ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
709
XALQARO XUSUSIY HUQUQ SUBYEKTI SIFATIDA DAVLATLARNING
ISHTIROKI VA IMMUNITETI MASALALARI
Nurilloyev Shavkat Shuxrat o’g’li
Toshkent davlat yuridik universiteti “Xalqaro huquq va Inson huquqlari” yo’nalishi
Magistratura bosqichi talabasi.
Email:
https://doi.org/10.5281/zenodo.14190217
Annotatsiya. Maqolada xalqaro xususiy huquq doirasida davlatlarning xususiy huquq
subyekti sifatida roli va immunitetiga oid masalalar tahlil qilinadi. Davlatlarning xalqaro
munosabatlardagi roli va immuniteti tushunchalari xalqaro huquqda muhim o‘rin tutadi, chunki
ular davlatlarning shaxsiy huquqiy javobgarligi, himoyasi va ijtimoiy-siyosiy masalalarda ishtirok
etishini ta'minlaydi. Davlatlar xalqaro huquqning subyekti sifatida nafaqat o‘z huquq va
majburiyatlarini bajarishda, balki o‘zlarini boshqa davlatlar va xalqaro tashkilotlar oldida
himoya qilishda ham immunitetga ega bo‘lishadi. Maqolada davlatlarning immuniteti masalasi,
jumladan, davlatlararo munosabatlarda, xalqaro sudlarda va boshqa huquqiy organlarda
qo‘llaniladigan normativlar tahlil qilinadi. Shuningdek, davlatlarning xususiy huquq subyekti
sifatida yuzaga keladigan masalalar, ular bilan bog‘liq xalqaro konvensiyalar va me’yorlar
hamda immunitetning qo‘llanilishiga doir o‘zgarishlar muhokama qilinadi. Ushbu maqola,
xalqaro xususiy huquqda davlatlarning roli va immunitetini o‘rganish orqali xalqaro huquq
tizimidagi rivojlanishlarga doir yangi yondoshuvlarni taqdim etadi.
Kalit so’zlar: Xalqaro xususiy huquq subyekti, suverenitet, xalqaro-huquqiy javobgarlik,
xalqaro xususiy nizo, davlat immuniteti, mutlat va cheklangan immunitet.
ISSUES OF PARTICIPATION AND IMMUNITY OF STATES AS SUBJECTS OF
PRIVATE INTERNATIONAL LAW
Abstract. The article analyzes the role and immunity of states as subjects of private law
within the framework of private international law. Concepts of the role and immunity of states in
international relations have an important place in international law, because they ensure the
individual legal responsibility, protection and participation of states in social and political issues.
States, as subjects of international law, have immunity not only in fulfilling their rights and
obligations, but also in defending themselves before other states and international organizations.
The article analyzes the issue of immunity of states, including norms used in interstate relations,
international courts and other legal bodies. Also, issues that arise as subjects of private law,
international conventions and norms related to them, and changes in the application of immunity
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
710
are discussed. This article presents new approaches to developments in the international legal
system by examining the role and immunity of states in private international law.
Key words: subject of international private law, sovereignty, international legal
responsibility, international private dispute, state immunity, absolute and limited immunity.
ВОПРОСЫ УЧАСТИЯ И ИММУНИТЕТА ГОСУДАРСТВ КАК СУБЪЕКТОВ
МЕЖДУНАРОДНОГО ЧАСТНОГО ПРАВА
Аннотация. В статье анализируется роль и иммунитет государств как субъектов
частного права в рамках международного частного права. Концепции роли и иммунитета
государств в международных отношениях занимают важное место в международном
праве, поскольку обеспечивают индивидуальную юридическую ответственность, защиту
и участие государств в решении социальных и политических вопросов. Государства как
субъекты международного права обладают иммунитетом не только при осуществлении
своих прав и обязанностей, но и при защите перед другими государствами и
международными организациями. В статье анализируется проблема иммунитета
государств, в том числе норм, используемых в межгосударственных отношениях,
международных судах и других юридических органах. Также обсуждаются вопросы,
возникающие как субъекты частного права, международные конвенции и связанные с ними
нормы, а также изменения в применении иммунитета. В этой статье представлены
новые подходы к развитию международной правовой системы путем изучения роли и
иммунитета государств в международном частном праве.
Ключевые слова: субъект международного частного права, суверенитет,
международно-правовая
ответственность,
международный
частный
спор,
государственный иммунитет, абсолютный и ограниченный иммунитет.
Xalqaro xususiy huquqda davlatlarga huquqiy subyektlilik xos hisoblanib, davlatlar
o’zining maxsus huquqiy mavqeyiga ega. Davlatlar xalqaro xususiy huquqiy munosabatlarda
odatda savdo, investitsiya, fuqarolik, oilaviy va boshqa masalalarda subyekt sifatida ishtirok
etadilar. Davlatlar xalqaro xususiy huquqda turli yuridik munosabatlarda qatnashishi mumkin,
ammo bu munosabatlar xalqaro davlatlararo huquqdan farqli o‘laroq, ko‘proq shaxsiy, iqtisodiy
va mulkiy munosabatlarga qaratilgan bo‘ladi.
