SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
203
KALIY XORIDNING BOYITISH USULLARINI ISHLAB CHIQARISH
TEXNOLOGIYASI
Yusufova Nazokat Shuxratjon qizi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15727311
Annotatsiya:
Mazkur maqolada kaliy xlorid (KCl)ni tabiiy xomashyo — silvinit va
karnallitlardan ajratib olishda qo‘llaniladigan boyitish usullari ishlab chiqarish
texnologiyasi nuqtai nazaridan tahlil qilinadi. Mexanik, termik va eritma-
kristallanish usullarining texnologik jarayonlari, ularning samaradorligi va
amaliy qo‘llanilishi yoritiladi. Shuningdek, zamonaviy energiya tejamkor
texnologiyalar va ekologik xavfsizlik masalalari ham alohida o‘rganiladi.
Kalit so‘zlar:
Kaliy xlorid, boyitish texnologiyasi, silvinit, karnallit, flotatsiya,
kristallanish, ajratish, ekologik xavfsizlik.
Аннотация:
В данной статье рассматриваются технологические процессы
получения калий хлорида (KCl) из природного сырья — сильвинита и
карналлита.
Описаны
механические,
термические
и
методы
кристаллизации, их эффективность и сферы применения. Особое
внимание уделено современным энергосберегающим технологиям и
вопросам экологической безопасности.
Ключевые слова:
Калий хлорид, технология обогащения, сильвинит, карналлит,
флотация, кристаллизация, разделение, экологическая безопасность.
Annotation:
This article analyzes the production technologies of potassium chloride
(KCl) enrichment from natural raw materials – sylvinite and carnallite.
Mechanical, thermal, and crystallization methods, their process efficiency, and
fields of application are described. Special attention is given to modern energy-
saving technologies and environmental safety issues.
Keywords:
Potassium chloride, enrichment technology, sylvinite, carnallite, flotation,
crystallization, separation, environmental safety.
Kaliy xlorid (KCl) — qishloq xo‘jaligida keng qo‘llaniladigan muhim mineral
o‘g‘it hisoblanadi. U asosan tabiiy mineral tuz konlaridan, xususan, silvinit va
karnallit tarkibidagi birikmalarni boyitish yo‘li bilan olinadi. Bugungi kunda
dunyo miqyosida o‘simliklar uchun ozuqa moddalari sifatida kaliyli o‘g‘itlarga
bo‘lgan talab ortib bormoqda. Shu bois, kaliy xloridni yuqori sifatli va samarali
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
204
ishlab chiqarish texnologiyalarini ishlab chiqish va takomillashtirish dolzarb
ilmiy-amaliy vazifa bo‘lib qolmoqda.
Boyitish texnologiyasi — bu tabiiy xomashyodan maqsadli komponentni
(bu holda KCl) ajratib olish, ya’ni konsentratsiyasini oshirishga qaratilgan
fizikaviy va kimyoviy jarayonlar majmuidir. Silvinit va karnallit konlari
ko‘pincha boshqa minerallar bilan birga uchraydi, shu sababli ularni ajratish
uchun murakkab texnologik jarayonlar zarur bo‘ladi. Ular orasida flotatsiya,
termik ajratish va eritmadan kristallantirish kabi metodlar mavjud.
Mazkur maqolada ushbu usullar texnologik va ekologik jihatdan tahlil
qilinadi, ularning afzallik va kamchiliklari, hamda sanoatdagi qo‘llanilish
samaradorligi baholanadi.
Asosiy qism
Kaliy xloridni ishlab chiqarishda tabiiy konlardan olinadigan sylvinit va
karnallit asosiy xomashyo hisoblanadi. Ushbu minerallar tarkibida KCl, NaCl
(osh tuzi), MgCl₂ va boshqa aralashmalar mavjud. Kaliy xloridni ajratib olishda
quyidagi boyitish usullari keng qo‘llaniladi:
1. Mexanik boyitish (Flotatsiya usuli)
Bu usul sylvinit rudalaridan KCl ni NaCl va boshqa aralashmalardan ajratib
olishda qo‘llaniladi. Jarayon quyidagi bosqichlardan iborat:
Rudani maydalash:
Sylvinit zarrachalari 0,2-0,5 mm gacha maydalanadi.
Flotatsiya:
Maxsus reagentlar (kollektorlar va ko‘pik hosil qiluvchilar)
yordamida KCl zarrachalari yuzaga ko‘tariladi, NaCl esa cho‘kadi.
Ajratish:
Ko‘pikli qatlam olinadi va undan toza KCl quritiladi.
