ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
280
BOLALARNING MUSIQIY MADANIYATINI XALQ AN’ANALARI ASOSIDA
RIVOJLANTIRISH
Ibroximova Gulnoza Sa'dullayevna
https://doi.org/10.5281/zenodo.10352550
Annotatsiya.
Ushbu maqola bolalarning musiqiy madaniyatini rivojlantirishda xalq
an`analaridan foydalanish mexanizmlarini muhokama etishga bag`ishlanadi.
Kalit so‘zlar:
Musiqiy faoliyat, qo‘shiq, aktyorlar, xonanda, ta’lim- tarbiya, musiqa,
bolalar, uslub.
DEVELOPMENT OF CHILDREN'S MUSICAL CULTURE ON THE BASIS OF FOLK
TRADITIONS
Abstract.
This article is devoted to discussing the mechanisms of using folk traditions in
the development of children's musical culture.
Key words:
Musical activity, song, actors, singer, education, music, children, style.
РАЗВИТИЕ ДЕТСКОЙ МУЗЫКАЛЬНОЙ КУЛЬТУРЫ НА ОСНОВЕ НАРОДНЫХ
ТРАДИЦИЙ
Аннотация.
Данная статья посвящена обсуждению механизмов использования
народных традиций в развитии детской музыкальной культуры.
Ключевые слова:
Музыкальная деятельность, песня, артисты, певцы, образование,
музыка, дети, стиль.
KIRISH
Har qanday jamiyatda yosh avlod tarbiyasi davlat oldida turgan eng dolzarb masalalardan
biri bo‘lib kelgan. Chunki, jamiyatning jamiyat sifatida ravnaq topishi va rivojlanishi ana shu
kelajak avlodi tarbiyasiga bog‘liq. Ma’lumki, tarbiya shaxsni jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy ishlab
chiqarish munosabatlariga tayyorlash, shuningdek, uning ma’naviy, aqliy, jismoniy va musiqiy
rivojlanishiga muntazam ta’sir etib boruvchi o‘zluksiz jarayon. Endilikdagi asosiy vazifa ana shu
yoshlarga ta’lim va tarbiya berish, o‘larning kuch va sadoqatini ana shu Vatanga muhabbat, yurt
tinchligi va osobyishtaligi, respublika mustaqilligini mustahkamlash yulida safarbar etishdir. Buni
dunyoning ko‘pgina davlatlari qatori O`zbekiston Respublikasi hukumatining olib borayotgan
odilona siyosati natijasida amalga oshirilayotgan keng ishlar ko`lamida payqash qiyin emas.
ASOSIY QISM
Xalq an`analari tarkibidagi musiqiy yo`nalishlarning quyidagi turlari maktabgacha
yoshdagi bolalar uchun yuqori ta`sirchanlikka ega:
DOSTON IJROChILIGI
Dostonchilik san’ati — xalq og‘zaki poetik ijodidagi qadimiy epik an’ana, nomoddiy
madaniy merosning eng yorqin namunalaridan biri. Dastlab qo‘shiq shaklidagi, musiqa
cholg‘usisiz, keyinchalik ma’lum bir musiqa (do‘mbira, qo‘biz va hokazo) ijrosida marosimlarda
kuylanadigan asarlar yaratilgan.
Dostonchilikning qadimiy namunalari ibtidoiy davrlarda turkiy qabilalar orasida vujudga
kelgan. Epik dostonlarni yaratuvchi va kuylovchi badihago‘ylar ko‘payib borgan sari ustoz-
shogirdlik an’analari vujudga kela boshladi. Natijada XV–XVI asrlarga kelib ko‘pgina
dostonchilik maktablari paydo bo‘ldi, XIX asrga kelib yanada taraqqiy etdi. Bugungi kunga qadar
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
281
Bulung‘ur, Narpay, Qo‘rg‘on, Xorazm, Shahrisabz, Sherobod, Qoraqalpoq kabi yirik dostonchilik
maktablaridan tashqari, Qamay, Piskent, kabi boshqa markazlar ham ma’lum. Ular repertuarlari,
uslubi, ma’lum ijod tamoyili va ijro usullariga ko‘ra bir-biridan ajralib turadi. Har bir maktab u
yoki bu baxshining nomi va faoliyati bilan bilan chambarchas bog‘liq. Misol uchun, Qo‘rg‘on
dostonchiligi Ergash Jumanbulbul, Bulung‘ur dostonchi- ligi Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li, Narpay
dostonchiligi Islom Nazar o‘g‘li, Shahrisabz dostonchiligi Abdulla Nurali o‘g‘lining faoliyati
bilan bog‘liq.