Xalqaro huquq subyekti sifatida davlatlar xalqaro maydonda mustaqil yuridik shaxs
maqomiga ega bo‘lib, ularning asosiy belgilari suverenitet, xalqaro huquqiy javobgarlik, hududiy
yaxlitlik, va xalqaro munosabatlarda tenglikdan iboratdir.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
711
Davlatlar xalqaro huquq normalarini yaratish, qabul qilish va bajarishda muhim rol
o‘ynaydi va ushbu normalar ularning milliy qonunchiligiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Davlatlarning asosiy belgilaridan biri suverenitetdir. Bu, davlatning o‘z hududi va
fuqarolari ustidan mustaqil boshqaruvni amalga oshirish huquqidir. Shu bilan birga, xalqaro huquq
davlatlar suverenitetini hurmat qiladi va ularning ichki ishlariga aralashmaslik tamoyiliga
asoslanadi.
Davlatning suvereniteti davlatlarning o’zaro teng huquqlili, har bir davlatning o’z burch va
majburiyatlarini vijdonan barilishi, hududiy yaxlitlik va siyosiy mustaqillikka egalik hamda har
bir davlatning to’liq suverenitet uzviy huquqidan foydalanishi kabi tamoyillarni o’z ichiga oladi.
1970-yil 24-oktabrda Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) tomonidan qabul qilingan
“Davlatlar o‘rtasidagi do‘stona munosabatlar va hamkorlikka oid xalqaro huquq prinsiplari
deklaratsiyasi” (Declaration on Principles of International Law concerning Friendly Relations and
Cooperation among States in accordance with the Charter of the United Nations) xalqaro
huquqning eng asosiy prinsiplari va tamoyillarini belgilab bergan muhim hujjat hisoblanadi.
Ushbu Deklaratsiya BMT Ustaviga asoslanib, davlatlarning suveren tengligi, tinchlikni
saqlash, chegaralarga hurmat va o‘zaro hamkorlikni mustahkamlash kabi tamoyillarni yoritib
beradi. Mazkur deklaratsiyada har bir davlat boshqa davlatning huquq subyektligini hurmat qilishi
kerakligi va xalqaro huquq tamoyillariga qat’iy amal qilishi, ya’ni o’ziga yuklangan majburiyatni
vijdonan, ixtiyoriy bajarish, ichki ishlarga aralashmaslik, xalqaro nizolarni tinch yo’l bilan hal
etish kabi prinsiplarga amal qilishi lozimligi belgilab berilgan.
Odatda davlatlar xalqaro xususiy huquqning subyekti sifatida ishtirok etganda huquqiy
munosabatning bir tarafi sifatida ishtirok etishi, ikkinchi tarafda esa chet ellik yuridik shaxslar,
xalqaro xo’jalik tashkilotlari yoki jismoniy shaxslarning ishtiroki bo’lganda xalqaro xususiy huquq
bilan tartibga solinadi. G‘arb huquqshunoslari orasida taniqli bo‘lgan Lassa Francis Lawrence
Oppenheim davlatni xalqaro xususiy huquq subyekti sifatida ko‘rib, davlatlarning faqat tijorat va
shaxsiy munosabatlarda xalqaro xususiy huquqda ishtirok etishini ta’kidlaydi.
Davlatlar xalqaro xususiy huquq doirasida ko‘pincha tijorat va shaxsiy huquqiy
munosabatlarida ishtirok etadi. Misol uchun, davlat chet ellik yuridik shaxslar yoki xorijiy
investorlar bilan savdo yoki investitsiya shartnomalari tuzishi mumkin.
1
Declaration on Principles of International Law concerning Friendly Relations and Cooperation among States in
accordance with the Charter of the United Nations (
Resolution 2625 (XXV), adopted on October 24, 1970);
2
L.Oppenheim, International Law: A Treatise;
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
712
Bu kabi holatlarda davlat xalqaro xususiy huquq subyekti sifatida o‘zini ko‘rsatadi, chunki
u fuqarolik yoki tijorat huquqiy subyekti sifatida harakat qiladi va odatda shartnomalardagi
huquqiy nizolar milliy qonunchilik yoki xalqaro arbitraj sudlari orqali hal qilinadi.
Davlat xalqaro xususiy huquq subyekti sifatida o‘zining immunitetiga ega bo‘lishi
mumkin. Davlatning immuniteti tamoyili shuni anglatadiki, davlat odatda boshqa davlatlarning
sudlariga bo‘ysunmaydi va chet el yurisdiksiyasidan himoyalanadi. Biroq, ba’zi holatlarda, davlat
o‘zining tijorat faoliyatida xalqaro xususiy huquq normalariga rioya qilish majburiyatini o‘z
zimmasiga oladi. Misol uchun, davlat tijorat faoliyatida ishtirok etsa va shu bilan bog‘liq nizolar
yuzaga kelsa, ayrim xalqaro konvensiyalar davlatni tijorat faoliyatida immunitetdan mahrum
qilishni ko‘zda tutadi.
Davlatlar xalqaro xususiy huquqni tartibga soluvchi xalqaro shartnomalarga qo‘shilishi
orqali o‘z majburiyatlarini belgilaydi. Masalan, Chet el sud qarorlarini tan olish va ijro etish
bo‘yicha Gaaga Konvensiyasi (Hague Convention on the Recognition and Enforcement of Foreign
Judgments in Civil or Commercial Matters) davlatlarning xalqaro xususiy huquq doirasidagi
munosabatlarini
yengillashtiradi
va
milliy
qonunchilikni
xalqaro
normalar
bilan
muvofiqlashtiradi.