Afzalliklari:
Kam energiya sarfi
Yuqori darajada ajratish
Kamchiliklari:
Ko‘p suv sarflanadi
Reagentlar ekologiyaga zarar yetkazishi mumkin
2. Termik usul (Qizitish orqali ajratish)
Bu usul, asosan, karnallit rudalariga qo‘llaniladi. Karnallit MgCl₂ bilan
murakkab birikma bo‘lib, issiqlik yordamida ajratiladi.
Karnallit 160–180 °C da isitiladi.
Isitish natijasida KCl kristallanadi, MgCl₂ esa eritmada qoladi.
Kristallangan KCl filtrlanadi va quritiladi.
Afzalliklari:
Kimyoviy reagentlarsiz ajratish mumkin
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
205
Kamchiliklari:
Yuqori harorat talab etiladi
Energiya sarfi ko‘p
3. Eritma va kristallanish usuli
Bu usul ham karnallit uchun qo‘llaniladi. Suvda erigan karnallit eritmasidan
KCl ni kristallantirib ajratib olishga asoslangan.
Karnallit eritmada eritiladi
Eritma sovutiladi yoki bug‘lantiriladi
Natijada KCl kristallanadi
Afzalliklari:
Toza mahsulot olinadi
Boshqarish oson
Kamchiliklari:
Uzoq vaqt talab qiladi
Sovitish va bug‘lantirish uskunalari kerak
4. Ekologik xavfsizlik va energiya tejamkorlik masalalari
Kaliy xloridni boyitish jarayonlarida ekologik xavfsizlik masalalari dolzarb
hisoblanadi. Ayniqsa flotatsiyada qo‘llaniladigan reagentlarning chiqindi suvlar
orqali tabiatga tushishi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shu boisdan,
chiqindi suvlarni tozalash, qayta ishlash tizimlarini joriy etish hamda energiya
samaradorligini oshirish texnologik strategiyaning muhim jihatlaridandir.
Kaliy xloridni boyitish usullarining taqqosiy tahlili
Boyitish usuli
Qo‘llaniladigan
xomashyo
Afzalliklari
Kamchiliklari
Ekologik ta’sir
Flotatsiya
(mexanik)
Silvinit
Kam
energiya
sarfi,
yuqori
ajratish darajasi
Ko‘p
suv
sarfi,
kimyoviy
reagentlarga
ehtiyoj
Reagentlar
chiqindilari
muammo
bo‘lishi
mumkin
Termik ajratish
Karnallit
Reagentsiz
ajratish, nisbatan
toza mahsulot
Yuqori harorat va
katta energiya sarfi
Issiqlik
chiqindilari
mavjud
Eritmadan
kristallanish
Karnallit
Yuqori
tozalik,
boshqarish oson
Uzoq
jarayon,
sovitish/bug‘lantiri
sh kerak
Suvni
qayta
ishlash zarur
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
206
Xulosa
Kaliy xlorid – qishloq xo‘jaligida muhim o‘rin tutadigan va iqtisodiy jihatdan
katta ahamiyatga ega bo‘lgan moddalardan biridir. Uning boyitilishi uchun
ishlatiladigan texnologiyalar – flotatsiya, termik usul va eritmadan
kristallantirish – xomashyoning turiga, ishlab chiqarish quvvatiga hamda
ekologik talablariga qarab tanlanadi.
Zamonaviy ishlab chiqarishda energiyani tejash, chiqindilarni kamaytirish
va ekologik xavfsizlikni ta’minlash texnologiyaning asosiy talablariga aylangan.
Shunday ekan, ilmiy-tadqiqot ishlarida energiya samaradorligi yuqori bo‘lgan va
atrof-muhitga minimal zarar yetkazuvchi texnologiyalar ustuvor yo‘nalish
sifatida qaralmoqda. Kelajakda ushbu sohada avtomatlashtirilgan boshqaruv
tizimlari, chiqindi resurslarini qayta ishlovchi qurilmalar va yangi texnologik
yechimlar asosida yanada katta yutuqlarga erishiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Nazarov U.A., Jo‘rayev B.K. – Mineral o‘g‘itlar texnologiyasi, Toshkent: Fan,
2019.
2.
Abdurahmonov A.Q. – Kaliy tuzlarini qayta ishlash texnologiyasi, Navoiy:
NMIU, 2020.
3.
Jumayev T.T. – Kimyo-texnologiya asoslari, Toshkent: TTETI, 2018.
4.
Xamidov A.J. – Kon-boyitish texnologiyasi, Toshkent: Oliy ta’lim, 2020.
5.
Saidov Sh.M., Yusupov A.X. – Qishloq xo‘jaligi uchun mineral o‘g‘itlar
texnologiyasi, Samarqand, 2017.