DUTOR VA SURNAY MAQOM YO‘LLARI
Dutor (forscha — ikki tor) — torli chertim musiqa cholg‘usi, Markaziy Osiyo xalq
(o‘zbek, tojik, uyg‘ur, turkman, qoraqalpoq)lari madaniyatida keng tarqalgan. Xorazmda dutor
maqom turkumlari XIX–XX asrlarda keng tarqalgan bo‘lib, “Xorazm tanbur chizig‘i”da oltita
dutor maqomi — Zihiy Nazzora-Urganjiy, Miskin, Rahoviy, Iroqiy, Oxyor, Choki Giribonlar va
ularning turkum (2 tadan to 7 tagacha) qismlari yozib olingan. Har bir maqom turkumi o‘ziga xos
kuyi, shakli, usullari, kuy rivoji va ijro uslublari bilan ajralib turadi. Namoyandalari — T.
Alimatov, F. Sodiqov, Q.Madraimov, N. Boltaev, Madraim Sheroziy, A. Hamidov, M. Ziyoeva
va boshqalar.
Surnay — puflama-damli musiqa cholg‘usi, Yaqin va O‘rta Sharq xalqlari madaniyatida
keng tarqalgan (surnay, karnay, zurna va h.k.). O‘zbekistonda surnay, metar nomlari bilan hamma
hududlarda uchraydi. Surnayning ikki turi tarqalgan — Farg‘ona–Toshkent (menzurasi kengroq,
tovushi mayin va nolali) va Xorazm (menzurasi nisbatan torligidan tovushi keskin va chiyildoq).
KAMER CHOLG‘U ANSAMBLLARI
Unison ijrochiligi an’anaviy o‘zbek musiqa madaniyatiga xos bo‘lib doimiy ravishda
jo‘rnavozlikda qo‘llanib kelingan va qo‘llanilmoqda. Kamer cholg‘u ansambllari undagi ishtirok
etadigan cholg‘u turlariga ko‘ra 3 turga bo‘linadi:
bir xil cholg‘ulardan tashkil topgan ansambl;
turdosh cholg‘ular ansambli;
aralash ansambl.
O‘zbek an’anaviy cholg‘u ijrochiligida turli xil cholg‘ularni o‘z ichiga olgan aralash
ansambllar juda keng tarqalgan bo‘lib xilma-xil tarkibdagi ko‘rinishlarda uchraydi.
Har tomonlama mukammal aralash unison ansambl tashkil etish uchun jamoa tarkibiga
turlicha tovush hosil qilish uslubi va turlicha tovush tembriga ega bo‘lgan cholg‘ular kiritiladi.
Bunda, puflab chalinadigan cholg‘ulardan nay (yoki qo‘shnay), mezrobli cholg‘ular guruhidan
qashqar rubobi, tanbur va afg‘on rubobi (yoki ud), chertma torli cholg‘ulardan an’anaviy dutor,
urma zarbli cholg‘ulardan doira, urma jarangli torli cholg‘ulardan chang (yoki tirnama
cholg‘ulardan qonun), kamonli cholg‘ulardan g‘ijjak ishtirokidagi ansambl milliy ruhdagi
musiqani har tomonlama ifodalay olish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
LAPAR
Xalq ijodiyotining qadimiy janrlaridan biri bo‘lgan lapar ijrochiligi san’ati o‘zining boy
tarixiga ega. Lapar qo‘shiqlari taniqli san’atkorlar tomonidan bayramlar, xalq sayillari va nikoh
to‘ylarida, kechqurun qizning uyida o‘tkaziladigan “Qiz oqshomi”, “Qizlar bazmi”, “Lapar
kechasi” deb ataluvchi bazmlarda ijro etiladi. Qizlar bilan yigitlar tarafma-taraf turib, oshiqona
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
282
g‘azal-baytlar aytadilar, bir-birlariga muhabbat izhor etib, ahdu paymon qilishgan, sovg‘alar
berishgan.
Dastlabki davrlarda erkak va ayol ijrochi ishtirok etgan qadimiy laparlar o‘ziga xos
musobaqa jarayoni ko‘rinishida bo‘lgan va bunday ko‘rinishdagi mustaqil janrlar hozirgacha turli
xalqlarda saqlanib qolgan.
Barcha janrlarda bo‘lganidek, laparlarda ham o‘zgarish ro‘y berib, sekin asta undagi ikki
jinsning ishtiroki yo‘qoldi va faqat ayol ijrochi tomonidan raqsga tushib ijro etiladigan ko‘rinishga
kelib qoldi. Bundan tashqari, undagi improvizatsiya uslubi o‘z o‘rnini ijrochilar tomonidan
oldindan tayyorlangan xalq termalariga bo‘shatib bergan bo‘lsa, keyinchalik laparlar maxsus
bastakorlar va shoirlar tomonidan yaratiladigan musiqiy janrga aylandi.