Davlat xalqaro xususiy huquq subyekti sifatida o‘z qonunchiligini xalqaro standartlarga
muvofiqlashtirish uchun qadamlar qo‘yadi. Xususan, chet el investitsiyalarini himoya qilish va
investorlar bilan shartnomaviy munosabatlarda davlatlar o‘zlarining qonunchilik tizimlarini
xalqaro xususiy huquq talablari va standartlari bilan moslashtiradi.
Davlatlar o‘zining xalqaro xususiy huquq subyekti sifatida shaxsiy va oilaviy huquqiy
munosabatlarda qatnashadi. Misol uchun, fuqarolikni aniqlash, farzand asrab olish, oilaviy
nizolarni tartibga solish va shu kabi boshqa masalalarda xalqaro xususiy huquq qoidalari davlatlar
tomonidan qo‘llanilishi mumkin.
Davlatlar xalqaro xususiy huquq subyekti sifatida o‘ziga xos o‘rin tutadi va xalqaro tijorat,
shaxsiy va mulkiy munosabatlarda faol ishtirok etadi. Shu bilan birga, davlat o‘zining suvereniteti
va immunitetini saqlagan holda, xalqaro huquqiy normalarga rioya qilish va milliy qonunchiligini
xalqaro standartlarga moslashtirishga intiladi. Davlatlarning xalqaro xususiy huquqda qatnashishi
milliy va xalqaro huquq tizimlarining integratsiyasi va xalqaro hamkorlikni rivojlantirishda muhim
o‘rin tutadi.
3
the
Hague Convention on the Recognition and Enforcement of Foreign Judgments in Civil or Commercial
Matters
.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
713
Milliy qonunchilik tizimimizda ham davlatimizning xalqaro xususiy huquq subyekti
sifatida ishtirok etish asoslari belgilab qo’yilgan. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining
1178-moddasiga muvofiq, chet el elementi mavjud bo’lgan fuqarolik-huquqiy munosabatlarda
davlatimizning ishtirok etishi mumkinligi hamda ushbu munosabatlar mazkur kodeksning 6
bo‘limi(Xalqaro xususiy huquq normalarini fuqarolik-huquqiy munosabatlarga nisbatan tatbiq
qilish) qoidalari hamda ichki qonunchilik normalari bilan tartibga solinishi belgilangan.
Shuningdek,
ushbu
kodeksning
79-moddasida
davlatning
fuqarolik-huquqiy
munosabatlarda boshqa ishtirokchilar bilan teng asoslarda ishtirok etishi, ushbu munosabatlarda
davlat nomidan davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari yoki ular vakil qilgan vakolatli
organning ishtiroki, shuningdek davlat o’zining fuqarolik-huquqiy majburiyatlari yuzasidan o’z
mulki bo’lgan mablag’lari bilan javob berishi ta’kidlangan.
Metodologiya
Ushbu maqolada xalqaro xususiy huquq doirasidagi xalqaro konvensiyalar, xalqaro
sudlarning qarorlari va davlatlarning amaliyotlarini o‘rganish orqali davlatlarning immuniteti va
xususiy huquq subyekti sifatidagi ishtirokini huquqiy tahlil qilinadi. Shuningdek, ushbu maqolani
tayyorlashda turli davlatlarning xalqaro huquqda immunitetni qanday tartibga solishi va qo‘llash
amaliyotlarini solishtirish(komparativ) metodi qo’llanildi. Shu qatorda, Birlashgan Millatlar
Tashkilotining(BMT) 2004-yildagi "Davlatlarning yurisdiksiyaviy immunitetlari to‘g‘risida”gi
Konvensiyasi, Yevropa Kengashining 1972-yildagi “Davlat immunitetlari to‘g‘risida”gi
Konvensiyasi hamda boshqa xalqaro konvensiya va Xalqaro Adolat Sudi va milliy sud
amaliyotining huquqiy tahlili amalga oshirildi. Mazkur maqola xalqaro IMRAD talabi qoidalari
asosida tayyorlandi.
Natijalar
Xalqaro xususiy huquq subyekti sifatida davlatlarning ishtiroki va immuniteti masalalarini
o‘rganish, zamonaviy xalqaro xususiy huquqning muhim jihatlarini anglashga yordam beradi.
Davlatlar o‘zaro munosabatlarda, shuningdek, boshqa xalqaro subyektlar bilan aloqada
turli huquqiy me’yorlar va normativ hujjatlar doirasida harakat qiladilar. Xususan, davlatlarning
xalqaro huquq subyekti sifatida roli, ularning boshqa davlatlar, xalqaro tashkilotlar va jismoniy
shaxslar bilan aloqalari xalqaro xususiy huquqning asosiy masalalaridan biridir.
Xalqaro huquqda davlatlar faqat suverenitetga ega bo‘lgan subyektlar sifatida emas, balki
xalqaro huquq normalarini ishlab chiqishda va bajarishda asosiy o‘rin tutadilar.
4
O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi 79-moddasi;
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
714
Ularning xususiy huquqdagi ishtiroki, masalan, davlatlararo shartnomalar, xalqaro
bitimlar, va koalitsiyalar orqali amalga oshadi. Bu jarayonlarda davlatlar o‘z manfaatlarini himoya
qilish uchun ko‘plab muhim huquqiy mexanizmlar va immunitetni qo‘llaydilar.
Davlatlar immuniteti xalqaro huquq tizimida muhim o‘rin tutadi, chunki bu tamoyil
davlatlarni boshqa davlatlar yuridik huquqiga nisbatan himoya qilishni ta'minlaydi. Immunitet
prinsipi davlatlarning boshqa davlatlarning yurisdiktsiyasiga qarshi himoya qilish imkoniyatini
yaratadi, ayniqsa, diplomatik va konsullik faoliyatni amalga oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Shu
bilan birga, immunitetning chegaralari va qoidalari xalqaro hamjamiyat tomonidan belgilangan.
