Улчашнинг умумий хатолиги ~2% булиб, маълум булган бир генераторли усул хатолигидан уч марта кам.
6. Занжирда кучланиш ортиб кеганида истеъмолчини автоматик гарзда уланиши ва узилишини таъминловчи, кучланиш чеклагичи асосида радиоэлектрон аппаратураларнинг мухофаза модули ишлаб чикилган.
7. Юкори частотали тугрилагич диодлар ва кучланиш чеклагич-ларининг тешилиш кучланишини, ноасосий ток ташувчилари яшаш вактини ва тескари каршиликнинг тикланиш вактини, оптималлашни таъминловчи радиацион технология ишлаб чикилган.
8. Гамма ва электрон нурланишлари таъсирида булган юкори частотали диодларда оптимал утиш характеристикаларини аниклаб берувчи, тескари ток ва тугри кучланиш тушувини, хажмий заряд калинлигини хисоблашнинг мухандислик услублари ишлаб чикилган.
9. Кайтар тешилиши 14 В гача булган кичик вольтли кучланиш чеклагичларини мухофазалаш учун арсенид галлий асосида ток чекловчи ишлаб чикил! ан.
10. Кучланиш чеклагичларини ва юкори частотали диодларни олиш технологияси, уларнинг функционал нараметрларини текшириш усуллари буйича олинган натижалар ОАЖ «FOTON» ишлаб чикаришида кулланил-мокда.