XULOSA VA MUNOZARA
Xulosa o‘rnida, barkamol avlodni musiqa orqali tarbiyalashda kuyidagi asosiy
tamoyillarni ilgari so‘rishni tavsiya etamiz:
1.
O‘quvchi-yoshlarning badiiy didini milliy kuy-qo‘shiqlar asosida o`stirish tamoyili.
Mazqur tamoyilning asosiy vazifasi asosan o‘quvchi- yoshlarning badiiy-musiqiy didini
o`stirishdan iborat. Bunda asosan qoraqalpoq musiqiy merosi qatlamlarida mavjud halq qushiqlari
va milliy cholg‘u kuylaridan keng foydalanish tavsiya etiladi.
O‘quvchi-yoshlarning eshituvchanlik qobiliyatini o`stirish tamoyili. Mazkur tamoyil
bugungi kunda o`ta muhim ahamiyat kasb etmoqda. Sir emaski, g‘arb mamlakatlaridan «ommaviy
madaniyat» degan tushuncha jadal sur’atda butun Sharq mamlakatlari madaniyatiga ta’sir
qilmoqda. Bu holat O`zbekistonni ham chetlab o‘tgani yo`q.
2.
Ommaviy madaniyatning yoshlarga singdirilishida musiqa asosiy vosita hisoblanadi.
Shuning uchun yoshlarga ta’lim va tarbiyaviy ahamiyatga ega milliy kuy-qo‘shiqlarni eshittirish
va uni kuylash yo`l-yo`riwlarini o‘rgatish ancha samara beradi. Demak, barkamol avlodni
tarbiyalashda musiqa eshitish tarbiyasini to`g‘ri tashkil etish muhim.
3.
O‘quvchi-yoshlar tarbiyasida milliy, umuminsoniy g‘oyalarni o‘zida mujassam etgan,
Ona-Vatanga muhabbat va sadoqat ruhiyati kasb etgan kuy- qo‘shiqlarni o‘rgatish va ularni
dasturlarning asosiy qismi sifatida qarash tamoyili.
REFERENCES
1.
Іshmuxаmedоv R.J., M.Yuldаshev Tа’lіm vа tаrbіyаdа іnnоvаtsіоn pedаgоgіk
texnоlоgіyаlаr.- T.: “Nіhоl” nаshrіyоtі, 2013, 2016.-279b.
2.
Nоrenkоv І.P., Zіmіn А.M. Tа'lіmdа іnnоvаtsіоn texnоlоgіyаlаr: Dаrslіk.-.M.: Аd. MSTU
іm. N. Bаumаn, 2012.-336s.
3.
Sergeev І.S. Pedаgоgіk fаоlіyаt аsоslаrі: Dаrslіk. 2019
4.
Lіvіev А.X. О‘zbek xаlq chоlg‘ulаrіdа іjrоchіlіk. –T.: Mehnаt, 2001.
5.
Shаrіpоvа G. Mаktаbgаchа tа’lіm muаssаsаlаrіdа musіqа о‘qіtіsh metоdіkаsі. «Chо‘lpоn»
T.: 2007.
6.
Tursunоvа X.Qо‘shіqlаr sehrі. – T.:Muhаrrіr,2012.
7.
Juraevna, G. D. (2022). Psychological views on the role of parents in raising children in the
family. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 12(10), 143-
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 12 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
283
147.
8.
Juraevna, D. G. (2022). Preparing young boys and girls for family life. Web of Scientist:
International Scientific Research Journal, 3(6), 1513-1517.
9.
Juraevna, G. D. (2021). Prevention of divorce by preparing young people for family
life. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 11(12), 398-
401.
10.
GAFFOROVA, D. (2023). Provoking factors of family breakdown in modern society.
Transnational Journal of Medicine & Health, 2(10), 3-5.
11.
GAFFOROVA, D. (2023). Psychoprophylaxis of monthly conflict generating
disagreements in modern society. Young Scholar’s Academic Journal, 2(7), 5-7.
12.
Ganiyeva, M. (2023). BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARINI MATEMATIK
TAFAKKURINI
RIVOJLANTIRISHDA
MURAKKAB
MASALALARNING
AHAMIYATI. Scienceweb academic papers collection.
13.
Ganiyeva, M. (2023). Bo'lajak boshlang'ich sinf o'qituvchilarining darslarda o'quvchilarning
mantiqiy fikrlarini o'stirish metodikasi. Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy
habarlari.
14.
Ganiyeva, M. (2023). Mantiqiy tafakkurni rivojlantirishda TRIZ ning imkoniyatlari.
Scienceweb academic papers collection.
15.
Ganiyeva, M. (2023). BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARINI MANTIQIY
TAFAKKURINI
RIVOJLANTIRISHDA
DIDAKTIK
O'YINLARDAN
FOYDALANISHNING AHAMIYATI. TA'LIM FIDOYILARI.