Xalqaro xususiy huquq va davlatlarning ishtiroki hamda immuniteti masalalari so‘nggi
yillarda sezilarli o‘zgarishlarga duch keldi. Xalqaro hamjamiyatning rivojlanishi bilan birga,
davlatlar o‘zaro huquqiy aloqalarni chuqurlashtirishni davom ettirishmoqda. Bunga, masalan,
xalqaro huquqning yangi normalari, sud hujjatlari, va qonunlarni takomillashtirish orqali
erishilmoqda. Davlatlarning immunitetga doir normativ huquqlari va tizimi, o‘zgaruvchan xalqaro
sharoitlarda yangi talablar va o‘zgarishlarga javob berish uchun doimiy rivojlanib bormoqda.
Davlatlarning immuniteti masalalaridagi muammolar hali ham mavjud. Davlatlarning
sudyalar, diplomatlar, konsullik va boshqa davlat vakillari tomonidan qilgan noqonuniy
amaliyotlariga nisbatan qanday qarorlar qabul qilinishi va ular uchun qanday huquqiy
javobgarliklar belgilanishi bo‘yicha aniq standartlar yo‘q. Bu masalani hal etishda xalqaro
sudlarning, masalan, Xalqaro sudning rolini yanada kuchaytirish va davlatlarning immunitetiga
qarshi yangi me'yorlarni ishlab chiqish zarurati mavjud.
Xalqaro xususiy huquq subyekti sifatida davlatlarning ishtiroki va immuniteti masalalarini
tartibga solish bo‘yicha kelajakda ko‘plab yangi qonunlar va shartnomalar ishlab chiqilishi
kutilmoqda. Ushbu jarayonda, davlatlarning boshqa davlatlar bilan o‘zaro munosabatlarini tartibga
solish, davlat immuniteti prinsiplarini yanada rivojlantirish va takomillashtirish hamda xalqaro
hamjamiyatning yangi qarorlarini qabul qilish masalalari alohida ahamiyatga ega bo‘ladi.
Muhokama(Asosiy qism)
Davlatning chet el elementi mavjud bo’lgan xususiy-huquqiy munosabatlarda
qatnashish asoslari
Davlatning xalqaro-xususiy huquqda subyekt sifatida ishtiroki ushbu davlat tomonidan
chet elliklarga sotiladigan zayomlar va obligatsiyalar chiqarganida, vositachilik hamda savdo
bitimlarini tuzganida, chet ellik bir taraf bilan ijara munosabatiga kirishganida, egasiz mulkning
vorisi sifatida amal qilganida, tashqi savdo bitimlari bo’yicha kafolatlar berganida va boshqa
ko’plab holatlarda vujudga kelishi mumkin.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
715
Davlat chet ellik fuqarolarga zayom obligatsiyalarini sotish jarayonida fuqarolik-huquqiy
munosabatlarning bir tomoni sifatida ishtirok etishi mumkin. Bundan tashqari, u konsessiya
shartnomalari va umuman chet el kompaniyalariga konsessiya berish jarayonida ham tomon
sifatida qatnashadi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasining 1995-yilda qabul qilingan
"Konsessiyalar
to‘g‘risida"gi
qonuniga
ko‘ra
(5-modda),
konsessiyaviy
huquqiy
munosabatlarning subyektlari sifatida konsessiya organlari(O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasi tomonidan vakolat berilgan davlat boshqaruvi organlari va joylardagi davlat
hokimiyati organlari) va Konsessiyachi(konsessiya shartnomasi asosida faoliyat yurituvchi chet
ellik investor) belgilab qo’yilgan.
Shuningdek, davlat xorijiy mamlakatlarda elchixonalar uchun bino qurish, yer
maydonlarini yoki turar joy binolarini ijaraga olish jarayonida ham mulkiy huquq subyekti sifatida
qatnashadi. Bu hollarda davlat nomidan bitimlar uning elchixonalari tomonidan tuziladi. Davlat,
shuningdek, xorijda uning fuqarosi vafot etganidan so‘ng meros bo‘lib qolgan egasiz mol-
mulkning vorisi yoki vasiyatnoma bo‘yicha voris sifatida ishtirok etishi mumkin. Bu o‘rinda davlat
mulkiy munosabatlarda mustaqil huquqiy subyekt sifatida ishtirok etadi, biroq u yuridik shaxs
sifatida qaralmaydi.
O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi 80-moddasiga ko‘ra, davlat tomonidan
tashkil etilgan yuridik shaxslar davlatning majburiyatlari bo‘yicha javob bermaydi, xuddi
shuningdek, davlat ham u tashkil etgan yuridik shaxslarning majburiyatlari bo‘yicha javobgar
emas. Biroq agar davlat o‘zi tuzgan shartnoma doirasida yuridik shaxsning majburiyatlariga
kafillikni o‘z zimmasiga olsa yoki aksincha, yuridik shaxs davlatning majburiyatlariga kafillik
bersa, ushbu qoidalar qo‘llanilmaydi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasining 1998-yil 24-
dekabrda qabul qilingan "Investitsiya faoliyati to‘g‘risida"gi qonunining 15-moddasi 2-bandida
quyidagilar keltirilgan: “davlat kafolati ostida chet el investitsiyalari va kreditlarini jalb qilish
orqali amalga oshiriladigan investitsiyalar markazlashgan investitsiyalar hisoblanadi.”
Xuddi shuningdek, "Chet el investitsiyalari to‘g‘risida"gi qonunning 19-moddasida davlat,
mahalliy davlat boshqaruvi organlari yoki davlat hokimiyati organlari chet el investorlari bilan
tuzilgan shartnomalardan kelib chiqadigan majburiyatlari bo‘yicha faqat qonunlarda belgilangan
tartibda kafolatlangan hollardagina javobgar bo‘lishi ko‘zda tutilgan.
Misol tariqasida, 1998-yil 26-oktabrda qabul qilingan "UzEksayd" O‘zbek-Amerika
qo‘shma korxonasini(QK) tuzish haqidagi qarorda O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga
ushbu loyihaga zarur bo‘lgan kreditlar bo‘yicha davlat kafolatini berish vakolati berilgan.
5
https://lex.uz/docs/-118372;
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
716
Bu holatda davlat Moliya vazirligi orqali loyihaga oid majburiyatlarni zimmasiga olib,
fuqarolik-huquqiy munosabatlarda qatnashgan hisoblanadi. Shunday qilib, davlat chet el elementli
xususiy-huquqiy munosabatlarda yuridik shaxs sifatida ishtirok etsa ham, immunitetdan to‘liq
foydalanmaydi. Bu holatda davlat immuniteti cheklanadi va u majburiyatlarini bajarish bo‘yicha
javobgar bo‘ladi.
Xalqaro xususiy huquq subyekti sifatida davlatlarning ishtiroki va immuniteti
masalalari yuzasidan O’zbekiston hamda Metal-Tech Ltd. ishtirokidagi nizo tahlili
Davlat xalqaro xususiy huquqda ko‘pincha o‘zining suveren huquqiy maqomidan chiqib,
tijorat munosabatlari subyekti sifatida harakat qiladi. O‘zbekiston ushbu nizoda quyidagi jihatlar
bilan namoyon bo‘ldi:
Qo‘shma korxona tashkil etilishi
:
O‘zbekistonning ikki davlat korxonasi Metal-Tech Ltd.
bilan birgalikda molibden ishlab chiqarish bo‘yicha Uzmetal qo‘shma korxonasini tashkil etdi. Bu
holat davlatning tijorat munosabatlarida faol ishtirokini tasdiqlaydi.
Immunitetdan voz kechish: Davlat xalqaro bitimlarda tijorat faoliyati bilan
shug‘ullanganida odatda suveren immunitetdan voz kechadi. Bu, jumladan, Metal-Tech va
O‘zbekiston o‘rtasidagi nizo tribunal tomonidan ko‘rib chiqilganida, davlatning fuqaro-huquqiy
subyekt sifatida ko‘rilganini ko‘rsatadi.
Metal-Tech Ltd. v. O’zbekiston Respublikasi (ICSID Case No. ARB/10/3) xalqaro arbitraj
doirasida muhim qarorlar qatoridan o‘rin olgan ish bo‘lib, korrupsiya masalasida investitsion
nizolarni hal qilishda e’tiborga loyiq yondashuvni namoyish etadi. Ushbu ishda Metal-Tech
Ltd.(Isroilda ro‘yxatdan o‘tgan kompaniya) o‘z investitsiyalari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi
ustidan da’vo qildi. Da’vo Xalqaro investitsion nizolarni hal qilish markazi(ICSID) oldida ko‘rib
chiqildi. Da’vogar O‘zbekiston tomonidan Isroil–O‘zbekiston o‘rtasidagi ikki tomonlama
investitsiya bitimi (BIT) bo‘yicha o‘z majburiyatlarini buzganlikda aybladi.
2000-yilda Metal-Tech O‘zbekistonga qarashli ikki davlat korxonasi (SOE) bilan
birgalikda “Uzmetal” qo‘shma korxonasini tashkil qildi. Ushbu qo‘shma korxona O‘zbekistonda
zamonaviy molibden(molybdenum) ishlab chiqaruvchi zavod qurish va uni boshqarish maqsadida
tashkil etilgan edi(7-band). Keyinchalik, Metal-Tech O‘zbekiston hukumati bilan yaqin aloqador
bo‘lgan shaxslar bilan umumiy qiymati 4,4 million dollarga teng bo‘lgan uchta konsalting
shartnomasini tuzdi. 2006 va 2007-yillar davomida ikki davlat korxonasi o‘z ulushlari bo‘yicha
dividendlar taqsimotini talab qilib, “Uzmetal”ga qarshi mahalliy sud jarayonlarini boshladi.
6
International Investment Law and Sustainable development: Key cases from the 2010s;
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
717
Sud Uzmetalni to‘lanmagan dividendlarni taqsimlashga majbur qildi, ammo kompaniya
buni amalga oshirmadi. Natijada, ikki davlat korxonasi Uzmetalga qarshi bankrotlik jarayonini
boshladi. 2007-yilda Toshkent viloyati sudi Uzmetalning barcha aktivlarini ikki davlat korxonasi
foydasiga tugatish va o‘tkazishni qaror qildi (34 va undan keyingi bandlar). 2010-yil yanvar oyida
Metal-Tech ICSIDga arbitraj jarayonini boshlash uchun ariza berdi. Metal-Tech O‘zbekiston
qonunlari buzilganini hamda Isroil-O‘zbekiston BIT doirasida adolatli va teng muomala, to‘liq
himoya va xavfsizlik me’yorlari, shuningdek, mulkni musodara qilish qoidalari buzilganini da’vo
qildi (107-band). Kompaniya taxminan 174 million AQSh dollari miqdorida kompensatsiya talab
qildi.
O‘zbekistonning asosiy himoyasi shundan iborat ediki, tribunalning ushbu ish bo‘yicha
yurisdiksiyasi yo‘q, chunki Metal-Techning investitsiyasi korrupsiyaga asoslangan holda va
O‘zbekistondagi poraxo‘rlikka qarshi qonunlarni buzgan holda amalga oshirilgan edi(110-band).
Tribunal natijada uchta konsalting shartnomasidan ikkitasida korrupsiya mavjudligini
aniqladi. Shu sababli, investitsiya noqonuniy tashkil etilgan deb topildi va tribunal o‘z
yurisdiksiyasini rad qildi.
Xalqaro xususiy huquqda Davlatlarning immunitet tamoyili:
Nazariya va Amaliyot
Xalqaro xususiy huquqda davlatlarning immuniteti masalasi murakkab va ko‘p qirrali
tushuncha bo’lib, ushbu masala davlatlarning mustaqilligi va suvereniteti bilan bog‘liq bo‘lib,
xalqaro huquqning asosiy tamoyillaridan biri – davlatlar tengligi printsipiga tayanadi. Davlat
immuniteti boshqa davlat sudlari va yurisdiksiyalarida uning mas’uliyatga tortilmasligi tamoyilini
ifodalaydi. Biroq, zamonaviy xalqaro huquq ushbu tamoyilni mutlaq emas, nisbiy yondashuvda
talqin qilishga moyil bo‘lmoqda.
Davlatlarning immuniteti masalasi xalqaro hujjatlar, sud amaliyoti va milliy qonunchilikka
asoslangan. Ushbu sohadagi asosiy xalqaro hujjatlar Birlashgan Millatlar Tashkilotining(BMT)
2004-yildagi "Davlatlarning yurisdiksiyaviy immunitetlari to‘g‘risida”gi Konvensiyasi, Yevropa
Kengashining 1972-yildagi “Davlat immunitetlari to‘g‘risida”gi Konvensiyasi hamda boshqa
xalqaro konvensiya va Xalqaro Adolat Sudi va milliy sud amaliyoti hisoblanadi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining(BMT) 2004-yildagi "Davlatlarning yurisdiksiyaviy
immunitetlari to‘g‘risida”gi Konvensiyasi davlatlarning immuniteti doirasini belgilashda asosiy
manba hisoblanib, davlatlarning sud yurisdiksiyasidan immuniteti(5-7-moddalar), mol-mulkka
qarshi choralar(18-20-moddalar), diplomatik va konsullik vakolatxonalariga nisbatan
7
Metal-Tech Ltd. v. Republic of Uzbekistan, ICSID Case No. ARB/10/3;
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
718
immunitetlari haqida normalarni o‘z ichiga oladi. Konvensiya davlatning suveren faoliyati (acta
jure imperii) doirasidagi harakatlarini sud yurisdiksiyasidan ozod qiladi, biroq tijorat faoliyati (acta
jure gestionis) doirasidagi ishlar bundan mustasno.
Yevropa Kengashining 1972-yildagi “Davlat immunitetlari to‘g‘risida”gi Konvensiyasi
davlatning tijorat va xususiy huquqiy munosabatlarda qatnashishini tartibga soladi. Yevropa
mamlakatlarida ushbu konvensiya davlat immuniteti masalasida asosiy manbalardan biri
hisoblanadi. Yuqorida xalqaro konvensiyalar bilan bir qatorda, davlatlarning immuniteti bo‘yicha
xalqaro va milliy sud qarorlari ushbu tamoyilni rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. Masalan:
“Germany v. Italy (2012)” ishini misol keltirishimiz mumkin. Xalqaro Adolat Sudi
Germaniyaning urush davridagi harakatlari tufayli Italiya fuqarolari tomonidan qo‘zg‘atilgan
da’volar bo‘yicha immunitetga ega ekanini tan oldi. Bu ishda sud davlatlarning suvereniteti
xalqaro huquqning ustuvor printsipi ekanini ta’kidladi.
Zamonaviy xalqaro huquqda davlat immuniteti "nisbiy" tamoyilga asoslangan. Ushbu
tamoyilga ko‘ra, suveren faoliyat (
acta jure imperii
) davlatning davlat sifatidagi huquqiy faoliyati
to‘liq immunitetga egaligi hamda tijorat faoliyati (
acta jure gestionis
) davlatning tijorat yoki
xususiy huquqiy munosabatlar doirasidagi faoliyati immunitetdan mahrum bo‘lishi mumkinligini
ta’kidlaydi. Masalan, davlatning xalqaro shartnomalar yoki tijorat bitimlarida ishtirokini
aytishimiz mumkin. Shuningdek, agar davlat xorijiy kompaniya bilan tijorat shartnomasi tuzib,
o‘z majburiyatlarini bajarmagan bo‘lsa, bu holda davlat immunitetga ega emas deb qaraladi. Bu
tamoyil ko‘plab davlatlarning milliy qonunchiligida ham aks etgan.(Masalan, AQShning "Xorijiy
suverenitet immunitetlari to‘g‘risidagi akti" (FSIA, 1976)).
S.F.Seymon davlatlarning xalqaro huquqdagi immuniteti va suverenitetining o'zaro
bog'liqligini ko'rib chiqib, bu masalani suverenitetni cheklovchi faktorlarga qarshi muvozanatda
tahlil qiladi. U “International Law: The Nature of the International Legal Order”(Xalqaro huquq:
Xalqaro huquqiy tartibning tabiati) asarida davlatlarning suvereniteti va immunitetining
xalqaro aloqalarda qanday tartibga solinishi zarurligini tushuntiradi. Uning fikriga ko‘ra, xalqaro
huquqda davlatlar o‘z huquqlari va majburiyatlarini o‘zaro hurmat qilishlari kerak. Shuningdek,
huquqshunos olim Xendriksen davlatlarning xalqaro immuniteti masalasini o‘z asarlarida,
xususan, "The Legal Status of Foreign Sovereigns: A Comparative Study of the Immunity of
States"(Chet el suverenlarining huquqiy holati: Davlatlarning immunitetini taqqoslash) asarida
batafsil yoritadi. U davlatlarning xalqaro immuniteti, o‘z yurisdiksiyasidagi sudlarning
suverenitetiga qanday ta'sir qilishini tahlil qiladi.
Xendriksen, shuningdek, davlatlarning immuniteti masalalarida, xalqaro huquqning shart-
sharoitlarini va cheklovlarini ko‘rib chiqadi.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
719
Davlat xalqaro xususiy huquq subyekti sifatida, ya'ni chet el elementli fuqarolik-huquqiy
munosabatlarida qatnashganda, holat biroz qiyinlashadi. Bu holatda davlatning mutlaq immuniteti
amal qiladi. Mutlaq immunitet prinsipi O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining ikkinchi
qismidagi sharhlarda (III jild) ham aks etgan. Ushbu sharhlarda O‘zbekiston Respublikasi suveren
davlat sifatida nafaqat xalqaro ommaviy huquqning subyekti sifatida tanilgani, balki fuqarolik-
huquqiy munosabatlarning alohida subyekti sifatida ham qaralishi ta’kidlangan.
O‘zbekiston Respublikasi chet el elementlari ishtirokidagi fuqarolik-huquqiy
munosabatlarda o‘z suverenitetini, mustaqilligini saqlab qoladi va hech bir boshqa davlat yoki
uning organlariga bo‘ysunmaydi. O‘zbekiston davlatining vakolatxonalari, konsullik
muassasalariga tegishli uy-joy, bino va inshootlarni sotib olish, chet el elementlari bilan mulkiy
bitimlar tuzish, chet davlatlarda ochilgan merosni qabul qilish kabi masalalarda ham chet el
qonunlariga yoki chet el sud organlariga bo‘ysunmasdan davlat immuniteti daxlsizligini saqlab
qoladi.
Davlat immuniteti, suverenitet prinsipi asosida shakllanadi. Bu prinsip shundan iboratki,
barcha davlatlar tengdir va hech bir davlat boshqa davlat ustidan ustun bo‘lmasligi kerak ("par in
parem non habet imperium" – teng tengga nisbatan ustuvor bo‘la olmaydi). Chet el davlatlari,
ularning organlari va ularga tegishli mulk ham immunitet huquqiga egadirlar. Davlatlarning
yurisdiksiya immuniteti, suveren davlatning sudlarga bo‘ysunmasligi, chet el davlatining mulkiga
ta’minotni qo‘llash, unga band solish, sud qarorlarini bajarish va boshqa cheklovlardan
daxlsizligini anglatadi.
XX asrning 2-yarmidan boshlab, cheklangan immunitet konsepsiyasi bir qator
mamlakatlarning qonunchilik, sud va shartnomaviy amaliyotida keng tarqalgan. Bu hol
davlatlarning iqtisodiy faoliyatiga kengroq kirishishiga bog‘liq bo‘lib, shu bilan birga chet el
davlatlarining immunitetiga cheklovlar qo‘llash amaliyoti ham rivojlanib bormoqda. Bunday
cheklovlar xalqaro huquq va shartnomaviy normalar orqali kengaymoqda, ammo davlatning
mutlaq immuniteti bilan bog‘liq qoidalar esa qisqarib bormoqda. Ba’zi davlatlar, masalan,
immunitetga nisbatan mutlaq prinsipni qo‘llashdan voz kechishmoqda, va bu o‘z aksini ularning
qonunlarida topmoqda. Misol sifatida, AQSH (1976), Buyuk Britaniya (1978), Avstriya (1979),
Kanada (1981), Pokiston (1981) va boshqa davlatlarning qonunlari keltirilishi mumkin.
O‘zbekiston Respublikasida hozirda "Davlat immuniteti" haqidagi qonun loyihasi ishlab
chiqilmoqda. Ushbu qonun loyihasining asosiy maqsadi, O‘zbekiston Respublikasining sud
ishlarini ko‘rib chiqish jarayonida, O‘zbekiston va chet el davlatlari o‘rtasida yuzaga keladigan
da’volarga oid qoidalarni belgilash, sud qarorlarini bajarish va vakillarga immunitet va imtiyozlar
bo‘yicha aniq tartiblar o‘rnatishdir.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
720
Seminarda ishtirok etgan mutaxassislarning fikriga ko‘ra, ushbu qonunni qabul qilish va
amalda qo‘llash, sud tizimida tajribasi cheklangan mamlakatlarga, jumladan, MDH davlatlariga
foyda keltiradi. Ayniqsa, yangi mustaqil davlatlarning xalqaro iqtisodiy va madaniy aloqalari
rivojlanishida bu qonunning o‘rni katta bo‘ladi. Ushbu qonun, shuningdek, chet el investitsiyalari
uchun barqaror huquqiy muhit yaratishga xizmat qiladi va milliy kompaniyalar va tashkilotlarning
huquqiy himoyasini ta’minlaydi.
Xulosa
Xalqaro xususiy huquq subyekti sifatida davlatlarning ishtiroki va immuniteti masalalari,
zamonaviy xalqaro huquqning eng dolzarb va murakkab masalalaridan biridir. Davlatlarning
immuniteti, ularning o‘zaro munosabatlarida, shuningdek, boshqa xalqaro subyektlar bilan
aloqalarida huquqiy barqarorlik va muvozanatni ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga,
immunitet prinsipi davlatlarning xalqaro aloqalarda suverenitetini himoya qilishga, diplomatik
faoliyatni amalga oshirishga va qonuniy huquqlarini ta'minlashga xizmat qiladi.
Davlatlarning xalqaro xususiy huquq subyekti sifatida roli, ularning boshqa davlatlar bilan
hamkorlikda qatnashishi va xalqaro tashkilotlar bilan aloqalarini shakllantirishda muhim
ahamiyatga ega. Xalqaro xususiy huquqning rivojlanishi, davlatlarning huquqiy normativlarga
asoslanishi, ularning xalqaro bitimlar va shartnomalarda qatnashishi jarayonini yanada
chuqurlashtiradi. Immunitetning xalqaro tizimda o‘rni va davlatlararo aloqalardagi o‘zgarishlar,
shu bilan birga, xalqaro huquqning yangi normalarini ishlab chiqishni talab qilmoqda.
Biroq, bu jarayonda ba'zi muammolar va tartibga solishdagi kamchiliklar ham mavjud.
Masalan, davlatlarning immunitetiga doir aniq normativ huquqiy qoidalar va ularni amalga
oshirishdagi xatoliklar hali ham xalqaro huquqni takomillashtirish zaruratini taqdim etadi. Xalqaro
sudlar va xalqaro hamjamiyatning faol ishtiroki, shu jumladan, yangi qonunlar va shartnomalar
yaratish orqali, bu masalalarni hal etish mumkin. Davlatlarning immunitetini belgilashda
davlatlararo shartnomalar va xalqaro qarorlar asosida yangi yondashuvlar ishlab chiqilishi lozim.
Kelajakda, davlatlarning ishtirokini yanada kengaytirish, ularning xalqaro huquqdagi
o‘rnini mustahkamlash va immunitet tizimini takomillashtirish orqali xalqaro hamjamiyatda
barqarorlikni saqlashga erishish mumkin.
Davlatlarning huquqiy mas'uliyatlarini kengaytirish, jismoniy shaxslar va boshqa xalqaro
subyektlarning huquqlarini himoya qilish, va davlatlar o‘rtasidagi huquqiy muvozanatni ta'minlash
bo‘yicha xalqaro huquqning rivojlanishi davom etishi lozim.
Bu jarayon, o‘z navbatida, global huquqiy hamjamiyatning barqarorligini va uning
samaradorligini ta'minlashga yordam beradi.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 9
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
721
Shunday qilib, davlatlarning xalqaro huquq subyekti sifatidagi ishtiroki va immuniteti,
xalqaro tizimda adolat va tenglikni saqlash, shuningdek, davlatlarning xalqaro munosabatlarda
erkin va huquqiy asosda faoliyat yuritishlarini ta'minlashda muhim omil bo‘ladi. Bu masalalar
xalqaro huquqni yanada rivojlantirish va takomillashtirishning istiqbollarini ochib beradi, bu esa
butun dunyo bo‘ylab davlatlar o‘rtasida huquqiy o‘zaro ishonch va hamkorlikni mustahkamlashga
yordam beradi.
REFERENCES
1.
Declaration on Principles of International Law concerning Friendly Relations and
Cooperation among States in accordance with the Charter of the United Nations (Resolution
2625 (XXV), adopted on October 24, 1970);
https://legal.un.org/avl/ha/dpilfrcscun/dpilfrcscun.html
2.
L.Oppenheim, International Law: A Treatise;
https://www.britannica.com/topic/International-Law-A-Treatise
3.
the Hague Convention on the Recognition and Enforcement of Foreign Judgments in Civil
or Commercial Matters.
https://treaties.un.org/doc/Publication/UNTS/No%20Volume/58036/Part/I-58036-
4.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining(BMT) 2004-yildagi "Davlatlarning yurisdiksiyaviy
immunitetlari to‘g‘risida”gi Konvensiyasi.
5.
Yevropa Kengashining 1972-yildagi “Davlat immunitetlari to‘g‘risida”gi Bazel
Konvensiyasi.
6.
O’zbekiston respublikasi Fuqarolik kodeksi;
7.
O‘zbekiston Respublikasining "Konsessiyalar to‘g‘risida"gi qonuni, 1995.
8.
O‘zbekiston Respublikasining "Investitsiya faoliyati to‘g‘risida"gi qonuni, 1998-yil 24-
dekabr.
9.
International Investment Law and Sustainable development: Key cases from the 2010s;
https://www.iisd.org/system/files/publications/investment-law-sustainable-development-
10.
Xalqaro xususiy huquq: Darslik / Mualliflar jamoasi || y.f.d., dots. I.Rustambekov umumiy
tahriri ostida. –T.: TDYU, 2019. – 343 b.
